मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
षष्ठः स्कन्धः
अष्टादशोऽध्यायः

शिवप्रसादेन लक्ष्मीद्वारा भगवत्याः समाराधनवर्णनम्

जनमेजय उवाच
इति शप्ता भगवता सिन्धुजा कोपयोगतः ।
कथं सा वडवा जाता रेवन्तेन च किं कृतम् ॥ १ ॥
कस्मिन्देशेऽब्धिजा देवी वडवारूपधारिणी ।
संस्थितैकाकिनी बाला परोषित्पतिका यथा ॥ २ ॥
कालं कियन्तमायुष्मन् वियुक्ता पतिना रमा ।
संस्थिता विजनेऽरण्ये किं कृतं च तया पुनः ॥ ३ ॥
समागमं कदा प्राप्ता वासुदेवस्य सिन्धुजा ।
पुत्रः कथं तया प्राप्तो नारायणवियुक्तया ॥ ४ ॥
एतद्‌वृत्तान्तमार्येश कथयस्व सविस्तरम् ।
श्रोतुकामोऽस्मि विप्रेन्द्र कथाख्यानमनुत्तमम् ॥ ५ ॥
सूत उवाच
इति पृष्टस्तदा व्यासः परीक्षित्तनयेन वै ।
कथयामास भो विप्राः कथामेतां सुविस्तराम् ॥ ६ ॥
व्यास उवाच
शृणु राजन् प्रवक्ष्यामि कथां पौराणिकीं शुभाम् ।
पावनीं सुखदां कर्णे विशदाक्षरसंयुताम् ॥ ७ ॥
रेवन्तस्तु रमां दृष्ट्वा शप्ता देवेन कामिनीम् ।
भयार्तः प्रययौ दूरात्प्रणम्य जगतां पतिम् ॥ ८ ॥
पितुः सकाशं त्वरितो वीक्ष्य कोपं जगत्पतेः ।
निवेदयामास कथां भास्कराय स शापजाम् ॥ ९ ॥
दुःखिता सा रमा देवी प्रणम्य जगदीश्वरम् ।
आज्ञप्ता मानुषं लोकं प्राप्ता कमललोचना ॥ १० ॥
सूर्यपत्‍न्या तपस्तप्तं यत्र पूर्वं सुदारुणम् ।
तत्रैव सा ययावाशु वडवारूपधारिणी ॥ ११ ॥
कालिन्दीतमसासङ्गे सुपर्णाक्षस्य चोत्तरे ।
सर्वकामप्रदे स्थाने सुरम्यवनमण्डिते ॥ १२ ॥
तत्र स्थिता महादेवं शङ्करं वाञ्छितप्रदम् ।
दध्यौ चैकेन मनसा शूलिनं चन्द्रशेखरम् ॥ १३ ॥
पञ्चाननं दशभुजं गौरीदेहार्धधारिणम् ।
कर्पूरगौरदेहाभं नीलकण्ठं त्रिलोचनम् ॥ १४ ॥
व्याघ्राजिनधरं देवं गजचर्मोत्तरीयकम् ।
कपालमालाकलितं नागयज्ञोपवीतिनम् ॥ १५ ॥
सागरस्य सुता कृत्वा हयीरूपं मनोहरम् ।
तस्मिंस्तीर्थे रमादेवी चकार दुश्चरं तपः ॥ १६ ॥
ध्यायमाना परं देवं वैराग्यं समुपाश्रिता ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु गतं तत्र महीपते ॥ १७ ॥
ततस्तुष्टो महादेवो वृषारूढस्त्रिलोचनः ।
प्रत्यक्षोऽभून्महेशानः पार्वतीसहितः प्रभुः ॥ १८ ॥
तत्रैत्य सगणः शम्भुस्तामाह हरिवल्लभाम् ।
तपस्यन्तीं महाभागामश्विनीरूपधारिणीम् ॥ १९ ॥
किं तपस्यसि कल्याणि जगन्मातर्वदस्व मे ।
सर्वार्थदः पतिस्तेऽस्ति सर्वलोकविधायकः ॥ २० ॥
हरिं त्यक्त्वाद्य मां कस्मात्स्तौषि देवि जगत्पतिम् ।
वासुदेवं जगन्नाथं भुक्तिमुक्तिप्रदायकम् ॥ २१ ॥
वेदोक्तं वचनं कार्यं नारीणां देवता पतिः ।
नान्यस्मिन्सर्वथा भावः कर्तव्यः कर्हिचित्‌क्वचित् ॥ २२ ॥
पतिशुश्रूषणं स्त्रीणां धर्म एव सनातनः ।
यादृशस्तादृशः सेव्यः सर्वथा शुभकाम्यया ॥ २३ ॥
नारायणस्तु सर्वेषां सेव्यो योग्यः सदैव हि ।
तं त्यक्त्वा देवदेवेशं किं मां ध्यायसि सिन्धुजे ॥ २४ ॥
लक्ष्मीरुवाच
आशुतोष महेशान शप्ताहं पतिना शिव ।
मां समुद्धर देवेश शापादस्माद्दयानिधे ॥ २५ ॥
तदोक्तं हरिणा शम्भो शापानुग्रहकारणम् ।
विज्ञप्तेन मया कामं दयायुक्तेन विष्णुना ॥ २६ ॥
यदा ते भविता पुत्रस्तदा शापस्य मोक्षणम् ।
भविष्यति च वैकुण्ठवासस्ते कमलालये ॥ २७ ॥
इत्युक्ताहं तपस्तप्तुमागतास्मि तपोवने ।
आराधितो मया देव त्वं सर्वार्थप्रदायकः ॥ २८ ॥
पतिसङ्गं विना पुत्रं देवदेव लभे कथम् ।
स तु तिष्ठति वैकुण्ठे त्यक्त्वा वामामनागसम् ॥ २९ ॥
वरं मे देहि देवेश यदि तुष्टोऽसि शङ्कर ।
तव तस्य द्विधा भावो नास्ति नूनं कदाचन ॥ ३० ॥
मयैतद्‌गिरिजाकान्त ज्ञातं पत्युः पुरो हर ।
यस्त्वं योऽसौ पुनर्योऽसौ स त्वं नास्त्यत्र संशयः ॥ ३१ ॥
एकत्वं च मया ज्ञात्वा मया ते स्मरणं कृतम् ।
अन्यथा मम दोषस्त्वामाश्रयन्त्या भवेच्छिव ॥ ३२ ॥
शिव उवाच
कथं ज्ञातस्त्वया देवि मम तस्य च सुन्दरि ।
ऐक्यभावो हरेर्नूनं सत्यं मे वद सिन्धुजे ॥ ३३ ॥
एकत्वं च न जानन्ति देवाश्च मुनयस्तथा ।
ज्ञानिनो वेदतत्त्वज्ञाः कुतर्कोपहताः किल ॥ ३४ ॥
मद्‌भक्ता वासुदेवस्य निन्दका बहवस्तथा ।
विष्णभक्तास्तु बहवो मम निन्दापरायणाः ॥ ३५ ॥
भवन्ति कालभेदेन कलौ देवि विशेषतः ।
कथं ज्ञातस्त्वया भद्रे दुर्ज्ञेयो ह्यकृतात्मभिः ॥ ३६ ॥
सर्वथा त्वैक्यभावस्तु हरेर्मम च दुर्लभः ।
व्यास उवाच
इति सा शम्भुना पुष्टा तुष्टेन हरिवल्लभा ॥ ३७ ॥
वृत्तान्तं तस्य विज्ञातं प्रवक्तुमुपचक्रमे ।
शिवं प्रति रमा तत्र प्रसन्नवदना भृशम् ॥ ३८ ॥
लक्ष्मीरुवाच
एकदा देवदेवेश विष्णुर्ध्यानपरो रहः ।
दृष्टो मया तपः कुर्वन्पद्मासनगतो यदा ॥ ३९ ॥
तदाहं विस्मिता देवं तमपृच्छं पतिं किल ।
प्रबुद्धं सुप्रसन्नं च ज्ञात्वा विनयपूर्वकम् ॥ ४० ॥
देवदेव जगन्नाथ यदाहं निर्गतार्णवात् ।
मथ्यमानात्सुरैर्दैत्यैः सर्वैर्ब्रह्मादिभिः प्रभो ॥ ४१ ॥
वीक्षिताश्च मया सर्वे पतिकामनया तदा ।
वृतस्त्वं सर्वदेवेभ्यः श्रेष्ठोऽसीति विनिश्चयात् ॥ ४२ ॥
त्वं कं ध्यायसि सर्वेश संशयोऽयं महान्मम ।
प्रियोऽसि कैटभारे मे कथयस्व मनोगतम् ॥ ४३ ॥
विष्णुरुवाच
शृणु कान्ते प्रवक्ष्यामि यं ध्यायामि सुरोत्तमम् ।
आशुतोषं महेशानं गिरिजावल्लभं हृदि ॥ ४४ ॥
कदाचिद्देवदेवो मां ध्यायत्यमितविक्रमः ।
ध्यायाम्यहं च देवेशं शङ्करं त्रिपुरान्तकम् ॥ ४५ ॥
शिवस्याहं प्रियः प्राणः शङ्करस्तु तथा मम ।
उभयोरन्तरं नास्ति मिथः संसक्तचेतसोः ॥ ४६ ॥
नरकं यान्ति ते नूनं ये द्विषन्ति महेश्वरम् ।
भक्ता मम विशालाक्षि सत्यमेतद्‌ब्रवीम्यहम् ॥ ४७ ॥
इत्युक्तं देवदेवेन विष्णुना प्रभविष्णुना ।
एकान्ते किल पृष्टेन मया शैलसुताप्रिय ॥ ४८ ॥
तस्मात्त्वां वल्लभं विष्णोर्ज्ञात्वा ध्यातवती ह्यहम् ।
तथा कुरु महेशान यथा मे प्रियसङ्गमः ॥ ४९ ॥
व्यास उवाच
इति श्रियो वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच महेश्वरः ।
तामाश्वास्य प्रियैर्वाक्यैर्यथार्थं वाक्यकोविदः ॥ ५० ॥
स्वस्था भव पृथुश्रोणि तुष्टोऽहं तपसा तव ।
समागमस्ते पतिना भविष्यति न संशयः ॥ ५१ ॥
अत्रैव हयरूपेण भगवाञ्जगदीश्वरः ।
आगमिष्यति ते कामं पूर्णं कर्तुं मयेरितः ॥ ५२ ॥
तथाहं प्रेरयिष्यामि तं देवं मधुसूदनम् ।
यथासौ हयरूपेण त्वामेष्यति मदातुरः ॥ ५३ ॥
पुत्रस्ते भविता सुभ्रु नारायणसमः क्षितौ ।
भविष्यति स भूपालः सर्वलोकनमस्कृतः ॥ ५४ ॥
सुतं प्राप्य महाभागे त्वं तेन पतिना सह ।
गन्तासि देवि वैकुण्ठं प्रिया तस्य भविष्यसि ॥ ५५ ॥
एकवीरेति नाम्नासौ ख्यातिं यास्यति ते सुतः ।
तस्मात्तु हैहयो वंशो भुवि विस्तारमेष्यति ॥ ५६ ॥
परं तु विस्मृतासि त्वं हृदिस्थां परमेश्वरीम् ।
मदान्धा मत्तचित्ता च तेन ते फलमीदृशम् ॥ ५७ ॥
अतस्तद्दोषशान्त्यर्थं हृदिस्थां परदेवताम् ।
शरणं याहि सर्वात्मभावेन जलधेः सुते ॥ ५८ ॥
अन्यथा तव चित्तं तु कथं गच्छेद्धयोत्तमे ।
व्यास उवाच
इति दत्त्वा वरं देव्यै भगवाञ्छैलजापतिः ॥ ५९ ॥
अन्तर्धानं गतः साक्षादुमया सहितः शिवः ।
सापि तत्रैव चार्वङ्गी संस्थिता कमलासना ॥ ६० ॥
ध्यायन्ती चरणाम्भोजं देव्याः परमशोभनम् ।
देवासुरशिरोरत्‍ननिघृष्टनखमण्डलम् ॥ ६१ ॥
प्रेमगद्‌गदया वाचा तुष्टाव च मुहुर्मुहुः ।
प्रतीक्षमाणा भर्तारं हयरूपधरं हरिम् ॥ ६२ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे
शिवप्रसादेन लक्ष्मीद्वारा भगवत्याः समाराधनवर्णनं नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥

लक्ष्मीची शिवाराधना -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

जनमेजय म्हणाला, ''हे मुने, लक्ष्मी घोडी कशी झाली ? ती पतिविना कोठे राहात होती ? ती त्या हरीशिवाय किती दिवस राहिली ? तिने पुढे काय केले ? ती पुनः वासुदेवाकडे केव्हा गेली ? तिला पुत्रलाभ केव्हा झाला ? हे आपण मला सांगा.''

व्यास म्हणाले, ''विष्णूने आपल्या पत्नीला शाप दिल्यामुळे तो रेवंत भयभीत झाला. त्याने लांबूनच त्या हरीला प्रणाम केला. तो सत्वर निघून गेला. त्याने आपल्या पित्यास सर्व वृत्तांत निवेदन केला.

लक्ष्मीने विष्णूला वंदन केले व ती सत्वर मृत्युलोकी गेली. जेथे सूर्यपत्नीने तप केले होते तेथे ती घोडीच्या रूपाने राहू लागली. तेथे राहून तिने भगवान शंकराचे ध्यान केले. पंचमुख, दहा हात, अर्धा देह गौरीचा कर्पुरतुल्य वर्ण, नीलकंठ, त्रिनेत्र अशा महादेवाचे तिने चिंतन केले. घोडीच्या रूपाने राहून लक्ष्मीने दारुण तप केले.

हजार वर्षांनी महादेव प्रसन्न झाला व पार्वतीसह तेथे येऊन लक्ष्मीला म्हणाला, "हे कल्याणी, तू कशासाठी तप करीत आहेस ? तुझा पती जगात श्रेष्ठ असून सर्वज्ञ आहे. तेव्हा त्या मुक्तिदायक श्रीहरीला सोडून तू माझे का ध्यान करीत आहेस ? पती हेच स्त्रियांचे दैवत आहे. पतिसेवा हाच स्त्रियांचा धर्म आहे. भगवान नारायणाचीच सर्वांनी सेवा करावी असे असताना तू माझे चिंतन का करतेस ?''

लक्ष्मी म्हणाली, ''हे महेश्वरा, पतीने मला शाप दिल्यामुळे मी आपणाला शरण आले आहे. मला शापमुक्त करा. मला उःशाप सांगताना विष्णू म्हणाले, "तुला पुत्र झाल्यावर तू शापमुक्त होशील. नंतर तुझे वैकुंठात वास्तव्य घडेल." त्यांच्या या शब्दावरून मी तप करीत आहे. तुमची आराधना करीत आहे. तुम्ही माझी इच्छा पूर्ण करा. पति समागमाशिवाय मला पुत्रलाभ होणार नाही. सांप्रत ते वैकुंठात आहेत. माझा पती व तू यात द्वैत नाही. हे त्रिपुरनाशका, तुम्ही दोघामध्ये ऐक्य असल्याचे मी श्रीहरीकडूनच ऐकले आहे. म्हणून तू माझी इच्छा पूर्ण कर.''

शिव म्हणाले, ''हे देवी, आमच्यातील हा ऐक्यभाव तुला कसा समजला ? कारण देव, ऋषी, ज्ञानी हे सुद्धा आमच्यातील ऐक्य जाणत नाहीत. तेव्हा इतरांना समजण्यास दुर्लभ असा आमच्यातील ऐक्यभाव तुला कसा माहीत झाला ?''

लक्ष्मी प्रसन्न मनाने म्हणाली, ''हे देवा, एकदा एकांतात हरी पद्मासन घालून ध्यान करीत होते. तेव्हा विस्मित होऊन मी विचारले, "हे देवाधिदेवा, समुद्रमंथनातून मी बाहेर आल्यावर सर्व देवांना प्रथम अवलोकन केले. त्यात आपण सर्वश्रेष्ठ आहात असे मला वाटले. म्हणून मी आपला स्वीकार केला. असे असता आपण कोणाचे ध्यान करीत आहात, हे मला सांगा.''

विष्णू म्हणाले, ''हे कांते, सत्वर संतुष्ट होणार्‍या त्या गिरिजावल्लभाचे मी ध्यान करीत आहे. कधी कधी तो माझे ध्यान करतो. मी त्या शिवाचा प्रिय प्राण आहे. तसाच तोही माझा प्रिय प्राणच आहे. तेव्हा आम्हा उभयतांत भेद नाही. महेश्वराचा द्वेष करणारे माझाच द्वेष करतात."

"तेव्हा विष्णूनेच हे मला सांगितले आहे. आपण विष्णूला प्रिय आहात म्हणून मी आपले ध्यान केले. म्हणून माझ्या पतीशी माझा संयोग होईल असे सत्वर करा."

संभाषणातले गर्भित जाणणार्‍या महेश्वराने तिला आश्वासन दिले. तो म्हणाला, "तुझ्या तपामुळे मी संतुष्ट झालो आहे. माझ्या प्रेरणेने प्रत्यक्ष हरी अश्वरूपाने तुजकडे येईल. तो कामविव्हल होऊन तुझ्याशी समागम करील अशी मी प्रेरणा देईन. तुला त्याच्याचसारखा तेजस्वी पुत्र होईल.

पुत्रप्राप्तीनंतर तू पतीसह वैकुंठात जाशील. हयग्रीव या नावाने तो पुत्र कीर्तिवान होईल. त्याच्यापासून पुढे हैहय वंश भूतलावर विस्तार पावेल.''

लक्ष्मीला वर दिल्यावर शंकर पार्वतीसह अंतर्धान पावले. लक्ष्मीने मनात त्या श्रीहरीचे चिंतन केले. ती त्याचे नित्य स्तवन करू लागली.


अध्याय अठरावा समाप्त


GO TOP