मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
षष्ठः स्कन्धः
त्रयोदशोऽध्यायः

आडीबकयुद्ध वर्णनसहितं देवीमाहात्म्यवर्णनम्

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

इन्द्र उवाच
साहसं कृतवान् राजा पूर्वं यत्कथितो मखः ।
वरुणाय प्रतिज्ञातः पुत्रं कृत्वा पशुं प्रियम् ॥ १ ॥
गते त्वयि पिता पुत्रं बद्ध्वा यूपेऽघृणः पुनः ।
पशुं कृत्वा महाबुद्धे वधिष्यति व्यथातुरः ॥ २ ॥
इत्थं निषिद्धस्तत्पुत्रः शक्रेणामिततेजसा ।
स्थितस्तत्रैव मायेशीमायया मोहितो भृशम् ॥ ३ ॥
यदा पुनः पुनः श्रुत्वा पितरं रोगपीडितम् ।
गमनाय मतिं चक्रे तदेन्द्रः प्रत्यषेधयत् ॥ ४ ॥
हरिश्चन्द्रोऽतिदुःखार्तः पप्रच्छ गुरुमन्तिके ।
स्थितं वसिष्ठमेकान्ते सर्वज्ञं हिततत्परम् ॥ ५ ॥
राजोवाच
भगवन् कि करोम्यद्य कातरोऽस्मि व्यथाकुलः ।
त्राहि मां दुःखमनसं महाव्याधिभयातुरम् ॥ ६ ॥
वसिष्ठ उवाच
शृणु राजन्नुपायोऽस्ति रोगनाशं प्रति स्तुतः ।
त्रयोदशविधाः पुत्राः कथिता धर्मसंग्रहे ॥ ७ ॥
तस्मात्क्रीतं सुतं कृत्वा यजस्व मखमुत्तमम् ।
द्रव्यं दत्त्वा यथोद्दिष्टमानयस्व द्विजोत्तमम् ॥ ८ ॥
एवं कृते मखे भूप रोगनाशो भविष्यति ।
वरुणोऽपि प्रसन्नात्मा भविष्यति यथासुखम् ॥ ९ ॥
व्यास उवाच
इति तस्य वचः श्रुत्वा राजा प्रोवाच मन्त्रिणम् ।
अन्वेषय महाबुद्धे विषयेष्वतियत्‍नतः ॥ १० ॥
कदाचित्कोऽपि लोभार्थी ददाति स्वसुतं पिता ।
समानय धनं दत्त्वा यावत्प्रार्थयतेऽप्यसौ ॥ ११ ॥
सर्वथैव समानेयो यज्ञार्थे द्विजबालकः ।
न कार्या कृपणा बुद्धिस्त्वया मत्कार्यहेतवे ॥ १२ ॥
प्रार्थनीयस्त्वया पुत्रः कस्यचिद्‌द्विजवादिनः ।
द्रव्येण देहि यज्ञार्थं कर्तव्योऽसौ पशुः किल ॥ १३ ॥
इति सञ्चोदितस्तेन सचिवः कार्यहेतवे ।
अन्वेषयामास पुरे ग्रामे ग्रामे गृहे गृहे ॥ १४ ॥
एवमन्वेषतस्तस्य विषये कश्चिदातुरः ।
निर्धनस्त्रिसुतश्चासीदजीगर्तेति नामतः ॥ १५ ॥
तस्य पुत्रं शुनःशेपं मध्यमं मन्त्रिसत्तमः ।
आनयामास दत्त्वार्थं प्रार्थितं यद्धनं तदा ॥ १६ ॥
समानीय शुनःशेपं सचिवः कार्यतत्परः ।
राज्ञे निवेदयामास पशुयोग्यं द्विजात्मजम् ॥ १७ ॥
राजातिमुदितस्तेन विप्रानानीय सर्वतः ।
कारयामास सम्भारान्यज्ञार्थं वेदवित्तमान् ॥ १८ ॥
प्रारब्धे तु मखे तत्र विश्वामित्रो महामुनिः ।
बद्धं दृष्ट्वा शुनःशेपं निषिषेध नृपं तदा ॥ १९ ॥
राजन्मा साहसं कार्षीर्मुञ्चैनं द्विजबालकम् ।
प्रार्थयाम्यहमायुष्मन् सुखं तेऽद्य भविष्यति ॥ २० ॥
क्रन्दत्ययं शुनःशेपः करुणा मां दुनोत्यपि ।
दयावान्भव राजेन्द्र कुरु मे वचनं नृप ॥ २१ ॥
परदेहस्य रक्षायै स्वदेहं ये दयापराः ।
ददति क्षत्रियाः पूर्वं स्वर्गकामाः शुचिव्रताः ॥ २२ ॥
त्वं स्वदेहस्य रक्षार्थं हंसि द्विजसुतं बलात् ।
पापं मा कुरु राजेन्द्र दयावान् भव बालके ॥ २३ ॥
सर्वेषां सदृशी प्रीतिर्देहे वेत्सि स्वयं नृप ।
मुञ्चैनं बालकं तस्मात्प्रमाणं यदि मे वचः ॥ २४ ॥
व्यास क्त्वच
अनादृत्य च तद्वाक्यं राजा दुःखातुरो भृशम् ।
न मुमोच मुनिस्तस्मै चूकोपातीव तापसः ॥ २५ ॥
उपदेशं ददौ तस्मै शुनःशेपाय कौशिकः ।
मन्त्रं पाशधरस्याथ दयावान्वेदवित्तमः ॥ २६ ॥
शुनःशेपोऽपि तं मन्त्रमसकृद्वधकर्शितः ।
स्तुतस्वरेण चुक्रोश संस्मरन्वरुणं भृशम् ॥ २७ ॥
स्तुवन्तं मुनिपुत्रं तं ज्ञात्वा वै यादसां पतिः ।
तत्रागत्य शुनःशेपं मुमोच करुणार्णवः ॥ २८ ॥
रोगहीनं नृपं कृत्वा वरुणः स्वगृहं ययौ ।
विश्वामित्रस्तु तं पुत्रं कृतवान्मोचितं मृतेः ॥ २९ ॥
न कृतं वचनं राज्ञा कौशिकस्य महात्मनः ।
रोषं दधार मनसा राजोपरि स गाधिजः ॥ ३० ॥
एकस्मिन्समये राजा हयारूढो वनं गतः ।
सूकरं हन्तुकामस्तु मध्याह्ने कौशिकीतटे ॥ ३१ ॥
वृद्धब्राह्मणवेषेण विश्वामित्रेण वञ्चितः ।
सर्वस्वं प्रार्थितं तस्य गृहीतं राज्यमद्‌‍भुतम् ॥ ३२ ॥
पीडितोऽसौ हरिश्चन्द्रो यजमानो यतो भृशम् ।
वसिष्ठः कौशिकं प्राह वने प्राप्तं यदृच्छया ॥ ३३ ॥
क्षत्रियाधम दुर्बुद्धे वृथा ब्राह्मणवेषभृत् ।
बकधर्म वृथा किं त्वं गर्वं वहसि दाम्भिक ॥ ३४ ॥
कस्मात्त्वया नृपश्रेष्ठो यजमानो ममाप्यसौ ।
अपराधं विना जाल्म गमितो दुःखमद्‌भुतम् ॥ ३५ ॥
बकध्यानपरो यस्मात्तस्मात्त्वं वै बको भव ।
इति शप्तो वसिष्ठेन कौशिकः प्राह तं पुनः ॥ ३६ ॥
त्वमप्याडिर्भवायुष्मन् बकोऽहं यावदेव हि ।
व्यास उवाच
एवं परस्परं दत्त्वा शापं तौ क्रोधपीडितौ ॥ ३७ ॥
अण्डजौ तरसा जातौ सरस्याडीबकौ मुनी ।
एकस्मिन्पादपे नीडं कृत्वासौ बकरूपभाक् ॥ ३८ ॥
विश्वामित्रः स्थितस्तत्र दिव्ये सरसि मानसे ।
अन्यस्मित्पादपे कृत्वा वसिष्ठो नीडमुत्तमम् ॥ ३९ ॥
आडीरूपधरस्तस्थावन्योन्यं द्वेषतत्परौ ।
दिने दिने तौ संग्रामं चक्रतुः क्रोधसंयुतौ ॥ ४० ॥
दुःखदं सर्वलोकानां क्रन्दमानावुभौ भृशम् ।
चञ्चुपक्षप्रहारैस्तु नखाघातैः परस्परम् ॥ ४१ ॥
जघ्नतू रुधिरक्लिनौ पुष्पिताविव किंशुकौ ।
एवं बहूनि वर्षाणि पक्षिरूपधरौ मुनी ॥ ४२ ॥
स्थितौ तत्र महाराज शापपाशेन यन्त्रितौ ।
राजोवाच
कथं मुक्तौ मुनिश्रेष्ठौ शापाद्वसिष्ठकौशिकौ ॥ ४३ ॥
तन्ममाचक्ष्व विप्रर्षे परं कौतूहलं हि मे ।
व्यास उवाच
युध्यमानाब्वुभौ दृष्ट्वा ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ ४४ ॥
तत्राजगामानिमिषैर्वृतः सर्वैर्दयापरैः ।
तावाश्वास्य जगत्कर्ता युद्धतो विनिवार्य च ॥ ४५ ॥
शापं संमोचयामास तयोः क्षिप्तं परस्परम् ।
ततो जग्मुः सुराः सर्वे स्वानि धिष्ण्यानि पद्मभूः ॥ ४६ ॥
सत्यलोकं जगामाशु हंसारूढः प्रतापवान् ।
विश्वामित्रोऽप्यगात्तूर्णं वसिष्ठः स्वाश्रमं गतः ॥ ४७ ॥
मिथः स्नेहं ततः कृत्वा प्रजापत्युपदेशतः ।
मैत्रावरुणिनाप्येवं कृतं युद्धमकारणम् ॥ ४८ ॥
कौशिकेन समं भूप दुःखदं च परस्परम् ।
को नाम मानवो लोके देवो वा दानवोऽपि वा ॥ ४९ ॥
अहङ्कारजयं कृत्वा सर्वदा सुखभाग्भवेत् ।
तस्माद्‌राजंश्चित्तशुद्धिर्महतामपि दुर्लभा ॥ ५० ॥
यत्‍नेन साधनीया सा तद्विहीनं निरर्थकम् ।
तीर्थं दानं तपः सत्यं यत्किञ्चिद्धर्मसाधनम् ॥ ५१ ॥
(श्रद्धात्र त्रिविधा प्रोक्ता सात्त्विकी राजसी तथा ।
तामसी सर्वदेहेषु देहिनां धर्मकर्मसु ॥
सात्त्विकी दुर्लभा लोके यथोक्तफलदा सदा ।
तदर्धफलदा प्रोक्ता राजसी विधिसंयुता ॥
तामसी त्वफला राजन्न तु कीर्तिकरी पुनः ।
कामक्रोधाभिभूतानां जनानां नृपसत्तम ॥)
वासनारहितं कृत्वा तच्चित्तं श्रवणादिना ।
तीर्थादिषु वसेन्नित्यं देवीपूजनतत्परः ॥ ५२ ॥
देवीनामानि वचसा गृह्णंस्तस्या गुणान्स्तुवन् ।
ध्यायंस्तस्याः पदाम्भोजं कलिदोषभयार्दितः ॥ ५३ ॥
एवं तु कुर्वतस्तस्य न कदाचित्कलेर्भयम् ।
अनायासेन संसारान्मुच्यते पातकी जनः ॥ ५४ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादलसाहस्र्यां संहितायां षष्ठस्कन्धे
आडीबकयुद्ध वर्णनसहितं देवीमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥

अडिबक युद्ध -

इंद्र म्हणाला, ''तुला पशु करून तुझा पिता नरमेध यज्ञ करील. तुझा वध होईल.'' असे सांगून इंद्राने त्याचे निवारण केल्यावर मायेने मोहित होऊन तो तेथेच राहू लागला. अशा रीतीने पित्याच्या दुःखामुळे घरी जाण्याचे पुनः पुन्हा त्याच्या मनात येत असे, पण इंद्र त्याचे निवारण करी.

इकडे रोगग्रस्त झालेल्या राजाने वसिष्ठांना एकांतात विचारले, ''अशा दुःखाकुल अवस्थेत मी काय करू ? मी या महारोगामुळे त्रस्त होऊन आपणाला शरण आलो आहे. माझे रक्षण करा.''

वसिष्ठ म्हणाले, ''हे राजा, रोगमुक्तीसाठी मी तुला उपाय सांगतो. धर्मशास्त्रात तेरा प्रकारचे पुत्र सांगितले आहेत. तू त्यांपैकी एखादा द्विजपुत्र विकत घेऊन क्रीतपुत्र कर. त्यायोगे यज्ञ करून तुला दुःख मुक्त होता येईल.''

हे ऐकून राजाने मंत्र्याला सांगितले, ''तू कोठेही हिंडून एखादा द्विजपुत्र विकत आण. द्रव्यलोभाने एखादा गरीब ब्राह्मण पुत्र देईल. यज्ञासाठी पुत्र हवा आहे अशी प्रार्थना करून तू पुत्र विकत आण. तू शहरे, गावे अथवा बरोबर जाऊन तपास कर.''

राजाचे बोलणे ऐकून तो मंत्री शोध करू लागला. तेव्हा अजिगर्त नावाच्या दरिद्री ब्राह्मणाविषयी त्याने ऐकले. त्याने त्याचा पुत्र शुनःशेप याला विकत घेतले. राजाला क्रीतपुत्र लाभल्यामुळे आनंद झाला. त्याने यज्ञाची सिद्धता केली.

पण यज्ञाचे सुरुवातीलाच विश्वामित्राने या कृत्यासाठी राजाचा निषेध केला. विश्वामित्र म्हणाला, ''हे राजेंद्रा, या ब्राह्मणपुत्राला सोडून दे. अशाने तुला निश्चित दुःख प्राप्त होईल. कारण हा पुत्र रडत आहे. मला ते पाहून दया उत्पन्न झाली आहे. क्षत्रिय दुसर्‍याचे रक्षण करून स्वर्गात जातात. या द्विजपुत्राचा वध करून तू पाप करू नकोस. माझे म्हणणे ऐक व याला मुक्त कर."

पण रोगग्रस्त राजाने विश्वामित्राचे ऐकले नाही. विश्वामित्रांनी राजावर क्रुद्ध होऊन शुन:शैपाला मंत्रोपदेश दिला. वरुणाचे स्मरण करून त्याने तो मंत्र म्हटला. त्यामुळे वरुणाने प्रसन्न होऊन त्याला मुक्त केले. राजालाहि रोगमुक्त केले.

शुनःशेपाला विश्वामित्राने आपला पुत्र मानले पण राजावर त्याने राग धरला. एकदा शिकारीच्या निमित्ताने राजा अश्वारूढ होऊन कौशिकीच्या तीराकडे गेला. तेव्हा त्याचे सर्वस्व विश्वामित्राने दानाच्या रूपाने हरण केले. त्यामुळे हरिश्चंद्राला फार यातना भोगाव्या लागल्या. त्यामुळे वसिष्ठ क्रुद्ध होऊन विश्वामित्राला म्हणाले, ''हे दुर्बुद्धे, तू ब्राह्मणधर्माचे अवलंबन करून बकाप्रमाणे वागत आहेस. तू हरिश्चंद्राला अत्यंत दुःख का भोगायला लावलेस ? तू बकाप्रमाणे दांभिकतेने वागत आहेस. म्हणून बगळा होशील.''

तेव्हा विश्वामित्रांनीही त्याला शाप दिला, ''मी बक असेपर्यंत तू अडी होशील.''

अशाप्रकारे परस्परांना शाप दिल्यावर ते दोघेही अडिबक झाले. दोघेही घरटी करून मानस सरोवराचे ठिकाणी राहू लागले. पुढे दोघांनी युद्ध केले. एकमेकांचा मत्सर करणारे ते पक्षी चोच, पंख यांच्या सहाय्याने युद्ध करू लागले. ते दोघेही रक्ताने माखून गेले. ते तेथेच कित्येक काळापर्यंत राहिले.

त्यांचे युद्ध पाहून ब्रह्मदेव देवांसह तेथे आला. त्याने दोघांचेही युद्धापासून निवारण केले व शापमुक्त केले. नंतर ते आपापल्या स्थानी परत गेले.

अशारीतीने दोन तपस्व्यांनी एकमेकांशी व्यर्थ वैर धरून युद्ध केले.

म्हणून हे राजा, चित्तशुद्धी करणे कठीण आहे. त्याशिवाय तीर्थ, दान, तप सत्यभाषण हे सर्व व्यर्थ आहे. चित्त वासनारहित करून पूजेविषयी तत्पर राहून पुरुषाने तीर्थक्षेत्रावर वास्तव्य करावे. कालाच्या भीतीने त्रस्त झालेल्याने भगवतीच्या चरणाचे स्मरण करावे म्हणजे त्याची पापे नष्ट होऊन तो संसारतापापासून मुक्त होतो.


अध्याय तेरावा समाप्त


GO TOP