[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
व्यास म्हणाले, "हे भरतकुलोत्पन्न जनमेजया, आता मी तुला पृथ्वीचे भारहरण कसे झाले ते कथन करतो. कुरुक्षेत्रामध्ये व प्रभासतीर्थाच्या ठिकाणी योगमायेने सैन्याचा नाश कसा केला हेही श्रवण कर. भृगुशापाच्या प्रभावाने व महामायेच्या सामर्थ्यांने केवळ भूभारहरणार्थ यदुवंशामध्ये महातेजस्वी विष्णूची उत्पत्ती झाली. भूतलावर विष्णूचा जन्म होण्याचा योग केवळ योगमायेच्या प्रभावानेच घडून आलेला आहे. हे राजा, ती मायादेवी ब्रह्मा - विष्णु वगैरे देवांना नेहमी एकसारखी नाचवीत असते. तिने आपल्या प्रसिद्ध लीलेने विष्ठा, मूत्र व स्नायू यांचा संयोग असल्यामुळे अत्यंत दु:खमय गर्भवासजन्य कष्ट विष्णूलासुद्धा भोगावयास लावले ! मग इतरांची गोष्ट पाहिजे कशाला ?
रामावतारीही हिने निर्जरांना वानर बनवले, आणि - हा मी व माझे - ह्या अतिदृढ अभिमानजन्य दु:खपाशाने, हे प्रजाधिपते जनमेजया, तिने विष्णूलादेखील मोहित केले. म्हणूनच त्या दृढपाशापासून मुक्त होण्याकरता त्या कल्याणी व विश्वेश्वरी देवीची उपासना नि:संग योगी, मुमुक्षु आणि अभ्युदयेच्छु पुरुष करीत असतात.
तिच्या भक्तिलेशाचा अतिसूक्ष्म अंशही प्राप्त झाला असता प्राणी मुक्त होतो. 'भुवनेशी' असा उच्चार करणार्याला ती तत्क्षणी त्रैलोक्य देते आणि 'माझे रक्षण कर' असे वाक्य उच्चारताक्षणी त्रैलोक्यापेक्षा जास्त देण्यास काही नसल्यामुळे ती देवी त्याची ऋणी होत असते.
हे राजा, विद्या आणि अविद्या ही तिचीच दोन रूपे आहेत. विद्येने प्राणी मुक्त होत असून अविद्येने बद्ध होत असतो. ब्रह्मा, विष्णु व रुद्र हे सर्व तिच्या अधीन आहेत. त्याचे सर्वही अवतार दाव्याने जखडून गेलेल्या पशूप्रमाणे दृढबद्ध झालेले आहेत. हरी कधी वैकुंठामध्ये तर कधी क्षीरसागरामध्ये सुखाचा उपभोग घेत असतो. कधी तो महाबलाढय दानवांशी युद्ध करीत असतो. तो कधी विस्तृत यज्ञ करीत असतो.
हे सुव्रता, तो कधी कधी तीर्थाचे ठिकाणी तीव्र तपश्चर्या करीत असतो. योगनिद्रेचे अवलंबन करून कधी तो शेषशय्येवर शयनही करीत असतो. हा भगवान मधुसूदन कधीही स्वतंत्र असत नाही. त्याचप्रमाणे ब्रह्मा, रुद्र, वरुण, यम, कुबेर, अग्नी, रवी, चंद्र व इतरही सुरश्रेष्ठ आणि सनक व सनातन मुनी व वसिष्ठप्रभृती ऋषी हे सर्वही पुरुषाच्या अधीन असलेल्या बाहुबलीप्रमाणे सर्वदा अंबेच्या अधीन असतात. वेसण टोचलेले बैल ज्याप्रमाणे मालकाच्या अधीन होऊन संचार करीत असतात त्याचप्रमाणे सर्वही देवता काल पाशाने बद्ध होतात.
हे राजा, हर्ष, शोक, निद्रा, तंद्रा, आळस इत्यादी भाव प्राणीमात्रांच्या देहांचा आश्रय करून राहिलेले आहेत. ग्रंथकारांनी देवाला अमर व निर्जर म्हटले आहे. परंतु ते केवळ नावानेच अमर व निर्जर आहेत, खर्या अर्थाने ते तसे खरोखर मुळीच नाहीत, हे सुरश्रेष्ठा, ते दु:खग्रस्त होत असतात. त्यांना 'सुखाने क्रीडा देणारे देव' अशी तरी संज्ञा खर्या अर्थाने कशी देता येईल ? जर देता येत असेल तर दु:खमय क्रीडेचा संभव कसा ?
आयुष्याचे अंती हे जर खास मरणार तर त्यांना कीटकादिकांची उपमा कशी लागू पडत नाही ? ज्याप्रमाणे काही मनुष्ये वर्षभर जगतात तर काही शंभर वर्षे जगतात त्याचप्रमाणे देव मनुष्यापेक्षा पुष्कळ वर्षे जगत असल्यामुळे अमर या संज्ञेस पात्र होतात. ब्रह्मदेव यांच्यापेक्षा अधिक जगतो. त्याचप्रमाणे रुद्राचे व विष्णूचे आयुष्य त्यापेक्षाही अधिक असते. या सर्वांनाही उत्पत्ती, स्थिती व नाश ही आहेतच. कोणत्याही देहधारी प्राण्याला मरण, मरणानंतर जन्म, जन्मानंतर मरण ही आहेतच. याप्रमाणे चक्रासारखे भ्रमण निःसंशय सर्वांच्या मागे लागले आहे.
मोहजालाने बद्ध झालेला प्राणी कधीही मुक्त होत नाही व माया विद्यमान असताना मोहजाल कधीही नाहीसे होत नाही. हे राजा, सृष्टिकाली सर्वांची उत्पत्ती होते. त्याचप्रमाणे कल्पांतसमयी क्रमाने ब्रह्मादिकांचा नाश होत असतो.
ज्याच्या नाशाला जो निमित्त असतो तो त्याचा घात करतोच. दैवाने जे ठरवून ठेवलेले असते ते खरोखर अन्यथा होत नाही. जन्म, मृत्यू, जरा, व्याधी, दु:ख अथवा सुख हे ह्या जगतामध्ये प्राण्याला ठरल्याप्रमाणेच प्राप्त होत असते असा सिद्धांत आहे. चंद्र, सूर्य, देव हे सर्वांना प्रत्यक्ष सुख देणारे आहेत. पण त्यांच्या वैर्याकडून त्यांना होत असलेल्या पीडेचा अंत होत नाही. सूर्याचा पुत्र शनैश्चर आणि चंद्र हे क्षयी असून कलंकयुक्त आहेत.
येवढे वेदकर्ता, जगद्धर्ता व बुद्धिदाता ब्रह्मदेव, परंतु तोही सरस्वतीकन्येला पाहून मोहित झाला. शिवाची भार्या सती ही अग्निकुंडात देह दग्ध करून मृत झाल्यामुळे तो शिव जनदुःखनाशक असतानाही दुःखाने संतप्त व विषयवासनेने आर्त झाला. कामग्नीने देव दग्ध झाल्यामुळे शिव यमुनेत पडला असता त्याच्या आगीमुळे त्या यमुनेचेही उदक कृष्णवर्ण झाले. नंतर तो कामातुर शिव नग्न होऊन क्रिडा करीत करीत भृगवनामध्ये गेला. भृगुची गाठ पडल्यावर "हे निर्लज्जा, आजच्या आज तुझे लिंग गळून पडेल." असा भृगुने त्या अतिशय कामातुर झालेल्या शिवाला शाप दिला. नंतर दानवांनी निर्माण केलेली अमृतवापी प्राशन केल्यावर त्याला स्वस्थता वाटली.
इंद्रही वृष होऊन पृथ्वीवर एका राजाचा वाहन झाला. सर्व जगतामध्ये श्रेष्ठ व विवेकी जो विष्णु त्याचे सर्वज्ञत्व रामावतारी कोणीकडे गेले ? त्या श्रीहरीला खरोखर सुवर्णमृगाचे ज्ञान झाले नाही. राम विषयवासनेने मोहित झाला आणि विरहाने संतप्त झाल्यामुळे अत्यंत आतुर होऊन रोदन करू लागला. तो मूढ होऊन उच्च स्वराने रडत रडत वृक्षांना विचारू लागला, "जानकी कोणीकडे गेली ? तिला कोणी भक्षण अथवा हरण केले काय ? हे लक्ष्मणा, कांतेच्या विरहाने दु:खित झाल्यामुळे मी मृत होईन ! हे अनुजा, माझ्या दुःखामुळे तुलाही मरण येईल आणि आपल्या मृत्यूची वार्ता ऐकून माझ्या मातेचाही अंत होईल नंतर ह्यामुळे दुखाकुल झालेला शत्रुघ्नही जिवंत रहाणे शक्य होणार नाही. पुत्रदु:खामुळे जर्जर झालेली सुमित्राही प्राण सोडील. कैकयीचे मात्र मनोरथ पुत्रासह परिपूर्ण होईल.
हे सीते, तू मला टाकून कोणीकडे गेली आहेस ? हे मृगनयने, ये, ये !
हे कृशोदरी, मला जगव. आता मी काय करू ! कोठे जाऊ ? माझे जीवित्व तुझ्या अधीन आहे. हे जनककन्ये, दीन झालेल्या या प्रियाला तू धीर दे."
ह्याप्रमाणे विलाप करीत करीत महातेजस्वी राम प्रत्येक वनामध्ये भ्रमण करू लागला. जनककन्या त्याच्या दृष्टीस पडली नाही. सर्व लोकांनी शरण जाण्यास योग्य असलेला तो कमलनयन राम, तो मायेने मोहित झाल्यामुळे वानरांना शरण गेला. वानरांचे साहाय्य घेऊन त्याने समुद्राला सेतू बांधला. महोदर कुंभकर्णाचा आणि वीर रावणाचा त्याने वध केला. राम सर्वज्ञ असतानाही दुरात्म्या रावणाने सीता हरण केली हे लक्षात घेऊन व सीतेला आणून त्याने दिव्य केले.
योगमायेचे बल मोठे आहे व तिनेच भ्रमणात टाकले असल्यामुळे हे सर्व विश्व खरोखर भ्रमण करीत आहे. या जगतामध्ये विष्णूही शापाधीन होऊन नानाप्रकारचे अवतार धारण करीत असतो.
आता देवकार्य सिद्धीस नेण्याकरता कृष्णाचाही मृत्युलोकी अवतार कसा झाला व त्याचे चरित्र कसे झाले हे मी तुला कथन करतो. पूर्वी यमुनेच्या रम्य तीरी मधुवनात एक लवण म्हणून मधुपुत्र बलाढय दानव वास्तव्य करीत असे. हे जनमेजय राजा, वरदानाने गर्विष्ठ झाल्यामुळे ती पापी द्विजांना दु:ख देऊ लागला, लक्ष्मणाचा पाठचा भाऊ जो शत्रुघ्न त्याने त्याचा वध केला. मदमत्त झालेल्या त्या लवणाचा संग्रामामध्ये वध केल्यानंतर मथुरानामक परम सुंदर नगरी त्याने तेथे वसवली. त्या ठिकाणी त्या विचारी शत्रुघ्नाने आपले दोन कमलनयन पुत्र राज्यावर बसवले. नंतर काल प्राप्त झाल्यावर तो स्वर्गात गेला.
सूर्यवंशाचा त्या ठिकाणी क्षय झाल्यानंतर ययातीचे वंशज जे यादव त्यांना मग ती मुक्तिप्रद मथुरा प्राप्त झाली. त्या ठिकाणी शूरसेन राजा होता व तो मथुराप्रांत आणि शूरसेन देश ह्या दोन्ही देशावर राज्य करीत असे. तेथे वरुणाच्या शापामुळे कश्यपाचा अवतार झाला. हाच अतिविख्यात असलेला शूरसेनपुत्र वसुदेव होय. पिता मृत झाल्यानंतर तो वसुदेव वैश्यवृत्तीने वागू लागला. त्यावेळी उग्रसेन हा राज्यलक्ष्मीचा अधिपती झाला. त्याला कंस म्हणून एक पुत्र होता.
वरुणाच्या शापामुळे अदितीलाही कश्यपाबरोबर अवतीर्ण व्हावे लागले. तीच अदिती देवकराजाची कन्या देवकी झाली. तिला महात्म्या देवकाने वसदेवाला अर्पण केली.
विवाहसमारंभ सुरू झाल्यावर "हे महाभाग्यवान कंसा, देवकीच्या गर्भाशयापासून जो वैभवशाली आठवा पुत्र होईल तो तुझा वध करील." अशी आकाशवाणी झाली, ती ऐकून महाबलाढय कंस विस्मित झाला. 'काय बरे करावे ?' असा विचार करून तो मनात म्हणाला, 'हिचा आजच सत्वर वध करून टाकला तर मला मृत्यु येणार नाही. मृत्युभय उत्पन्न करणार्या ह्या गोष्टीला दुसरा काहीच उपाय नाही. परंतु पितृतुल्य असलेल्या देवकापासून उत्पन्न झालेली ही देवकी माझी भगिनी व म्हणूनच पूज्य आहे. हिचा वध करावा कसा ?
त्याने विचार केला, ही भगिनी म्हणजे माझा मृत्यू आहे. शोचनीय अवस्थेमध्येही असलेल्या विचारी पुरुषाने देहाचे रक्षण केले पाहीजे. पाप घडले असता प्रायश्चित्ताच्या योगाने पापाची शुद्धी सर्वदा करता येते. म्हणून विचारी पुरुषांनी पातक करूनही प्राणरक्षण करावे." असा मनामध्ये विचार करून कंसाने सत्वर तरवार उपसली आणि त्या सुंदरी देवकीची वेणी धरून त्या पाप्याने तिला हिसडा दिला. तो दुरात्मा कंस म्यानातून तलवार उपसून तिला मारण्याकरता सर्व लोकांसमक्ष त्या नवोढा देवकीला ओढू लागला. कंस तिचा वध करीत असल्याचे दृष्टीस पडताक्षणी मोठा हाहाकार उडाला व धनुष्ये सज्ज करून वसुदेवाकडील वीर युद्धाला उद्युक्त झाले. अद्भुत साहस करणार्या या वीरांनी कृपेने त्या देवमाता देवकीची सुटका केली. तेव्हा धैर्यवान् वासुदेवाचे कंसाशी परस्पर घोर युद्ध झाले. रोमांच उठवणारे दारुण युद्ध सुरु झाले असता यदुवंशातील मुख्य वृद्ध वीर कंसाचे निवारण करू लागले. ते म्हणाले, "हे वीरा, ही बाला तुझी चुलत बहीण, तुला पूज्य आहे. विवाहोत्सव चालला असताना तू हिचा वध करू नकोस. स्त्रीहत्या हे अत्यंत पाप असून दुःसह आहे. ह्यापासून अपकीर्ती होणार आहे.
आकाशवाणी झाली एवढया कारणावरच विचारी पुरुषाने स्त्रीहत्या करू नये. तुझ्या अथवा ह्याच्या कोणी तरी शत्रूने गुप्त राहून ही अनर्थावह वाणी कशावरून बरे उच्चारली नसेल ?
हे राजा, तुझी आणि वासुदेवाच्या पत्नीची अपकीर्ती करण्याकरता तुझ्याच मायावी शत्रूने ही वाणी उच्चारली आहे. तू वीर असून भूताने उच्चारलेल्या वाणीमुळे भीत आहेस. खरोखर तुझी कीर्ती समूळ नाहीशी करण्याकरता तुझ्या शत्रूने हा उपाय योजला आहे. अरे, चुलतबहिणीच्या विवाहसमयी वध करणे योग्य नाही. भवितव्याप्रमाणेच घडत असते."
असे सांगितले तरीही तो कंस निवृत्त होईना तेव्हा नितिवेत्ता वसुदेवही त्याला म्हणाला, "हे कंसा, त्रैलोक्य सत्याच्याच आधारावर असल्यामुळे मी आज तुझ्याशी हे सत्य भाषण करीत आहे. उत्पन्न झालेल्या सर्व देवकीपुत्रांना मी तुझ्या स्वाधीन करीन. हे प्रभो, जो जो हिला पुत्र होईल तो ते मी जर तुला न देईन तर माझे पूर्वज कुंभीपाकसंज्ञक घोर नरकामध्ये पडतील."
हे त्याचे भाषण श्रवण करून पुढे असलेले नागरिक जन 'शाबास, शाबास !' असे शब्द वारंवार उच्चारून सत्वर कंसाला म्हणाले, "महाशय, वासुदेव कधीही मिथ्या भाषण करीत नाही. हे महात्म्या कंसा, तू तिचे केस सोड आणि स्त्री हत्येचे पातक करू नकोस."
याप्रमाणे यदुकुलातील महात्म्या व वृद्ध पुरुषांनी कंसाला उपदेश केला. वसुदेवाच्या भाषणाचेही त्याला अनुमोदन मिळाल्यामुळे त्याने क्रोधाचा त्याग केला. तेव्हा त्या सभेमध्ये नौबती झडू लागल्या. वाद्ये वाजू लागली. सर्वांचे मुखांतून जय जय शब्द होऊ लागला. नंतर तो महायशस्वी शूरसेनपुत्र वसुदेव स्वकीय जनांबरोबर व नवोढा स्त्रीबरोबर निर्भय होऊन त्वरेने चालता झाला, कंसाच्याही क्रोधाचे निवारण झाले.
