देव्युवाच
गृहाण हरगौरीं त्वं महाकालीं मनोहराम् ॥ ६५ ॥
कैलासं कारयित्वा च विहरस्व यथासुखम् ।
मुख्यस्तमोगुणस्तेऽस्तु गौणौ सत्त्वरजोगुणौ ॥ ६६ ॥
विहरासुरनाशार्थं रजोगुणतमोगुणौ ।
तपस्तप्तं तथा कर्तुं स्मरणं परमात्मनः ॥ ६७ ॥
सर्वसत्त्वगुणः शान्तो गृहीतव्यः सदानघ ।
सर्वथा त्रिगुणा यूयं सृष्टिस्थित्यन्तकारकाः ॥ ६८ ॥
एभिर्विहीनं संसारे वस्तु नैवात्र कुत्रचित् ।
वस्तुमात्रं तु यद्दृश्यं संसारे त्रिगुणं हि तत् ॥ ६९ ॥
दृश्यं च निर्गुणं लोके न भूतं नो भविष्यति ।
निर्गुणः परमात्मासौ न तु दृश्यः कदाचन ॥ ७० ॥
सगुणा निर्गुणा चाहं समये शङ्करोत्तमा ।
सदाहं कारणं शम्भो न च कार्यं कदाचन ॥ ७१ ॥
सगुणा कारणत्वाद्वै निर्गुणा पुरुषान्तिके ।
महत्तत्त्वमहङ्कारो गुणाः शब्दादयस्तथा ॥ ७२ ॥
कार्यकारणरूपेण संसरन्ते त्वहर्निशम् ॥
सदुद्भूतस्त्वहङ्कारस्तेनाहं कारणं शिवा ॥ ७३ ॥
अहङ्कारश्च मे कार्यं त्रिगुणोऽसौ प्रतिष्ठितः ।
अहङ्कारान्महत्तत्त्वं बुद्धिः सा परिकीर्तिता ॥ ७४ ॥
महत्तत्त्वं हि कार्यं स्यादहङ्कारो हि कारणम् ।
तन्मात्राणि त्वहङ्कारादुत्पद्यन्ते सदैव हि ॥ ७५ ॥
कारणं पञ्चभूतानां तानि सर्वसमुद्भवे ।
कर्मेन्द्रियाणि पंचैव पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि च ॥ ७६ ॥
महाभूतानि पञ्चैव मनः षोडशमेव च ।
कार्यञ्च कारणञ्चैव गणोऽयं षोडशात्मकः ॥ ७७ ॥
परमात्मा पुमानाद्यो न कार्यं न च कारणम् ।
एवं समुद्भवः शम्भो सर्वेषामादिसम्भवे ॥ ७८ ॥
संक्षेपेण मया प्रोक्तस्तव तत्र समुद्भवः ।
व्रजन्त्वद्य विमानेन कार्यार्थं मम सत्तमाः ॥ ७९ ॥
स्मरणाद्दर्शनं तुभ्यं दास्येऽहं विषमे स्थिते ।
स्मर्तव्याहं सदा देवाः परमात्मा सनातनः ॥ ८० ॥
उभयोः स्मरणादेव कार्यसिद्धिरसंशयम् ।
ब्रह्मोवाच
इत्युक्त्वा विससर्जास्मान्दत्त्वा शक्तीः सुसंस्कृताः ॥ ८१ ॥
विष्णवेऽथ महालक्ष्मीं महाकालीं शिवाय च ।
महासरस्वतीं मह्यं स्थानात्तस्माद्विसर्जिताः ॥ ८२ ॥
स्थलान्तरं समासाद्य ते जाताः पुरुषा वयम् ।
चिन्तयन्तः स्वरूपं तत्प्रभावं परमाद्भुतम् ॥ ८३ ॥
विमानं तत्समासाद्य संरूढास्तत्र वै त्रयः ।
न द्वीपोऽसौ न सा देवी सुधासिन्धुस्तथैव च ॥
पुनर्दृष्टं विमानं वै तत्रास्माभिर्न चान्यथा ॥ ८४ ॥
आसाद्य तस्मिन्वितते विमाने
प्राप्ता वयं पङ्कजसन्निधौ च ।
महार्णवे यत्र हतौ दुरत्ययौ
मुरारिणा तौ मधुकैटभाख्यौ ॥ ८५ ॥
इति श्रीदेवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
तृतीयस्कन्धे ब्रह्मणे श्रीदेव्या उपदेशवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥
देवीचे श्रेष्ठत्व आणि त्रिगुणांचे विवेचन
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
ब्रह्मदेव नारदाला म्हणाला, "हे नारदा, याप्रमाणे मी त्या देवीला प्रश्न विचारल्यावर विनम्रभावाने तिच्या पुढे नत झालो. तेव्हा ती देवी मला स्पष्टपणे सांगू लागली."देवी म्हणाली, "मी आणि परमात्मा पुरुष या दोघांमध्ये नित्य ऐक्यच असते. आम्हात भेद नाही. जो तो परमात्मा तो मीच आहे आणि ही शक्ती जी मी आहे तोच परमात्मा आहे. पण केवळ अज्ञानामुळे हा भेद जाणवत असतो. आम्हामध्ये जे सूक्ष्म अंतर आहे ते ज्याने जाणले तोच खरा बुद्धीमान आहे आणि तो जाणकार संसारापासून सत्वर मुक्त होतो हे अगदी निःसंशय.
सनातन नित्य ब्रह्म हे एकच अद्वितीय आहे. पण सृष्टीच्या उत्पत्तीकाली त्याला द्वैतभाव प्राप्त होतो. त्याला उपाधींचा संसर्ग होऊन दीपाप्रमाणे ते दोन प्रकारचे भासू लागते. छायेप्रमाणे अथवा प्रतिबिंबाप्रमाणे आम्हा उभयतांचा संबंध एकच आहे.
हे ब्रह्मदेवा, उत्पत्तीच्याकाली सृष्टी निर्माण करण्याकरता हा भेद उत्पन्न होत असतो. सारांश, द्वैत असताही दृश्यादृश्य स्वरूपाचा हा भेद कायमच राहात असतो. सृष्टीचा क्षय झाला असता स्त्री, पुरुष किंवा नपुंसक ह्यापैकी मी कोणीच नसते, पण सृष्टी स्थित असताना मात्र बुद्धीने कल्पिलेला हा भेदभाव नित्य टिकून राहतो.
बुद्धी, श्री, धृति, कीर्ती, स्मृती, श्रद्धा, मेधा, दया, लज्जा, क्षुधा, तृषा व क्षमाही मीच आहे. शिवाय कांती, शांती, जिज्ञासा, निद्रा, तंद्रा, जरा, अजरा, विद्या, अविद्या, स्पृहा, वांछा, शक्ति, अशक्ति मीच आहे आणि वसा, मज्जा, त्वचा, दृष्टी, सत्य, असत्य, परा, पश्यति, मध्यमा वाणी व नानाप्रकारच्या कला माझ्या मीच आहे.
असे पहा की, संसारात कोणत्या स्वरूपात मी नाही ? माझ्याशिवाय या जगतात काय आहे ? हे ब्रह्मदेवा, या जगाचे सारसर्वस्वही मीच आहे हे तू निश्चित समजून मनामध्ये ठेव. ही माझी सर्व निश्चित स्वरूपाची विविध रूपे असून याशिवाय असंबंध असे काय आहे, सांग.
हे ब्रह्मदेवा, या चराचर सृष्टीत मीच काय ती वास करून राहिले आहे. खरोखरच सर्व देवांचे ठिकाणी नाना प्रकारची रूपे धारण करून मीच वास करीत असते आणि मी शक्ती असल्यामुळे मीच पराक्रम करते.
गौरी, ब्राह्मी, रौद्री, वाराही, वैष्णवी, शिवा, वारुणी, कौबेरी, नारसिंही, वासवी या सर्व शक्ति ज्या आढळतात ती सर्व माझीच रूपे आहेत.
संपूर्ण पदार्थ निर्माण झाल्यावर मीच त्यांच्यात वास करते आणि मीच सर्व कार्ये करून फक्त निमित्त म्हणून त्या पुरुषाला पुढे करते.
उदकामध्ये शीतलता, अग्नीमध्ये उष्णता, सूर्याचे प्रभेचे ठिकाणी प्रखरता, चंद्राचे ठिकाणी शीतल चंद्रिका, या सर्व रूपांतून मीच असते. हे ब्रह्मदेवा, ह्या संसारातील कोणत्याही प्राणिमात्राचा मी जर त्याग केला तर तो प्राणी कधीही चलनवलन तत्पर राहणार नाही. कारण माझ्याशिवाय त्याला तेवढे सामर्थ्य असणार नाही हे मी तुला कृतनिश्चयाने सांगून ठेवते. तू लक्षात ठेव.
मी जर त्याग केला तर प्रत्यक्ष शंकरही कोणत्याही दैत्याचा वध करण्यास समर्थ होणार नाही आणि लोकही शक्तीहीन पुरुषाला अति दुर्बल समजतात. म्हणून ते शंकरालाही क्षुद्र लेखतील. शक्तीहीन पुरुषाला सर्व लोक असे अत्यंत क्षुल्लक समजतात. तसे रुद्रहीन अथवा विष्णूहीन पुरुषाला ते समजत नाहीत. जगतामध्ये पडलेल्या, अडखळलेल्या, भ्यालेल्या, स्वस्थ बसलेल्या आणि शत्रूचे आधीन झालेल्या पुरुषाला अशक्त म्हणून सर्वजण ओळखतात. पण अरुद्र म्हणजे रुद्रहीन पुरुषाला तसे ओळखण्याचे कारण नाही.
तुला सृष्टी उत्पन्न करण्याची जी इच्छा होते त्याचे कारण, प्रेरणा देणारी शक्ती, हेच आहे. तुला जेव्हा प्रेरणेने शक्ती मिळते तेव्हाच तू हे सर्व जगत् उत्पन्न करण्यास समर्थ होतोस. विष्णू, शंकर, इंद्र, अग्नि, सूर्य, चंद्र, यम, त्वष्टा, वरुण यांचे बाबतीतही असेच आहे. पृथ्वीला जेव्हा शक्ती प्राप्त होते तेव्हाच ती हे प्राणी वगैरे चराचर धारण करण्यास समर्थ होत असते. नाही तर शक्ति नसल्यास ती क्षुद्र परमाणूही धारण करण्यास निःसंशय असमर्थ होईल.
तसेच शेष, कूर्म आणि इतर सर्वच्या सर्व दिग्गज माझ्या शक्तीच्या प्रेरणेनेच आपापली कार्ये करण्यास समर्थ होत असतात. मी अशी एकमेव शक्ती आहे की मी एका क्षणात संपूर्ण उदक प्राशन करीन, अग्नीचा निमिषार्धात पूर्णपणे संहार करीन अथवा वायूचेही सत्वर स्तंभन करून टाकीन. थोडक्यात सांगायचे म्हणजे जे मनात आणीन ते मी सत्वर करू शकेन. मला अशक्य काही नाही.
कोणतेही मूलतः नसलेले तत्त्व निर्माण होत असते असे तू कदापीही मनात आणू नकोस. ज्या प्रमाणे मृत्तिकेचे मूळ स्वरूपात बदल होऊन त्याचा पिंड तयार केला असता मृत्तिकापण नाहीसे होते. पिंडाला आकार देऊन घट केल्यावर, भाजून काढल्यावर, त्याला खापराची भावना जडते व घटत्व प्राप्त होते आणि त्याचे मूळ स्वरूप लक्षात येईनासे होते, तसेच एका स्वरूपातून दुसर्या स्वरूपात गेल्यावर पहिल्याचा अभाव होत असतो.
आज या ठिकाणी पृथ्वी घट स्वरूपात आढळत नाही. मग ती कोणीकडे बरे गेली ? अशा प्रकारचा प्रश्न उत्पन्न झाल्यावर त्या घटरूप पृथ्वीचे परमाणू झाले आहेत असे निःसंशय समजावे. असे लोक विचार करीत म्हणत असतात.
शाश्वत, क्षणिक, शून्य, नित्य, अनित्य, सकर्तृक आणि अहंकार याहीपेक्षा वेगळे असे जे प्राचीन असलेले, सप्त भेदांनी युक्त असलेले जे महतत्त्व त्याचा हे ब्रह्मदेवा, तू सत्वर स्वीकार कर. हा अहंकार त्यापासूनच उत्पन्न झालेला आहे. म्हणून त्याचपासून तू पूर्ववत् सर्व भूते उत्पन्न कर.
आता तुम्ही येथून लवकर जा, स्वतःसाठी उत्तम स्थाने निर्माण करा आणि तेथेच सिद्ध रहा. केवळ दैववशात वेळोवेळी उत्पन्न झाल्यावर स्वतःची प्राप्त कर्मे नित्यनेमाने करीत जा.
हे ब्रह्मदेवा, सांप्रत मी तुला ही महासरस्वती नावाची अत्यंत सुस्वरूप व योग्य शक्ती देत आहे. तिचा तू स्वीकार कर. ही शक्ती रजोगुणानी युक्त असून, पहा बरे, तिचे हास्यही लाघवी आहे. ह्या दिव्य स्त्रीने शुभ्र वस्त्र परिधान केले आहे.
दिव्य अलंकारांनी ती विभूषित आहे व सांप्रत ती उत्कृष्ठ सिंहासनावर आरूढ झालेली आहे. क्रीडेसाठी तू या सहचारिणीचा स्वीकार कर. या प्रियेला तू अतिशय पूज्य मान. माझ्या या विभूतीची तू कधीही अवमान करू नकोस. तू इच्यासह आता सत्वर सत्यलोकात प्रयाण कर आणि महत्तत्त्वरूप बीजाच्या आधाराने तू सर्व चतुर्विध जगत् त्वरित उत्पन्न कर. प्रलय कालात जीव, कर्म ह्यांसह सर्व शरीरे, लिंगे अत्यंत लीन होऊन राहिली आहेत. ती तू पूर्ववत स्थितीला आणून प्रकट कर. काल, कर्म आणि स्वभाव ह्या कारणांनी मुक्त होऊन तू पूर्वीप्रमाणेच हे संपूर्ण जगत् उत्पन्न कर आणि या जगात स्वभावरूप असलेले सत्व वगैरे सर्व गुण पूर्ववत् त्या त्या ठायी निर्माण कर.
विष्णूजवळ सत्वगुणाचे प्राधान्य अधिक आहे. म्हणून तो सर्वश्रेष्ठ असल्याने तू त्याचा आदराने मान राखत जा. त्याचे नित्य पूजन करीत जा. जेव्हा जेव्हा तुला काही तरी संकटे आल्यामुळे कार्यात दुर्घटता उत्पन्न झालेली आढळेल तेव्हा तेव्हा तू या श्रीहरीला शरण जा. तो पृथ्वीवर अवतार धारण करून सर्व व्यवस्थित करील. तिर्यग्योनीत अथवा मानवी योनीत हा जनार्दन अवतार धारण करून सर्व दानवांचा अथवा दुष्टचक्राचा नाश करील.
त्याप्रमाणे हा महाबलाढ्य रुद्रही तुला तुझ्या कार्यात नित्य सहाय्य करीत राहील. म्हणून इतर सर्व देव उत्पन्न करून तू यथेच्छ क्रीडा कर. ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य प्रसन्न चित्ताने व स्थिर मनाने अमूल्य दक्षिणांच्या योगाने विधिपूर्वक यज्ञ करून तुम्हा सर्वांचे नित्य भजन करतील. माझ्या 'स्वाहा' या नावाच्या उच्चारामुळे सर्व यज्ञात तुम्ही सर्व देव खरोखरच अत्यंत तृप्त व्हाल आणि संतुष्ट व्हाल.
शिव तमोगुणी असल्यामुळे त्याला सर्वांनी अत्यंत मान देऊन त्याचे सर्व प्रकारे पूजन करावे व सर्व यज्ञामध्ये त्याचे विधीपूर्वक स्तवन करून त्याला प्रयत्नपूर्वक पूजावे. देवांना जेव्हा जेव्हा दैत्यांपासून पुनः भय उत्पन्न होईल तेव्हा वाराही, वैष्णवी, गौरी, नारसिंही व सदाशिवा ह्या आणि इतरही माझ्या शक्ती उत्कृष्ट व अनुपमेय देह धारण करतील आणि देवशत्रूंचा संहार करून संकटांचा परिहार करतील.
हे ब्रह्मदेवा, तू सत्वर आपल्या कार्यास सुरुवात कर. सर्व मंत्रामध्ये हा मंत्र उत्कृष्ट आहे हे लक्षात ठेव आणि हे महाबुद्धिशाली ब्रह्मदेवा, सर्व अर्थ-काम सिद्धी जावेत म्हणूनच तू हा मंत्र नेहमी हृदयात धारण करून त्याचे मनोमन चिंतन कर.
असे त्या सुहास्यवदना अदिमाया जगन्मातेने मला सांगितले त्यानंतर हे नारदा, ती विष्णूला म्हणाली, हे भगवान विष्णो, हे महाभाग्यशाली, आता तू सर्वांगसुंदर अशा मनोहर लक्ष्मीचा स्वीकार कर आणि स्वस्थानी जा. ही शक्ती चिरंतन तुझ्या हृदयामध्ये स्थिर राहील. ही सर्वांचे मनोरथ परिपूर्ण करणारी कल्याणी आहे. ही शक्ती मी तुला देत आहे. तिच्यासह तू यथेच्छ क्रीडा कर. मात्र हिचा अवमान कधीही करू नकोस. तू नित्य हिला मान देत जा. कारण लक्ष्मी-नारायण योग मी मुद्दाम घडवून आणला आहे. तसेच सर्व देवांची सर्वतोपरीने उत्तम उपजीविका चालावी म्हणून मी हे सर्व यज्ञ निर्माण केले आहेत. तसेच आता तुम्हाला कसलीही कमतरता नाही. तुम्ही सर्वजण एक विचाराने एकमेकांच्या सहकार्याने विरोध न करता रहात जा. तुमच्यात नेहमी एकमत असू द्या.
शिव तमोगुणी असल्यामुळे त्याला सर्वांनी अत्यंत मान देऊन त्याचे सर्व प्रकारे पूजन करावे व सर्व यज्ञामध्ये त्याचे विधीपूर्वक स्तवन करून त्याला प्रयत्नपूर्वक पूजावे. देवांना जेव्हा जेव्हा दैत्यांपासून पुनः भय उत्पन्न होईल तेव्हा वाराही, वैष्णवी, गौरी, नारसिंही व सदाशिवा ह्या आणि इतरही माझ्या शक्ती उत्कृष्ट व अनुपमेय देह धारण करतील आणि देवशत्रूंचा संहार करून संकटांचा परिहार करतील.
हे ब्रह्मदेवा, तू सत्वर आपल्या कार्यास सुरुवात कर. सर्व मंत्रामध्ये हा मंत्र उत्कृष्ट आहे हे लक्षात ठेव आणि हे महाबुद्धिशाली ब्रह्मदेवा, सर्व अर्थ-काम सिद्धी जावेत म्हणूनच तू हा मंत्र नेहमी हृदयात धारण करून त्याचे मनोमन चिंतन कर.
असे त्या सुहास्यवदना अदिमाया जगन्मातेने मला सांगितले त्यानंतर हे नारदा, ती विष्णूला म्हणाली, हे भगवान विष्णो, हे महाभाग्यशाली, आता तू सर्वांगसुंदर अशा मनोहर लक्ष्मीचा स्वीकार कर आणि स्वस्थानी जा. ही शक्ती चिरंतन तुझ्या हृदयामध्ये स्थिर राहील. ही सर्वांचे मनोरथ परिपूर्ण करणारी कल्याणी आहे. ही शक्ती मी तुला देत आहे. तिच्यासह तू यथेच्छ क्रीडा कर. मात्र हिचा अवमान कधीही करू नकोस. तू नित्य हिला मान देत जा. कारण लक्ष्मी-नारायण योग मी मुद्दाम घडवून आणला आहे. तसेच सर्व देवांची सर्वतोपरीने उत्तम उपजीविका चालावी म्हणून मी हे सर्व यज्ञ निर्माण केले आहेत. तसेच आता तुम्हाला कसलीही कमतरता नाही. तुम्ही सर्वजण एक विचाराने एकमेकांच्या सहकार्याने विरोध न करता रहात जा. तुमच्यात नेहमी एकमत असू द्या.
हे विष्णो, तू ब्रह्मदेव आणि शिव हे माझ्याच गुणांपासून तुम्ही उत्पन्न झाला आहात. म्हणून सर्व देव व इतरे जनही तुम्हाला अत्यंत मान देतील व पूज्य लेखतील यात तिळमात्र खोटे नाही. तुम्हा तिघांच्याही स्वरूपात जे मंदमती मूढ मानव भेदभाव धारण करतील. ते पुरुष निःसंशय नरकात जातील. ब्रह्मदेवासंबंधी कुणीही संशय बाळगण्याचे कारण नाही.
हे विष्णो, तुमच्यामध्ये एक वेगळाच गुणभेद आहे. तो आता मी सांगते. तुम्ही लक्ष देऊन ऐका.
परमात्म्याचे चिंतन करण्यासाठी तुझ्याकडे सत्वगुण अधिक प्रमाणात वास करील आणि रजोगुण व तमोगुण हे गौण असतील. ते तुझ्या ठिकाणी अल्प आहेत. तेव्हा विविध प्रकारचे काम विकार उत्पन्न होताच तू लक्ष्मीसह यथेच्छ क्रीडा करीत जा. कारण तू रजोगुणाने अति संपन्न आहेस. वाग्बीज, कामबीज आणि तिसरा मायाबीज या सर्वांनी परिपूर्ण असा हा मंत्र मी तुला दिला आहे. तो सर्व मनोरथ पूर्ण करणारा मंत्र आहे. त्याचा आता तू स्वीकार कर, या मंत्राने नित्य जप करीत जा आणि सुखेनैव क्रीडा करीत रहा. हे विष्णो, ही माझीच क्रीडा असून ही क्रीडा चालू असेपर्यंत तुला मृत्यूचे अथवा कालाचे कसलेही भय नाही. पण जेव्हा मी स्वेच्छेने या चराचर सृष्टीजाताचा संहार करीन. तेव्हा तुम्ही तिघेही माझ्यामध्ये पुनः लीन व्हाल.
हे पुरुषोत्तमा, मी दिलेल्या कामप्रद मंत्राच्या साह्याने प्रणवासह शुभफलाची इच्छा करणार्या पुरुषाने माझे स्मरण करावे. आता हे विष्णो, वैकुंठ लोक सत्वर निर्माण करून तू येथे वास्तव्य कर आणि सनातन महाशक्ती देवी जी मी, त्या माझे तू चिंतन करीत निःशंक मनाने क्रीडा करीत राहा. तुझ्यावर कसलेही संकट येणार नाही."
अशा प्रकारे भगवान विष्णूला देवीने सांगितले आणि वस्तुतः सत्व, रज, तम या त्रिगुणांनी युक्त असूनही निर्गुण असणार्या त्या महामायेने, त्या पराकृतीने महादेवाला उद्देशून अत्यंत कल्याणप्रद व अमृततुल्य भाषण केले. ती म्हणाली, "हे शंकरा, तू आता या नयनमनोहर आणि महाकाली या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या व माझ्या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या माझ्या गौरी या शक्तीचा स्वीकार कर आणि हिच्यासह तू सुखाने नित्य क्रीडा करीत रहा. तुझ्या ठिकाणी तमोगुण हा प्रधान गुण असून सत्वगुण व रजोगुण हे अत्यंत गौण गुण आहेत. केवळ क्रीडेसाठी तुझ्या ठिकाणी रजोगुण व दैत्यांचा संहार करण्यासाठी तमोगुण हे दोन्ही गुण प्रामुख्याने तुझ्यात स्थिर राहतील.
पण हे निष्पाप शिवा, तपश्चर्या करण्यासाठी आणि परमात्म्याचे स्मरण करण्यासाठी तू सर्वदा शांत अशा सत्वगुणाचा स्वीकार करीत जा.
हे ब्रह्मा, विष्णू, महेश्वर ही जगताची उत्पत्ती, स्थिती आणि लय करण्यासाठी तुम्ही तत्पर असून तुम्ही त्रिगुणात्मक आहात. या तिन्ही गुणांशिवाय उत्पन्न झालेली एकही वस्तू या जगतामध्ये नाही. या संसारात जे म्हणून दृश्य वस्तुमात्रक आहे, ते या त्रिगुणांनी युक्तच आहे.
दृश्य पण निर्गुण अशी एकही वस्तू या पृथ्वीवर उत्पन्न झाली नाही आणि पुढेही होणार नाही. हा परमात्मा केवळ निर्गुण आहे म्हणूनच केव्हाही तो दृश्य होणे शक्य नाही.
हे शंकरा, पण मी अशी एक सर्वोत्तम देवी आहे की वेळेनुसार मी सगुण अथवा निर्गुण होत असते. हे शंभो, माझे कार्यरूपाने अस्तित्व नसून मी कारण रूपाने स्थिर आहे. पण जेव्हा मी कारण रूप असते तेव्हा मी सगुण होते आणि जेव्हा मी पुरुषाच्या सन्निध असते, तेव्हा माझे स्वरूप निर्गुणात्मक असते.
महातत्त्व, अहंकार आणि शब्द इत्यादी गुण कार्यकारणपरत्वे सर्व व्यापून टाकतात. संतापापासून अहंकाराची निर्मिती झाली असल्याकारणाने मीच ती कल्याणीच्या अहंकाराचे कारण आहे. हा त्रिगुणात्मक स्वरूपाचा अहंकार मीच निर्माण करते. कारण ते माझे एक कार्यच आहे. या अहंकारापासून एक अद्भूत महतत्त्व उत्पन्न झाले आहे याला बुद्धि म्हणतात. महतत्त्व हे कार्य असून अहंकार हे त्याचे कारण आहे.
या अहंकारापासून ही सर्व सूक्ष्मभूते सर्वदा निर्माण होत असतात. जेव्हा सर्व जगताची उत्पत्ति होते. तेव्हा या सूक्ष्म भूतांपासून श्रेष्ठ पंचमहाभूते निर्माण होतात. पाच कर्मेंद्रिये, पाच ज्ञानेंद्रिये, पाच महाभूते आणि सोळावे मन असा कार्य कारण मिळून षोडशात्मक समुदाय निर्माण झाला आहे.
आदि पुरुष जो परमात्मा तो वस्तुतः कार्यही नाही आणि कारणही नाही. म्हणून तर हे शंभो, या आदि सृष्टीत असलेल्या सर्वांचीच माझ्यापासून उत्पत्ति झाली आहे व त्याच प्रकाराने त्या सृष्टीत तुझी उत्पत्ति झालेली आहे.
ही उत्पत्ति सांप्रत मी तुला संक्षेपाने सांगितली आहे. हे सज्जन श्रेष्ठांनो, माझी क्रीडा म्हणून माझ्या कार्यासाठी आता तुम्ही विमानात बसून सत्वर जा. काही संकट कोसळल्यास सत्वर माझे केवळ स्मरण करा. मी त्वरित दर्शन देईन आणि तुमच्या संकटांचा नाश करीन.
हे देवांनो माझे आणि त्या सनातन परमात्म्याचे तुम्ही नित्य मनामध्ये चिंतन करीत राहा. कारण आम्हा उभयतांचे स्मरण केल्यास तुमच्या कार्याचे सिद्धी होईल."
अशाप्रकारे देवीने तिघांनाही कार्य तत्पर केल्यावर आम्हा तिघांना तीन शक्ती दिल्या. विष्णूला महालक्ष्मी, शिवाला महाकाली आणि मला महासरस्वती. अशा या सुसंस्कृत तीन शक्ती आम्हाला दिल्यावर तिने आपल्या त्या शक्तींसह ते स्थान सोडून जाण्याची आम्हाला आज्ञा केली. तेथून आम्ही दुसर्या स्थळी प्राप्त होताच पूर्ववत् पुरुष स्थितीत आलो.
त्या महामायेच्या स्वभावाचे आम्ही स्वरूप चिंतन करू लागलो. तिच्या अद्भूत प्रभावाचे स्मरण करीत आम्ही आपापल्या शक्तींसह त्या अद्भूत विमानाजवळ येऊन विमानात बसलो. पण ते अद्वितीय विमान इतके प्रचंड होते की थोड्याच वेळात ते द्वीप, ती परादेवी, तो सुधासागर आणि ते विमानही आम्हास दिसेनासे झाले हे अगदी सत्य आहे.
थोडक्यात सांगायचे म्हणजे त्या विमानात बसल्यावर महासागरात ज्या ठिकाणी जघन प्रदेश निर्माण करून त्या अतिबलाढ्य मधुकैटभ राक्षसांचा विष्णूने वध केला होता तेथे त्या कमलाचे जवळ आम्ही सत्वर येऊन पोहोचलो.
