मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
षष्ठः स्कन्धः
एकादशोऽध्यायः

युगधर्मव्यवस्थावर्णनम्

जनमेजय उवाच
भारावतारणार्थाय कथितं जन्म कृष्णयोः ।
संशयोऽयं द्विजश्रेष्ठ हृदये मम तिष्ठति ॥ १ ॥
पृथिवी गोस्वरूपेण ब्रह्माणं शरणं गता ।
द्वापरान्तेऽतिदीनार्ता गुरुभारप्रपीडिता ॥ २ ॥
वेधसा प्रार्थितो विष्णुः कमलापतिरीश्वरः ।
भूभारोत्तारणार्थाय साधूनां रक्षणाय च ॥ ३ ॥
भगवन् भारते खण्डे देवैः सह जनार्दन ।
अवतारं गृहाणाशु वसुदेवगृहे विभो ॥ ४ ॥
एवं सम्प्रार्थितो धात्रा भगवान्देवकीसुतः ।
बभूव सह रामेण भूभारोत्तारणाय वै ॥ ५ ॥
कियानुत्तारितो भारो हत्वा दुष्टाननेकशः ।
ज्ञात्वा सर्वान्दुराचारान्पापबुद्धिनृपानिह ॥ ६ ॥
हतो भीष्मो हतो द्रोणो विराटो द्रुपदस्तथा ।
बाह्लीकः सोमदत्तश्च कर्णो वैकर्तनस्तथा ॥ ७ ॥
यैर्लुण्ठितं धनं सर्वं हृताश्च हरियोषितः ।
कथं न नाशिता दुष्टा ये स्थिताः पृथिवीतले ॥ ८ ॥
आभीराश्च शका म्लेच्छा निषादाः कोटिशस्तथा ।
भारावतरणं किं तत्कृतं कृष्णेन धीमता ॥ ९ ॥
सन्देहोऽयं महाभाग न निवर्तति चित्ततः ।
कलावस्मिन्मजाः सर्वाः पश्यतः पापनिश्चयाः ॥ १० ॥
व्यास उवाच
राजन् यस्मिन्युगे यादृक्प्रजा भवति कालतः ।
नान्यथा तद्‌भवेन्नूनं युगधर्मोऽत्र कारणम् ॥ ११ ॥
ये धर्मरसिका जीवास्ते वै सत्ययुगेऽभवन् ।
धर्मार्थरसिका ये तु ते वै त्रेतायुगेऽभवन् ॥ १२ ॥
धर्मार्थकामरसिका द्वापरे चाभवन्युगे ।
अर्थकामपराः सर्वे कलावस्मिन्भवन्ति हि ॥ १३ ॥
युगधर्मस्तु राजेन्द्र न याति व्यत्ययं पुनः ।
कालः कर्तास्ति धर्मस्य ह्यधर्मस्य च वै पुनः ॥ १४ ॥
राजोवाच
ये तु सत्ययुगे जीवा भवन्ति धर्मतत्पराः ।
कुत्र तेऽद्य महाभाग तिष्ठन्ति पुण्यभागिनः ॥ १५ ॥
त्रेतायुगे द्वापरे वा ये दानव्रतकारकाः ।
वर्तन्ते मुनयः श्रेष्ठाः कुत्र ब्रूहि पितामह ॥ १६ ॥
कलावद्य दुराचारा येऽत्र सन्ति गतत्रपाः ।
आद्ये युगे क्व यास्यन्ति पापिष्ठा देवनिन्दकाः ॥ १७ ॥
एतत्सर्वं समाचक्ष्व विस्तरेण महामते ।
सर्वथा श्रोतुकामोऽस्मि यदेतद्धर्मनिर्णयम् ॥ १८ ॥
व्यास उवाच
ये वै कृतयुगे राजन् सम्भवन्तीह मानवाः ।
कृत्वा ते पुण्यकर्माणि देवलोकान्व्रजन्ति वै ॥ १९ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्च नृपसत्तम ।
स्वधर्मनिरता यान्ति लोकान्कर्मजितान्किल ॥ २० ॥
सत्यं दया तथा दानं स्वदारगमनं तथा ।
अद्रोहः सर्वभूतेषु समता सर्वजन्तुषु ॥ २१ ॥
एतत्साधारणं धर्मं कृत्वा सत्ययुगे पुनः ।
स्वर्गं यान्तीतरे वर्णा धर्मतो रजकादयः ॥ २२ ॥
तथा त्रेतायुगे राजन् द्वापरेऽथ युगे तथा ।
कलावस्मिन्युगे पापा नरकं यान्ति मानवाः ॥ २३ ॥
तावत्तिष्ठन्ति ते तत्र यावत्स्याद्युगपर्ययः ।
पुनश्च मानुषे लोके भवन्ति भुवि मानवाः ॥ २४ ॥
यदा सत्ययुगस्यादिः कलेरन्तश्च पार्थिव ।
तदा स्वर्गात्पुण्यकृतो जायन्ते किल मानवाः ॥ २५ ॥
यदा कलियुगस्यादिर्द्वापरस्य क्षयस्तथा ।
नरकात्पापिनः सर्वे भवन्ति भुवि मानवाः ॥ २६ ॥
एवं कालसमाचारो नान्यथाभूत्कदाचन ।
तस्मात्कलिरसत्कर्ता तस्मिंस्तु तादृशी प्रजा ॥ २७ ॥
कदाचिद्दैवयोगात्तु प्राणिनां व्यत्ययो भवेत् ।
कलौ ये साधवः केचिद्‌द्वापरे सम्भवन्ति ते ॥ २८ ॥
तथा त्रेतायुगे केचित्केचित्सत्ययुगे तथा ।
दुष्टाः सत्ययुगे ये तु ते भवन्ति कलावपि ॥ २९ ॥
कृतकर्मप्रभावेण प्राप्नुवन्त्यसुखानि च ।
पुनश्च तादृशं कर्म कुर्वन्ति युगभावतः ॥ ३० ॥
जनमेजय उवाच
युगधर्मान्महाभाग ब्रूहि सर्वानशेषतः ।
यस्मिन्वै यादृशो धर्मो ज्ञातुमिच्छामि तं तथा ॥ ३१ ॥
व्यास उवाच
निबोध नृपशार्दूल दृष्टान्तं ते ब्रवीम्यहम् ।
साधूनामपि चेतांसि युगभावाद्‌भ्रमन्ति हि ॥ ३२ ॥
पितुर्यथा ते राजेन्द्र वुद्धिर्विप्रावहेलने ।
कृता वै कलिना राजन् धर्मज्ञस्य महात्मनः ॥ ३३ ॥
अन्यथा क्षत्रियो राजा ययातिकुलसम्भवः ।
तापसस्य गले सर्पं मृतं कस्मादयोजयत् ॥ ३४ ॥
सर्वं युगबलं राजन्वेदितव्यं विजानता ।
प्रयत्‍नेन हि कर्तव्यं धर्मकर्म विशेषतः ॥ ३५ ॥
नूनं सत्ययुगे राजन् ब्राह्मणा वेदपारगाः ।
पराशक्त्यर्चनरता देवीदर्शनलालसाः ॥ ३६ ॥
गायत्रीप्रणवासक्ता गायत्रीध्यानकारिणः ।
गायत्रीजपसंसक्ता मायाबीजैकजापिनः ॥ ३७ ॥
ग्रामे ग्रामे पराम्बायाः प्रासादकरणोत्सुकाः ।
स्वकर्मनिरताः सर्वे सत्यशौचदयान्विताः ॥ ३८ ॥
त्रय्युक्तकर्मनिरतास्तत्त्वज्ञानविशारदाः ।
अभवन्क्षत्रियास्तत्र प्रजाभरणतत्पराः ॥ ३९ ॥
वैश्यास्तु कृषिवाणिज्यगोसेवानिरतास्तथा ।
शूद्राः सेवापरास्तत्र पुण्ये सत्ययुगे नृप ॥ ४० ॥
पराम्बापूजनासक्ताः सर्वे वर्णाः परे युगे ।
तथा त्रेतायुगे किञ्चिन्न्यूना धर्मस्य संस्थितिः ॥ ४१ ॥
द्वापरे च विशेषेण न्यूना सत्ययुगस्थितिः ।
पूर्वं ये राक्षसा राजन् ते कलौ ब्राह्मणाः स्मृताः ॥ ४२ ॥
पाखण्डनिरताः प्रायो भवन्ति जनवञ्चकाः ।
असत्यवादिनः सर्वे वेदधर्मविवर्जिताः ॥ ४३ ॥
दाम्भिका लोकचतुरा मानिनो वेदवर्जिताः ।
शूद्रसेवापराः केचिन्नानाधर्मप्रवर्तकाः ॥ ४४ ॥
वेदनिन्दाकराः क्रूरा धर्मभ्रष्टातिवादुकाः ।
यथा यथा कलिर्वृद्धिं याति राजंस्तथा तथा ॥ ४५ ॥
धर्मस्य सत्यमूलस्य क्षयः सर्वात्मना भवेत् ।
तथैव क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्च धर्मवर्जिताः ॥ ४६ ॥
असत्यवादिनः पापास्तथा वर्णेतराः कलौ ।
शूद्रधर्मरता विप्राः प्रतिग्रहपरायणाः ॥ ४७ ॥
भविष्यन्ति कलौ राजन् युगे वृद्धिं गताः किल ।
कामचाराः स्त्रियः कामलोभमोहसमन्विताः ॥ ४८ ॥
पापा मिथ्याभिवादिन्यः सदा क्लेशरता नृप ।
स्वभर्तृवञ्जका नित्यं धर्मभाषणपण्डिताः ॥ ४९ ॥
भवन्त्येवंविधा नार्यः पापिष्ठाश्च कलौ युगे ।
आहारशुद्ध्या नृपते चित्तशुद्धिस्तु जायते ॥ ५० ॥
शुद्धे चित्ते प्रकाशः स्याद्धर्मस्य नृपसत्तम ।
वृत्तसङ्करदोषेण जायते धर्मसङ्करः ॥ ५१ ॥
धर्मस्य सङ्करे जाते नूनं स्याद्वर्णसङ्करः ।
एवं कलियुगे भूप सर्वधर्मविवर्जिते ॥ ५२ ॥
स्ववर्णधर्मवार्तैषा न कुत्राप्युपलभ्यते ।
महान्तोऽपि च धर्मज्ञा अधर्मं कुर्वते नृप ॥ ५३ ॥
कलिस्वभाव एवैष परिहार्यो न केनचित् ।
तस्मादत्र मनुष्याणां स्वभावात्पापकारिणाम् ॥ ५४ ॥
निष्कृतिर्न हि राजेन्द्र सामान्योपायतो भवेत् ।

जनमेजय उवाच
भगवन्सर्वधर्मज्ञ सर्वशास्त्रविशारद ॥ ५५ ॥
कलावधर्मबहुले नराणां का गतिर्भवेत् ।
यद्यस्ति तदुपायश्चेद्दयया तं वदस्व मे ॥ ५६ ॥
व्यास उवाच
एक एव महाराज तत्रोपायोऽस्ति नापरः ।
सर्वदोषनिरासार्थं ध्यायेद्देवीपदाम्बुजम् ॥ ५७ ॥
न सन्त्यघानि तावन्ति यावती शक्तिरस्ति हि ।
नास्ति देव्याः पापदाहे तस्माद्‌भीतिः कुतो नृप ॥ ५८ ॥
अवशेनापि यन्नाम लीलयोच्चारितं यदि ।
किं किं ददाति तज्ज्ञातुं समर्था न हरादयः ॥ ५९ ॥
प्रायश्चित्तं तु पापानां श्रीदेवीनामसंस्मृतिः ।
तस्मात्कलिभयाद्‌राजन् पुण्यक्षेत्रे वसेन्नरः ॥ ६० ॥
निरन्तरं पराम्बाया नामसंस्मरणं चरेत् ।
छित्त्वा भित्त्वा च भूतानि हत्वा सर्वमिदं जगत् ॥ ६१ ॥
देवीं नमति भक्त्या यो न स पापैर्विलिप्यते ।
रहस्यं सर्वशास्त्राणां मया राजन्नुदीरितम् ॥ ६२ ॥
विमृश्यैतदशेषेण भज देवीपदाम्बुजम् ।
अजपां नाम गायत्रीं जपन्ति निखिला जनाः ॥ ६३ ॥
महिमानं न जानन्ति मायाया वैभवं महत् ।
गायत्रीं ब्राह्मणाः सर्वे जपन्ति हृदयान्तरे ॥ ६४ ॥
महिमानं न जानन्ति मायाया वैभवं महत् ।
एतत्सर्वं समाख्यातं यत्पृष्टं तत्त्वया नृप ।
युगधर्मव्यवस्थायां किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ ६५ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्या संहितायां
षष्ठस्कन्धे युगधर्मव्यवस्थावर्णनं नामकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

सदसद्धर्माचे विवेचन -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

जनमेजय म्हणाला, ''हे द्विजश्रेष्ठा, भूभार हरण करण्यासाठी श्रीहरीने अवतार धारण केले. पण द्वापरयुगाच्या शेवटी पृथ्वी भाराने पीडित झाल्यावर अत्यंत आर्त झाली व गाईचे रूप घेऊन ती ब्रह्मदेवाला शरण गेली. तेव्हा ब्रह्मदेवाने विष्णूची प्रार्थना केल्यावर भारतखंडात वसुदेवाच्या गृहात वासुदेवाने अवतार घेतला. तो बलरामासह पृथ्वीवर अवतीर्ण झाला. दुष्ट व दुराचारी राजांचा वासुदेवाने वध केला. पण त्यामुळे पृथ्वीचा असा किती भार त्याने हलका केला ?

भीष्म, द्रोण, विराट, द्रुपद, बाल्हिक, सोमदत्त वैकर्तन, कर्ण यांचाच वध झाला. पण स्त्रिया व धन लुटणारे तसेच इतरही दूराचारी भूमीवर राहिलेच. मग कृष्णाने भूभार हलका केला म्हणजे काय केले ? माझ्या मनात हा संशय निर्माण झाला आहे.''

व्यास म्हणाले, ''हे राजा, कालयोगाने उत्पन्न झालेल्या प्रजेचा समूळ नाश होत नाही. युगधर्म हेच तिचे कारण होय. धर्म, अर्थ, ह्याचे अवलंबन करणारे असे प्राणी त्रेतायुगात झाले. धर्म, अर्थ, काम यांचा आश्रय करणारे द्वापारयुगात होऊन गेले. पण कलियुगात अर्थ व काम ह्याविषयीच लोक तत्पर राहिले. म्हणून या सर्वांचा कर्ता कालच आहे."

राजा म्हणाला, ''सत्ययुगात जन्मास आलेले धर्मनिष्ठ प्राणी आता कोठे असतात ? तसेच त्रेता व द्वापर युगांत व्रते - दाने करणारे प्राणी आज कोठे आहेत ? तसेच कलियुगातील पापी, दुराचारी, निंद्य पुढे कुठे असतील ? हे मला सांगा.

व्यास म्हणाले, ''कृतयुगात पुण्य करणारे प्राणी देवलोकी जातात. चतुर्वर्णातील स्वधर्मनिष्ठ लोक कर्माप्रमाणे उत्तम लोक प्राप्त करून घेतात. सत्य, दया, दान, स्वस्त्रीगमन, द्रोह न करणारे, सर्वांना सारखे मानणारे, चातुर्वण्यातीत अशा वृत्तीचे लोक स्वर्गाला जातात.

हे राजा, त्रेता व द्वापर युगांत हीच स्थिती असते. कलियुगातील पापी लोक नरकात जातात व युग संपल्यावर पृथ्वीवर जन्माला येतात. कलियुगाचा अंत हाच सत्ययुगाचा प्रारंभ होय. द्वापराचा अंत म्हणजे कलियुगाचा आरंभ, असा हा चक्रनेमिक्रण चालू आहे. कालाचा स्वभाव बदलत नाही. कलिकाल हा पापी आहे.

कलियुगातील साधु द्वापरात उत्पन्न झालेले असतात. द्वापरातील साधु त्रेता व सत्ययुगात जन्मास येतात. पण दुराचारी मात्र कलियुगात जन्मास येतात. कर्माप्रमाणे त्यांना दुःखे प्राप्त होतात.''

जनमेजय म्हणाला, ''हे मुने, आपण युगधर्माविषयी मला सांगा.''

व्यास म्हणाले, ''हे राजेंद्रा, युगस्वभावामुळे अंत:करणाला भ्रम होतो. धर्मवेत्ता असूनही तुझ्या पित्याने विप्राची मृतसर्प कंठात अडकवून अवहेलना केली. युगाचे बल जाणून सुज्ञ पुरुषाने धर्मकर्म करावे.

सत्युयगात ब्राह्मण वेदशास्त्रज्ञ, पराशक्तीची सेवा करण्यात तत्पर, गायत्रीचे ध्यान करणारे, देवीची उपासना करणारे, भुवनेश्वरीचा मंत्र जपणारे, धार्मिक, शुद्ध व दयाळू होते. क्षत्रिय प्रजाहित करीत असताना वेदकर्मरत होते व पंडित होते. सत्ययुगात चारी वर्णाचे लोक असताना सर्वजण धर्माचरण करणारे होते. तसेच जगदंबेची ते आराधना करीत.

त्रेतायुगात धार्मिकता कमी झाली. पूर्वीचे राक्षस कलियुगात ब्राह्मण होते. म्हणून ते ब्राह्मण धर्मरहित, पाखंडी, दांभिक, व्यवहारचतुर, वेदरहित, निंदक, शूर, वृथा बडबडणारे, धर्मापासून च्युत झालेले असे असतात.

जसजसा कलीचा प्रभाव वाढतो तसतसा धर्म क्षय पावतो, चारी वर्णांचे लोक स्वधर्मरहित होतात. सर्वत्र पापाचार माजतो, स्त्रिया स्वैराचारी होऊन काम, मोह, पातक, परपीडा देणार्‍या, पतीची फसवणूक करणार्‍या पापतत्पर असलेल्या अशा निर्माण होतात.

शुद्ध आहारानेच चित्त शुद्ध होते. चित्त शुद्ध असल्यास धर्माचा प्रभाव दृढ होतो. वर्णसंकर झाल्यास धर्म संकर होऊ लागतो. कलियुगात धर्मज्ञही अधर्माने वागतात. या युगात पापचरण हे मनुष्याच्या स्वभावातच असते. त्याचे निवारण करता येणार नाही.

त्यासाठी एकच उपाय आहे. तो म्हणजे देवीच्या चरणांचे दर्शन करणे. देवीच्या नामामृताने पापाचा नाश होतो. या उपायाने भीती नाहीशी होते. सहजगत्या भगवतीचे नाव उच्चारले तरी जे फल मिळते, तेवढे फल देण्यास प्रत्यक्ष इंद्र वगैरेही समर्थ नाहीत. पुण्यक्षेत्री देवीचे नाव घेतल्यास काळाचीही भीती नाही. चित्तशुद्ध करून देवीची भक्ती केल्यास पापमोचन होते.

हे जनमेजय राजा, मी तुला हे शास्त्ररहस्य सांप्रत निवेदन केले. तू देवीच्या चरणांचे स्मरण कर, अजपा नावाचा जप पुष्कळजण करतात. पण त्यांना त्याची महती माहित नसते. कारण ते मायेने मोहित असतात. आता तुला युगधर्माच्या विषयी आणखी काय ऐकायचे आहे ?


अध्याय अकरावा समाप्त


GO TOP