मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
षष्ठः स्कन्धः
सप्तमोऽध्यायः

इन्द्रस्य पद्मनालप्रवेशानन्तरं नहुषस्य देवेन्द्रपदेऽभिषेकवर्णनम्

व्यास उवाच
अथ तं पतितं दृष्ट्वा विष्णुर्विष्णुपुरीं ययौ ।
मनसा शङ्कमानस्तु तस्य हत्याकृतं भयम् ॥ १ ॥
इन्द्रोऽपि भयसंत्रस्तो ययाविन्द्रपुरीं ततः ।
मुनयो भयसंविग्ना ह्यभवन्निहते रिपौ ॥ २ ॥
किमस्माभिः कृतं पापं यदसौ वञ्चितः किल ।
मुनिशब्दो वृथा जातः सुरेशस्य च सङ्गमात् ॥ ३ ॥
अस्माकं वचनाद्‌वृत्रो विश्वासमगमत्किल ।
विश्वासघातिनः सङ्गाद्वयं विश्वासघातकाः ॥ ४ ॥
धिगियं ममता पापमूलमेवमनर्थकृत् ।
यदस्माभिश्छलं कृत्वा शपथैर्वञ्चितोऽसुरः ॥ ५ ॥
मन्त्रकृद्‌बुद्धिदाता च प्रेरकः पापकारिणाम् ।
पापभाक्स भवेन्नूनं पक्षकर्ता तथैव च ॥ ६ ॥
विष्णुनापि कृतं पापं यत्साहाय्यमवाप्तवान् ।
वज्रं प्रविश्य येनासौ पातितः सत्त्वमूर्तिना ॥ ७ ॥
नूनं स्वार्थपरः प्राणी न पापात्‌त्रासमश्नुते ।
हरिणा हरिसङ्गेन सर्वथा दुष्कृतं कृतम् ॥ ८ ॥
द्वावेव स्तः पदार्थानां द्वावेव निधनं गतौ ।
प्रथमश्च तुरीयश्च यौ त्रिलोक्यां तु दुर्लभौ ॥ ९ ॥
अर्थकामौ प्रशस्तौ द्वौ सर्वेषां सम्मतौ प्रियौ ।
धर्माधर्मेति वाग्वादो दम्भोऽयं महतामपि ॥ १० ॥
मुनयोऽपि मनस्तापमेवं कृत्वा पुनः पुनः ।
जग्मुः स्वानाश्रमानेव विमनस्का हतोद्यमाः ॥ ११ ॥
त्वष्टा तु निहतं श्रुत्वा पुत्रमिन्द्रेण भारत ।
रुरोद दुःखसन्तप्तो निर्वेदमगमत्पुनः ॥ १२ ॥
यत्रासौ पतितस्तत्र गत्वा वीक्ष्य तथागतम् ।
संस्कारं कारयामास विधिवत्पारलौकिकम् ॥ १३ ॥
स्नात्वास्य सलिलं दत्त्वा कृत्वा चैवौर्ध्वदैहिकम् ।
शशापेन्द्रं स शोकार्तः पापिष्ठं मित्रघातकम् ॥ १४ ॥
यथा मे निहतः पुत्रः प्रलोभ्य शपथैर्भृशम् ।
तथेन्द्रोऽपि महद्दुःखं प्राप्नोतु विधिनिर्मितम् ॥ १५ ॥
इति शप्त्वा सुरेशानं त्वष्टा तापसमन्वितः ।
मेरोः शिखरमास्थाय तपस्तेपे सुदुष्करम् ॥ १६ ॥
जनमेजय उवाच
हत्वा त्वाष्ट्रं सुरेशोऽथ कामवस्थामवाप्तवान् ।
सुखं वा दुःखमेवाग्रे तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ १७ ॥
व्यास उवाच
किं पृच्छसि महाभाग सन्देहः कीदृशस्तव ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ १८ ॥
बलिष्ठैर्दुर्बलैर्वापि स्वल्पं वा बहु वा कृतम् ।
सर्वथैव हि भोक्तव्यं सदेवासुरमानुषैः ॥ १९ ॥
शक्रायेत्थं मतिर्दत्ता हरिणा वृत्रघातिने ।
प्रविष्टोऽथ पविं विष्णुः सहायः प्रत्यपद्यत ॥ २० ॥
न चापदि सहायोऽभूद्वासुदेवः कथञ्चन ।
समये स्वजनः सर्वः संसारेऽस्मिन्नराधिप ॥ २१ ॥
दैवे विमुखतां प्राप्ते न कोऽप्यस्ति सहायवान् ।
पिता माता तथा भार्या भ्राता वाथ सहोदरः ॥ २२ ॥
सेवको वापि मित्रं वा पुत्रश्चैव तथौरसः ।
प्रतिकूले गते दैवे न कोऽप्येति सहायताम् ॥ २३ ॥
भोक्ता पापस्य पुण्यस्य कर्ता भवति सर्वथा ।
वृत्रं हत्वा गताः सर्वे निस्तेजस्कः शचीपतिः ॥ २४ ॥
शेपुस्तं त्रिदशाः सर्वे ब्रह्महेत्यब्रुवञ्छनैः ।
को नाम शपथान्कृत्वा सत्यं दत्त्वा वचः पुनः ॥ २५ ॥
जिघांसति सुविश्वस्तं मुनिं मित्रत्वमागतम् ।
देवगोष्ठ्यां सुरोद्याने गन्धर्वाणां समागमे ॥ २६ ॥
सर्वत्रैव कथा तस्य विस्तारमगमत्किल ।
किं कृतं दुष्कृतं कर्म शक्रेणाद्य जिघांसता ॥ २७ ॥
वृत्रं छलेन विश्वस्तं मुनिभिश्च प्रतारितम् ।
वेदप्रमाणमुत्सृज्य स्वीकृतं सौगतं मतम् ॥ २८ ॥
यदयं निहतः शनुर्वञ्चयित्वातिसाहसात् ।
को नाम वचनं दत्त्वा विपरीतमथाचरेत् ॥ २९ ॥
विना शक्रं हरिं वापि यथायं विनिपातितः ।
एवंविधाः कथाश्चान्याः समाजेष्वभवन्भृशम् ॥ ३० ॥
शुश्रावेन्द्रोऽपि विविधाः स्वकीर्तेर्हानिकारकाः ।
यस्य कीर्तिर्हता लोके धिक्तस्यैव कुजीवितम् ॥ ३१ ॥
यं दृष्ट्वा पथि गच्छन्तं शत्रुः स्मेरमुखो भवेत् ।
इन्द्रद्युम्नोऽपि राजर्षिः पतितः कीर्तिसंक्षयात् ॥ ३२ ॥
स्वर्गादकृतपापोऽसौ पापकृत्किं न पात्यते ।
स्वल्पेऽपराधेऽपि नृपो ययातिः पतितः किल ॥ ३३ ॥
नृपः कर्कटतां प्राप्तो युगानष्टादशैव तु ।
भृगुपत्‍नीशिरश्छेदाद्‌भगवान्हरिरच्युतः ॥ ३४ ॥
ब्रह्मशापात्पशोर्योनौ सञ्जातो मकरादिषु ।
विष्णुश्च वामनो भूत्वा याचनार्थं बलेर्गृहे ॥ ३५ ॥
गतः किमपरं दुःखं प्राप्नोति दुष्कृती नरः ।
रामोऽपि वनवासेषु सीताविरहजं बहु ॥ ३६ ॥
दुःखं च प्राप्तवान्घोरं भृगुशापेन भारत ।
तथेन्द्रोऽपि ब्रह्महत्याकृतं प्राप्य महद्‌भयम् ॥ ३७ ॥
न स्वास्थ्यं प्राप गेहेऽसौ सर्वसिद्धिसमन्विते ।
पौलोमी तं सभाहीनं दृष्ट्वा प्रोवाच वासवम् ॥ ३८ ॥
निःश्वसन्तं भयत्रस्तं नष्टसंज्ञं विचेतसम् ।
किं प्रभोऽद्य भयार्तोऽसि मृतस्ते दारुणो रिपुः ॥ ३९ ॥
का चिन्ता वर्तते कान्त तव शत्रुनिषूदन ।
कस्माच्छोचसि लोकेश निःश्वसन्प्राकृतो यथा ॥ ४० ॥
नान्योऽस्ति बलवाञ्छत्रुर्येन चिन्तापरो भवान् ।
इन्द्र उवाच
नारातिर्बलवान्मेऽस्ति न शान्तिर्न सुखं तथा ॥ ४१ ॥
ब्रह्महत्याभयाद्‌राज्ञि बिभेमि सततं गृहे ।
न नन्दनं सुखकरं नामृतं न गृहं वनम् ॥ ४२ ॥
गन्धर्वाणां तथा गेयं नृत्यमप्सरसां पुनः ।
न त्वं सुखकरा नारी नाना च सुरयोषितः ॥ ४३ ॥
न तथा कामधेनुश्च देववृक्षः सुखप्रदः ।
किं करोमि क्व गच्छामि क्व शर्म मम जायते ॥ ४४ ॥
इति चिन्तापरः कान्ते न लभे सुखमात्मनि ।
व्यास उवाच
इत्युक्त्वा वचनं शक्रः प्रियां परमकातराम् ॥ ४५ ॥
निर्जगाम गृहान्मन्दो मानसं सर उत्तमम् ।
पद्मनाले प्रविष्टोऽसौ भयार्तः शोककर्षितः ॥ ४६ ॥
न प्राज्ञायत देवेन्द्रस्त्वभिभूतश्च कल्मषैः ।
प्रतिच्छन्नो वसत्यप्सु चेष्टमान इवोरगः ॥ ४७ ॥
असहायस्तुराषाडैच्चिन्तार्तो विकलेन्द्रियः ।
ततः प्रनष्टे देवेन्द्रे ब्रह्महत्याभयार्दिते ॥ ४८ ॥
सुराश्चिन्तातुराश्चासन्नुत्पाताश्चाभवन्नथ ।
ऋषयः सिद्धगन्धर्वा भयार्ताश्चाभवन्भृशम् ॥ ४९ ॥
अराजकं जगत्सर्वमभिभूतमुपद्रवैः ।
अवर्षणं तदा जातं पृथिवी क्षीणवैभवा ॥ ५० ॥
विच्छिन्नस्रोतसो नद्यः सरांस्यनुदकानि वै ।
एवं त्वराजके जाते देवता मुनयस्तथा ॥ ५१ ॥
विचार्य नहुषं चक्रुः शक्रं सर्वे दिवौकसः ।
सम्प्राप्य नहुषो राजा धर्मिष्ठोऽपि रजोबलात् ॥ ५२ ॥
बभूव विषयासक्तः पञ्चबाणशराहतः ।
अप्सरोभिर्वृतः क्रीडन्देवोद्यानेषु भारत ॥ ५३ ॥
शक्रपत्‍नीगुणाञ्छ्रुत्वा चकमे तां स पार्थिवः ।
ऋषीनाह किमिन्द्राणी नोपगच्छति मां किल ॥ ५४ ॥
भवद्‌भिश्चामरैः सर्वैः कृतोऽहं वासवस्त्विह ।
प्रेषयध्वं सुराः कामं सेवार्थं मम वै शचीम् ॥ ५५ ॥
प्रियं चेन्मम कर्तव्यं सर्वथा मुनयोऽमराः ।
अहमिन्द्रोऽद्य देवानां लोकानां च तथेश्वरः ॥ ५६ ॥
आगच्छतु शची मह्यं क्षिप्रमद्य निवेशनम् ।
इति तस्य वचः श्रुत्वा देवा देवर्षयस्तथा ॥ ५७ ॥
गत्वा चिन्तातुराः प्रोचुः पौलोमीं प्रणतास्ततः ।
इन्द्रपत्‍नि दुराचारो नहुषस्त्वामिहेच्छति ॥ ५८ ॥
कुपितोऽस्मानुवाचेदं प्रेषयध्वं शचीमिह ।
किं कुर्मस्तदधीनाः स्मो येनेन्द्रोऽयं कृतः किल ॥ ५९ ॥
तच्छ्रुत्वा दुर्मना देवी बृहस्पतिमुवाच ह ।
रक्ष मां नहुषाद्‌ब्रह्मंस्तवास्मि शरणं गता ॥ ६० ॥

बृहस्पतिरुवाच
न भेतव्यं त्वया देवि नहुषात्पापमोहितात् ।
न त्वां दास्याम्यहं वत्से त्यक्त्वा धर्मं सनातनम् ॥ ६१ ॥
शरणागतमार्तं च यो ददाति नराधमः ।
स एव नरकं याति यावदाभूतसंप्लवम् ।
स्वस्था भव पृथुश्रोणि न त्यक्ष्ये त्वां कदाचन ॥ ६२ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्या
संहितायां षष्ठस्कन्धे इन्द्रस्य पद्मनालप्रवेशानन्तरं नहुषस्य
देवेन्द्रपदेऽभिषेकवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

इंद्राचा अज्ञातवास -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

वृत्रासुराच्या वधानंतर विष्णु स्वस्थानी गेले. ब्रह्महत्येच्या पातकामुळे इंद्र शंकाकुल झाला. तो भीतिग्रस्त होऊन आपल्या नगरीत गेला. इकडे मुनिजन मात्र भयभीत झाले. ते म्हणू लागले, "अरेरे ! वृत्रासुराला फसवून इंद्राने त्याचा वध केला. खरोखरच आम्ही मुनी या संज्ञेस पात्र आहोत काय ? आमच्या हातून हे पातक घडले आहे. आमच्याच वचनावरून वृत्राने इंद्रावर विश्वास ठेवला. इंद्राबरोबर आम्हीही विश्वासघातकी ठरलो.

कपटाने शपथा घेववून आम्ही वृत्राला फसवले, म्हणून आमचा धिक्कार असो. विष्णूनेही वज्रात प्रवेश करून महापातक केले आहे.

धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष या चार पुरुषार्थांपैकी मधले दोनच पुरुषार्थ या त्रैलोक्यात आहेत. धर्म व मोक्ष हे नष्ट झाले आहेत. केवळ दंभरूप शब्दवाद शिल्लक राहिला आहे.'' असे म्हणून ऋषी पश्चात्ताप करू लागले.

इकडे पुत्राच्या मृत्यूमुळे त्वष्टा अधिकच शोकविव्हल झाला. त्याने पुत्राचे यथाविधी संस्कार केले. त्या मित्रघातकी इंद्राला त्याने शाप दिला.

"इंद्राने खोटया शपथा घेऊन माझ्या पुत्राचा घात केला म्हणून इंद्राला भयंकर दुःख भोगावे लागेल.'' असे संतापाने म्हणून तो त्वष्टा मेरू पर्वतावर जाऊन उग्र तप करू लागला.

देव, असुर, मानव यांपैकी कोणीही असला तरी कर्माचे फल भोगावेच लागते. विष्णूने केवळ आपत्काल म्हणून इंद्राला सहाय्य केले. पण त्यानंतर पुढे विष्णूने इंद्राला सहाय्य केले नाही.

संसारात आप्तस्वकीय आपत्काली उपयोगी पडत नाहीत. पिता, माता, भ्राता, सहोदर, सेवक, मित्र, औरस पुत्र यांपैकी कोणाचेही दैव प्रतिकूल झाले असता त्याला सहाय्यकर्ता उरत नाही. इकडे इंद्र निस्तेज झाला. देवांनीही त्याला शाप दिला. त्याला हे ब्रह्मघातकी म्हणू लागले. इंद्राने वाईट कर्म केले अशी सर्वत्र चर्चा झाली. "खरोखर इंद्र अथवा विष्णु यांच्याशिवाय वचन देऊन विश्वासघात करणारा दुसरा कोणी नाही." असे सर्व बोलू लागले.

अशारितीने सर्वत्र इंद्राची निंदा झाली. अहो, सहजगत्या मार्गामध्ये भेट झाल्यावर वैर विसरून हसतमुखाने जाणारा असा तो श्रेष्ठ राजा इंद्रद्युम्न हासुद्धा निष्पाप असूनही केवळ कीर्तीचा क्षय झाला म्हणून स्वर्गच्युत होणारच.

ययाती राजाही स्वर्गातून च्युत होऊन अठरा युगे खेकडा झाला. भृगुपत्नीचा शिरच्छेद केल्यामुळे भृगुशापामुळे विष्णूला मकरासारख्या पशुयोनीत जन्म घ्यावा लागला, वामन होऊन याचक व्हावे लागले, रामावतारी पत्नीवियोगाचे दुःख भोगावे लागले.

याच कारणावरून ब्रह्महत्येच्या पातकासाठी इंद्राला स्वत:चे स्थान सोडावे लागले. एकदा इंद्र भीतिने, भ्रांतीने निश्चेष्ट पडून सुस्कारे सोडीत होता. तेव्हा इंद्राणी म्हणाली, ''हे प्रभो, आपल्या शत्रूचा नाश झाला असताही आपण दुःखी का होता ? आपल्या चिंतेचे कारण सांगा. आता आपणाला बलाढय शत्रू राहिला नाही.''

इंद्र म्हणाला, ''हे राज्ञी, ब्रह्महत्येच्या दोषामुळे मी भयभीत झालो आहे. त्यामुळे सर्व स्वर्गसुखे असताही मला सुखावह वाटत नाही. प्रिय पत्नी अशी तू असताही मला सुख लाभत नाही. कोठे जावे ? काय करावे ? अशी सारखी चिंता लागून राहिली आहे. मन स्वस्थ होत नाही.''

असे त्याने आपल्या प्रिय भार्येला सांगितल्यावर इंद्रपत्नीही शोकमग्न झाली. शोकाने कृश झालेल्या इंद्राने सत्वर घर सोडले आणि तो भीतीने एका कमलात प्रविष्ट झाला. त्यावेळेपासून इंद्राचे ठिकाण कोणालाच सापडेना.

तडफड करीत तो पाण्यात राहू लागला. इंद्रिये विकल झालेला इंद्र कधी कधी गुप्ततेने एकटाच विहार करीत असे. अशा रीतीने इंद्र नाहीसा झाल्यावर देव काळजी करू लागले. विश्वात उत्पात होऊ लागले. ऋषी, सिद्ध, गंधर्व सर्वजण भयभीत झाले. जिकडे तिकडे अराजक माजले. अवर्षण पडून नद्या व सरोवरे उदकरहित होऊ लागले.

अशी सर्वत्र अराजकता माजल्यावर देवता, मुनी यांनी एकत्र येऊन विचारपूर्वक राजा नहुषाला इंद्रपद दिले.

मूळचा धर्मनिष्ठ नहुष राजा इंद्रपद प्राप्त होताच विषयासक्त होऊन उपवनात अप्सरांसह क्रीडा करू लागला. एकदा त्याच्या मनात इंद्राणीबद्दल अभिलाषा उत्पन्न झाली. तो राजा ऋषींना म्हणाला, ''हे मुनीहो, हे अमरहो, इंद्राणी मजकडे का येत नाही ? तुम्ही सर्वांनी मला इंद्र केले आहे. तेव्हा माझे प्रिय करण्यासाठी इंद्राणीला मजकडे पाठवा. मी त्रैलोक्याचा अधिपती असल्याने इंद्राणी माझ्याकडे आलीच पाहिजे."

हे ऐकल्यावर सर्वजण चिंतामग्न झाले. ते सर्वजण इंद्रपत्नीकडे जाऊन म्हणाले, ''हे देवी, आम्ही सर्वांनी नहुषाला इंद्र केले पण आता तो इंद्रपत्नीची इच्छा करीत आहे. तेव्हा सांप्रत आम्ही काय करावे ?''

हे ऐकल्यावर दुःखित इंद्राणी म्हणाली, "हे देवहो, माझे रक्षण करा. मी आपणाला शरण आले आहे.''

बृहस्पती म्हणाला, ''हे देवी, तू भिऊ नकेस. नहुष पापाने मोहित झाला आहे. आम्ही अधर्म करून तुला त्याच्याकडे पाठवणार नाही. शरणागत व दीनाला शत्रूच्या हाती देणे म्हणजे अधमपणा आहे. म्हणून सुंदरी, तू निश्चिंत राहा."


अध्याय सातवा समाप्त


GO TOP