श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
षष्ठः स्कन्धः
चतुर्थोऽध्यायः


ब्रह्मनेतृत्वे सेन्द्रैः सुरैर्विष्णोः शरणगमनवर्णनम्

व्यास उवाच
निर्गतास्ते परावृत्तास्तपोविघ्नकराः सुराः ।
निराशाः कार्यसंसिद्ध्यै तं दृष्ट्वा दृढचेतसम् ॥ १ ॥
जाते वर्षशते पूर्णे ब्रह्मा लोकपितामहः ।
तत्राजगाम तरसा हंसारूढश्चतुर्मुखः ॥ २ ॥
आगत्य तमुवाचेदं त्वष्ट्टपुत्र सुखी भव ।
त्यक्त्वा ध्यानं वरं ब्रूहि ददामि तव वाञ्छितम् ॥ ३ ॥
तपसा तेऽद्य तुष्टोऽस्मि त्वां दृष्ट्वा चातिकर्शितम् ।
वरं वरय भद्रं ते मनोऽभिलषितं तव ॥ ४ ॥
व्यास उवाच
वृत्रस्तदातिविशदां पुरतो निशम्य
    वाचं सुधासमरसां जगदेककर्तुः ।
सन्त्यज्य योगकलनां सहसोदतिष्ठ-
    त्सञ्जातहर्षनयनाश्रुकलाकलापः ॥ ५ ॥
पादौ प्रणम्य शिरसा प्रणयाद्विधातु-
    र्बद्धाञ्जलिः पुरत एव समाससाद ।
प्रोवाच तं सुवरदं तपसा प्रसन्नं
    प्रेम्णातिगद्‌गदगिरा विनयेन नम्रः ॥ ६ ॥
प्राप्तं मया सकलदेवपदं प्रभोऽद्य
    यद्दर्शनं तव सुदुर्लभमाशु जातम् ।
वाञ्छास्ति नाथ मनसि प्रवणे दुरापा
    तां प्रब्रवीमि कमलासन वेत्सि भावम् ॥ ७ ॥
मृत्युश्च मा भवतु मे किल लोहकाष्ठ-
    शुष्कार्द्रवंशनिचयैरपरैश्च शस्त्रैः ।
वृद्धि प्रयातु मम वीर्यमतीव युद्धे
    यस्माद्‌भवामि सबलैरमरैरजेयः ॥ ८ ॥
व्यास उवाच
इत्थं सम्प्रार्थितो ब्रह्मा तमाह प्रहसन्निव ।
उत्तिष्ठ गच्छ भद्रं ते वाञ्छितं सफलं सदा ॥ ९ ॥
न शुष्केण न चार्द्रेण न पाषाणेन दारुणा ।
भविष्यति च ते मृत्युरिति सत्यं ब्रवीम्यहम् ॥ १० ॥
इति दत्त्वा वरं ब्रह्मा जगाम भुवनं परम् ।
वृत्रस्तु तं वरं लब्धा मुदितः स्वगृहं ययौ ॥ ११ ॥
शशंस पितुरग्रे तद्वरदानं महामतिः ।
त्वष्टा तु मुदितः प्राप्तं पुत्रं प्राप्तवरं तदा ॥ १२ ॥
स्वस्ति तेऽस्तु महाभाग जहि शक्रं रिपुं मम ।
हत्वागच्छ त्रिशिरसो हन्तारं पापसंयुतम् ॥ १३ ॥
भव त्वं त्रिदशाधीशः सम्प्राप्य विजयं रणे ।
ममाधिं छिन्धि विपुलं पुत्रनाशसमुद्‌भवम् ॥ १४ ॥
जीवतो वाक्यकरणात्क्षयाहे भूरिभोजनात् ।
गयायां पिण्डदानाच्च त्रिभिः पुत्रस्य पुत्रता ॥ १५ ॥
तस्मात्पुत्र ममात्यर्थं दुःखं नाशितुमर्हसि ।
त्रिशिरा मम चित्तात्तु नापसर्पति कर्हिचित् ॥ १६ ॥
सुशीलः सत्यवादी च तापसो वेदवित्तमः ।
अपराधं विना तेन निहतः पापबुद्धिना ॥ १७ ॥

व्यास उवाच
इति तस्य वचः श्रुत्वा वृत्रः परमदुर्जयः ।
रथमारुह्य तरसा निर्जगाम पितुर्गृहात् ॥ १८ ॥
रणदुन्दुभिनिर्घोषं शङ्खनादं महाबलम् ।
कारयित्वा प्रयाणं स चकार मदगर्वितः ॥ १९ ॥
निर्ययौ नयसंयुक्तः सेवकानिति संवदन् ।
हत्वा शक्रं ग्रहीष्यामि सुरराज्यमकण्टकम् ॥ २० ॥
इत्युक्त्वा निर्जगामाशु स्वसैन्यपरिवारितः ।
महता सैन्यनादेन भीषयन्नमरावतीम् ॥ २१ ॥
तमागच्छन्तमाज्ञाय तुराषाडपि सत्वरः ।
सेनोद्योगं भयत्रस्तः कारयामास भारत ॥ २२ ॥
सर्वानाहूय तरसा लोकपालानरिन्दमः ।
युद्धार्थं प्रेरयन्सर्वान्व्यरोचत महाद्युतिः ॥ २३ ॥
गृध्रन्व्यूहं ततः कृत्वा संस्थितः पाकशासनः ।
तत्राजगाम वेगात्तु वृत्रः परबलार्दनः ॥ २४ ॥
देवदानवयोस्तावत्संग्रामस्तुमुलोऽभवत् ।
वृत्रवासवयोः संख्ये मनसा विजयैषिणोः ॥ २५ ॥
एवं परस्परं युद्धे सन्दीप्ते भयदे भृशम् ।
आकूतं देवताः प्रापुर्दैत्याश्च परमां मुदम् ॥ २६ ॥
तोमरैर्भिन्दिपालैश्च खड्गैः परशुपट्टिशैः ।
जघ्नुः परस्परं देवदैत्या स्वस्ववरायुधैः ॥ २७ ॥
एवं युद्धे वर्तमाने दारुणे लोमहर्षणे ।
शक्रं जग्राह सहसा वृत्रः क्रोधसमन्वितः ॥ २८ ॥
अपावृत्य मुखे क्षिप्त्वा स्थितो वृत्रः शतक्रतुम् ।
मुदितोऽभून्महाराज पूर्ववैरमनुस्मरन् ॥ २९ ॥
शक्रे ग्रस्तेऽथ वृत्रेण संभ्रान्ता निर्जरास्तदा ।
चुक्रुशः परमार्तास्ते हा शक्रेति मुहुर्मुहुः ॥ ३० ॥
अपावृतं मुखे शक्रं ज्ञात्वा सर्वे दिवौकसः ।
बृहस्पतिं प्रणम्योचुर्दीना व्यथितचेतसः ॥ ३१ ॥
किं कर्तव्यं द्विजश्रेष्ठ त्वमस्माकं गुरुः परः ।
शक्रो ग्रस्तस्तु वृत्रेण रक्षितो देवतान्तरैः ॥ ३२ ॥
विना शक्रेण किं कुर्मः सर्वे हीनपराक्रमाः ।
अभिचारं कुरु विभो सत्वरः शक्रमुक्तये ॥ ३३ ॥
बृहस्पतिरुवाच
किं कर्तव्यं सुराः क्षिप्तो मुखमध्येऽस्ति वासवः ।
वृत्रेणोत्सादितो जीवन्नस्ति कोष्ठान्तरे रिपोः ॥ ३४ ॥
व्यास उवाच
देवाश्चिन्तातुराः सर्वे तुरासाहं तथाकृतम् ।
दृष्ट्वा विमृश्य तरसा चक्रुर्यत्‍नं विमुक्तये ॥ ३५ ॥
असृजन्त महासत्त्वां जृम्भिकां रिपुनाशिनीम् ।
ततो विजृम्भमाणः स व्यावृतास्यो बभूव ह ॥ ३६ ॥
विजृम्भमाणस्य ततो वृत्रस्यास्यादवापतत् ।
स्वान्यङ्गान्यपि संक्षिप्य निष्क्रान्तो बलसूदनः ॥ ३७ ॥
ततः प्रभृति लोकेषु जृम्भिका प्राणिसंस्थिता ।
जहृषुश्च सुराः सर्वे शक्रं दृष्ट्वा विनिर्गतम् ॥ ३८ ॥
ततः प्रववृते युद्धं तयोर्लोकभयप्रदम् ।
वर्षाणामयुतं यावद्दारुणं लोमहर्षणम् ॥ ३९ ॥
एकतश्च सुराः सर्वे युद्धाय समुपस्थिताः ।
एकतो बलवांस्त्वाष्ट्रः संग्रामे समवर्तत ॥ ४० ॥
यदा व्यवर्धत रणे वृत्रो वरमदावृतः ।
पराजितस्तदा शक्रस्तेजसा तस्य धर्षितः ॥ ४१ ॥
विव्यथे मघवा युद्धे ततः प्राप्य पराजयम् ।
विषादमगमन्देवा दृष्ट्वा शक्रं पराजितम् ॥ ४२ ॥
जग्मुस्त्यक्त्वा रणं सर्वे देवा इन्द्रपुरोगमाः ।
गृहीतं देवसदनं वृत्रेणागत्य रंहसा ॥ ४३ ॥
देवोद्यानानिसर्वाणि भुङ्क्तेऽसौ दानवो बलात् ।
ऐरावतोऽपि दैत्येन गृहीतोऽसौ गजोत्तमः ॥ ४४ ॥
विमानानि च सर्वाणि गृहीतानि विशाम्पते ।
उच्चैःश्रवा हयवरो जातस्तस्य वशे तदा ॥ ४५ ॥
कामधेनुः पारिजातो गणश्चाप्सरसां तथा ।
गृहीतं रत्‍नमात्रं तु तेन त्वष्ट्टसुतेन ह ॥ ४६ ॥
स्थानभ्रष्टाः सुराः सर्वे गिरिदुर्गेषु संस्थिताः ।
दुःखमापुः परिभ्रष्टा यज्ञभागात्सुरालयात् ॥ ४७ ॥
वृत्रः सुरपदं प्राप्य बभूव मदगर्वितः ।
त्वष्टातीव सुखं प्राप्य मुमोद सुतसंयुतः ॥ ४८ ॥
अमन्त्रयन्हितं देवा मुनिभिः सह भारत ।
किं कर्तव्यमिति प्राप्ते विचिन्त्य भयमोहिताः ॥ ४९ ॥
जग्मुः कैलासमचलं सुराः शक्रसमन्विताः ।
महादेवं प्रणम्योचुः प्रह्वाः प्राञ्जलयो भृशम् ॥ ५० ॥
देवदेव महादेव कृपासिन्धो महेश्वर ।
रक्षास्मान्भयभीतांस्तु वृत्रेणातिपराजितान् ॥ ५१ ॥
गृहीतं देवसदनं तेन देव बलीयसा ।
किं कर्तव्यमतः शम्भो ब्रूहि सत्यं शिवाद्य नः ॥ ५२ ॥
किं कुर्मः क्व च गच्छामः स्थानभ्रष्टा महेश्वर ।
दुःखस्य नाधिगच्छामो विनाशोपायमीश्वर ॥ ५३ ॥
साहाय्यं कुरु भूतेश व्यथिताः स्म कृपानिधे ।
वृत्रं जहि मदोत्सिक्तं वरदानबलाद्विभो ॥ ५४ ॥
शिव उवाच
ब्रह्माणं पुरतः कृत्वा वयं सर्वे हरेः क्षयम् ।
गत्वा समेत्य तं विष्णुं चिन्तयामो वधोद्यमम् ॥ ५५ ॥
स शक्तश्च छलज्ञश्च बलवान्बुद्धिमत्तरः ।
शरण्यश्च दयाब्धिश्च वासुदेवो जनार्दनः ॥ ५६ ॥
विना तं देवदेवेशं नार्थसिद्धिर्भविष्यति ।
तस्मात्तत्र च गन्तव्यं सर्वकार्यार्थसिद्धये ॥ ५७ ॥
व्यास उवाच
इति सञ्चिन्त्य ते सर्वे ब्रह्मा शक्रः सशङ्करः ।
जग्मुर्विष्णोः क्षयं देवाः शरण्यं भक्तवत्सलम् ॥ ५८ ॥
गत्वा विष्णुपदं देवास्तुष्टुवुः परमेश्वरम् ।
हरिं पुरुषसूक्तेन वेदोक्तेन जगद्‌गुरुम् ॥ ५९ ॥
प्रत्यक्षोऽभूज्जगन्नाथस्तेषां स कमलापतिः ।
सम्मान्य च सुरान्सर्वानित्युवाच पुरःस्थितः ॥ ६० ॥
किमागताः स्म लोकेशा हरब्रह्मसमन्विताः ।
कारणं कथयध्वं वः सर्वेषां सुरसत्तमाः ॥ ६१ ॥
व्यास उवाच
इति श्रुत्वा हरेर्वाक्यं नोचुर्देवा रमापतिम् ।
चिन्ताविष्टाः स्थिताः प्रायः सर्वेप्राञ्जलयस्तथा ॥ ६२ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्या
संहितायां षष्ठस्कन्धे ब्रह्मनेतृत्वे सेन्द्रैः सुरैर्विष्णोः
शरणगमनवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥


देवांचे शंकराकडे गमन -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

वृत्रासुर तपश्चर्येत स्थिर असल्याचे पाहून देव निराश होऊन निघून गेले. शंभर वर्षे तप केल्यावर ब्रह्मदेव हंसारूढ होऊन वृत्रासुराकडे आला. तो म्हणाला, "हे पुत्रा, मी प्रसन्न झालो आहे. इच्छित वर माग. कल्याण असो. म्हणून इष्ट वर माग.

ती जगत्पतीची मधुरवाणी ऐकून वृत्रासुराच्या नेत्रांतून आनंदाश्रू वाहू लागले. नम्रतेने ब्रह्मदेवाच्या चरणावर त्याने मस्तक ठेवले. नंतर हात जोडून तो गद्‍गदलेल्या स्वरात ब्रह्मदेवाला म्हणाला, ''आपल्या दुर्लभ दर्शनामुळे मला आनंद झाला. हे नाथ, आपण माझी इच्छा जाणत आहात. धातू, काष्ठ, कोणतीही शुष्क किंवा आर्द्र वस्तु, वंशसमुदाय, यांपैकी कशानेही मला मृत्यु येऊ नये. युद्धात माझे सामर्थ्य वृद्धिंगत व्हावे म्हणजे मी सर्व देवांनाही अजिंक्य होईन.''

ब्रह्मदेव हसत म्हणाला, ''हे पुत्रा, उठ. तुझे कल्याण असो. तुझी इच्छा पूर्ण होईल. तुला इच्छित दिला आहे.''

असा वर प्राप्त झाल्यावर वृत्र आनंदाने पित्याकडे येऊन त्याने त्वष्टयाला सर्व वृत्तांत कथन केला.

त्वष्टा म्हणाला, ''हे महाभाग्यवान पुत्रा, आता तू माझ्या इंद्रनामक पापी शत्रूचा वध कर आणि सत्वर परत ये. युद्धात विजयी होऊन तू देवांचा राजा हो. पुत्राच्या नाशामुळे त्रस्त झालेल्या मला निश्चिंत कर. पापबुद्धीने इंद्राने माझ्या निरपराधी पुत्राचा वध केल्याचे मला विस्मरण होणार नाही.''

पित्याचे भाषण ऐकून दुर्जय वृत्रासूर वेगाने घरातून बाहेर पडला. दैत्यांनी रणदुंदुभी वाजविल्या, घोष केला. त्याच्या प्रचंड रणगर्जनेने अमरावती नगरीत भीती उत्पन्न झाली. इकडे इंद्रानेही सैन्य सज्ज केले.

इंद्राने प्रथम गृध्रव्यूह रचला. तेवढयात वृत्र त्वरेने तेथे आला. इंद्र व वृत्र यांच्यात तुमुल युद्ध झाले. विविध आयुधे घेऊन देव व दानव एकमेकांवर प्रहार करू लागले. तेव्हा वृत्राने एकदम इंद्राला तोंडात टाकले व तो उभा राहिला. पूर्वीचे वैर आठवून वृत्राला आनंद झाला.

इकडे हा प्रकार पाहून देव गोंधळले. ते 'इंद्रा, इंद्रा' असे म्हणून आक्रोश करू लागले. ते बृहस्पतीला म्हणाले, ''हे द्विजश्रेष्ठ, इंद्राला वृत्राने गिळून टाकले. आता काय करावे ? इंद्राच्या सुटकेसाठी अभिचारकर्म करा."

बृहस्पती म्हणाला, ''हे देवांनो, इंद्र अजूनही शत्रूच्या कोठ्यात जिवंत आहे.''

इंद्राची ही अवस्था पाहून देव चिंता करू लागले. त्यांनी त्याच्या मुक्ततेसाठी प्रयत्न सुरू केले. प्रचंड जांभई निर्माण केली. त्यामुळे वृत्र जांभया देऊ लागला. जांभईसाठी तोंड उघडताच इंद्र अवयव आकुंचन करून बाहेर आला. तेथून तो सत्वर निघून गेला. त्या दिवसांपासून प्राण्यांत जांभई निर्माण झाली.

नंतर देवांनी आनंदित होऊन युद्ध केले. ते दारुण युद्ध दहा हजार वर्षे चालू होते. रणांगणात एका बाजूला वृत्र व दुसर्‍या बाजूला देवसैन्य उभे होते. एकाएकी वृत्र वृद्धिंगत होऊ लागला. वृत्राच्या तेजाने दिपून जाऊन इंद्राचा पराभव झाला.

इंद्रासह सर्व देव रणांगणातून निघून गेले, वृत्राने देवांचे स्थान घेतले. सर्व दानव देवांच्या सुखाचा उपभोग घेऊ लागले. ऐरावत, विमाने, उच्चैश्रवा अश्व, कामधेनू, पारिजात, अप्सरा सर्व काही दैत्याच्या आधीन झाले. देव पर्वतांच्या गुहांतून राहू लागले. देवांचे पद प्राप्त झाल्यामुळे वृत्र मदोन्मत्त झाला. त्यामुळे त्वष्टाही आनंदित झाला.

भीतिग्रस्त होऊन देव मुनींसह विचार करू लागले. कैलास पर्वतावर जाऊन सर्वजण महादेवाला शरण गेले. देव महादेवाला म्हणाले, "हे देवाधिदेवा, वृत्रापासून आमचे रक्षण कर. हे देवा, आम्ही स्वर्गभ्रष्ट झालो आहोत. आता आम्ही काय करावे ? आता आपणच आम्हाला सहाय्य करा व वृत्राचा वध करा.''

शिव म्हणाले, ''आपण ब्रह्मदेवासह वैकुंठाप्रत जाऊ. विष्णूला शरण जाऊन त्यावर उपाय योजू. तोच एकमेव शरण्य व दयासागर आहे. म्हणून आपण त्याच्याकडे जाऊ."

असा विचार करून शिव, ब्रह्मा, इंद्र व इतर देव सर्वजण वैकुंठास गेले. तेथे जाऊन त्यांनी जगद्‍गुरू श्रीहरीची वेदोक्त पुरुषसुक्ताने स्तुती केली. तेव्हा त्या जगन्नाथाने दर्शन दिले. तो आदराने म्हणाला, ''हे देवांनो, तुम्ही सर्वजण का आला आहात हे सत्वर मला सांगा."

हरीचे हे भाषण ऐकल्यावरही ते चिंताग्रस्त व भयव्याकुल देव हात जोडून स्तब्ध उभे राहिले.





अध्याय चवथा समाप्त


GO TOP