मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वितीयः स्कन्धः
पञ्चमोऽध्यायः

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

देवव्रतप्रतिज्ञावर्णनम्

ऋषय ऊचुः
वसूनां सम्भवः सूत कथितः शापकारणात् ।
गाङ्गेयस्य तथोत्पत्तिः कथिता लोमहर्षणे ॥ १ ॥
माता व्यासस्य धर्मज्ञ नाम्ना सत्यवती सती ।
कथं शन्तनुना प्राप्ता भार्या गन्धवती शुभा ॥ २ ॥
तन्ममाचक्ष्व विस्तारं दाशपुत्री कथं धृता ।
राज्ञा धर्मवरिष्ठेन संशयं छिन्धि सुव्रत ॥ ३ ॥
सूत उवाच
शन्तनुर्नाम राजर्षिर्मृगयानिरतः सदा ।
वनं जगाम निघ्नन्वै मृगांश्च महिषान् रुरून् ॥ ४ ॥
चत्वार्येव तु वर्षाणि पुत्रेण सह भूपतिः ।
रममाणः सुखं प्राप कुमारेण यथा हरः ॥ ५ ॥
एकदा विक्षिपन्बाणान्विनिघ्नन्खड्गसूकरान् ।
स कदाचिद्वनं प्राप्तः कालिन्दीं सरितां वराम् ॥ ६ ॥
महीपतिरनिर्देश्यमाजिघ्रद्‌गन्धमुत्तमम् ।
तस्य प्रभवमन्विच्छन्सजञ्चचार वनं तदा ॥ ७ ॥
न मन्दारस्य गन्धोऽयं मृगनाभिमदस्य न ।
चम्पकस्य न मालत्या न केतक्या मनोहरः ॥ ८ ॥
न चानुभूतपूर्वोऽयं वाति गन्धवहः शुभः ।
कुतोऽयमेति वायुर्वै मम घ्राणविमोहनः ॥ ९ ॥
इति सञ्चिन्त्यमानोऽसौ बभ्राम वनमण्डलम् ।
मोहितो गन्धलोभेन शन्तनुः पवनानुगः ॥ १० ॥
स ददर्श नदीतीरे संस्थितां चारुदर्शनाम् ।
शृङ्गाररहितां कान्तां सुस्थितां मलिनाम्बराम् ॥ ११ ॥
दृष्ट्वा तामसितापाङ्गीं विस्मितः स महीपतिः ।
अस्या देहस्य गन्धोऽयमिति सञ्जातनिश्चयः ॥ १२ ॥
तदद्‌भुतं रूपमतीव सुन्दरं
     तथैव गन्धोऽखिललोकसम्मतः ।
वयश्च तादृङ् नवयौवनं शुभं
     दृष्ट्वैव राजा किल विस्मितोऽभवत् ॥ १३ ॥
केयं कुतो वा समुपागताधुना
     देवाङ्गना वा किमु मानुषी वा ।
गन्धर्वपुत्री किल नागकन्या
     जाने कथं गन्धवतीं नु कामिनीम् ॥ १४ ॥
सञ्चिन्त्य चैवं मनसा नृपोऽसौ
     न निश्चयं प्राप यदा ततः स्वयम् ।
गङ्गां स्मरन्कामवशं गतोऽथ
     पप्रच्छ कान्तां तटसंस्थितां च ॥ १५ ॥
कासि प्रिये कस्य सुतासि कस्मा-
     दिह स्थिता त्वं विजने वरोरु ।
एकाकिनी किं वद चारुनेत्रे
     विवाहिता वा न विवाहितासि ॥ १६ ॥
सञ्जातकामोऽहमरालनेत्रे
     त्वां वीक्ष्य कान्तां च मनोरमां च ।
ब्रूहि प्रिये यासि चिकीर्षसि त्वं
     किं चेति सर्वं मम विस्तरेण ॥ १७ ॥
इत्येवमुक्ता सुदती नृपेण
     प्रोवाच तं सस्मितमम्बुजेक्षणा ।
दाशस्य पुत्रीं त्वमवेहि राजन्
     कन्यां पितुः शासनसंस्थितां च ॥ १८ ॥
तरीमिमां धर्मनिमित्तमेव
     संवाहयामीह जले नृपेन्द्र ।
पिता गृहे मेऽद्य गतोऽस्ति कामं
     सत्यं ब्रवीम्यर्थपते तवाग्रे ॥ १९ ॥
इत्येवमुक्त्वा विरराम बाला
     कामातुरस्तां नृपतिर्बभाषे ।
कुरुप्रवीरं कुरु मां पतिं त्वं
     वृथा न गच्छेन्ननु यौवनं ते ॥ २० ॥
न चास्ति पत्‍नी मम वै द्वितीया
     त्वं धर्मपत्‍नी भव मे मृगाक्षि ।
दासोऽस्मि तेऽहं वशगः सदैव
     मनोभवस्तापयति प्रिये माम् ॥ २१ ॥
गता प्रिया मां परिहृत्य कान्ता
     नान्या वृताहं विधुरोऽस्मि कान्ते ।
त्वां वीक्ष्य सर्वावयवातिरम्यां
     मनो हि जातं विवशं मदीयम् ॥ २२ ॥
श्रुत्वामृतास्वादरसं नृपस्य
     वचोऽतिरम्यं खलु दाशकन्या ।
उवाच तं सात्त्विकभावयुक्ता
     कृत्वातिधैर्यं नृपतिं सुगन्धा ॥ २३ ॥
यदात्थ राजन् मयि तत्तथैव
     मन्येऽहमेतत्तु यथा वचस्ते ।
नास्मि स्वतन्त्रा त्वमवेहि कामं
     दाता पिता मेऽर्थय तं त्वमाशु ॥ २४ ॥
न स्वैरिणीहास्म्यपि दाशपुत्री
     पितुर्वशेऽहं सततं चरामि ।
स चेद्ददाति प्रथितः पिता मे
     गृहाण पाणिं वशगास्मि तेऽहम् ॥ २५ ॥
मनोभवस्त्वां नृप किं दुनोति
     यथा पुनर्मां नवयौवनां च ।
दुनोति तत्रापि हि रक्षणीया
     धृतिः कुलाचारपरम्परासु ॥ २६ ॥
सूत उवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तस्या नृपति काममोहितः ।
गतो दाशपतेर्गेहं तस्या याचनहेतवे ॥ २७ ॥
दृष्ट्वा नृपतिमायान्तं दाशोऽतिविस्मयं गतः ।
प्रणामं नृपतेः कृत्वा कृताञ्जलिरभाषत ॥ २८ ॥
दाश उवाच
दासोऽस्मि तव भूपाल कृतार्थोऽहं तवागमे ।
आज्ञां देहि महाराज यदर्थमिह चागमः ॥ २९ ॥
राजोवाच
धर्मपत्‍नीं करिष्यामि सुतामेतां तवानघ ।
त्वया चेद्दीयते मह्यं सत्यमेतद्‌ब्रवीमि ते ॥ ३० ॥
दाश उवाच
कन्यारत्‍नं मदीयं चेद्यत्त्वं प्रार्थयसे नृप ।
दातव्यं तु प्रदास्यामि न त्वदेयं कदाचन ॥ ३१ ॥
तस्याः पुत्रो महाराज त्वदन्ते पृथिवीपतिः ।
सर्वथा चाभिषेक्तव्यो नान्यः पुत्रस्तवेति वै ॥ ३२ ॥
सूत उवाच
श्रुत्वावाक्यं तु दाशस्य राजा चिन्तातुरोऽभवत् ।
गाङ्गेयं मनसा कृत्वा नोवाच नृपतिस्तदा ॥ ३३ ॥
कामातुरो गृहं प्राप्तश्चिन्ताविष्टो महीपतिः ।
न सस्नौ बुभुजे नाथ न सुष्वाप गृहं गतः ॥ ३४ ॥
चिन्तातुरं तु तं दृष्ट्वा पुत्रो देवव्रतस्तदा ।
गत्वापृच्छन्महीपालं तदसन्तोषकारणम् ॥ ३५ ॥
दुर्जयः कोऽस्ति शत्रुस्ते करोमि वशगं तव ।
का चिन्ता नृपशार्दूल सत्यं वद नृपोत्तम ॥ ३६ ॥
किं तेन जातेन सुतेन राजन्
     दुःखं न जानाति न नाशयेद्यः ।
ऋणं ग्रहीतुं समुपागतोऽसौ
     प्राग्जन्मजं नात्र विचारणास्ति ॥ ३७ ॥
विमुच्य राज्यं रघुनन्दनोऽपि
     ताताज्ञया दाशरथिस्तु रामः ।
वनं गतो लक्ष्मणजानकीभ्यां
     सहैव शैलं किल चित्रकूटम् ॥ ३८ ॥
सुतो हरिश्चन्द्रनृपस्य राजन्
     यो रोहितश्चेति प्रसिद्धनामा ।
क्रीतोऽथ पित्रा विपणोद्यतश्च
     दासार्पितो विप्रगृहे तु नूनम् ॥ ३९ ॥
तथाजिगर्तस्य सुतो वरिष्ठो
     नाम्ना शुनःशेप इति प्रसिद्धः ।
क्रीतस्तु पित्राप्यथ यूपबद्धः
     सम्मोचितो गाधिसुतेन पश्चात् ॥ ४० ॥
पित्राज्ञया जामदग्न्येन पूर्वं
     छिन्नं शिरो मातुरिति प्रसिद्धम् ।
अकार्यमप्याचरितं च तेन
     गुरोरनुज्ञा च गरीयसी कृता ॥ ४१ ॥
इदं शरीरं तव भूपते न
     क्षमोऽस्मि नूनं वद किं करोम्यहम् ।
न शोचनीयं मयि वर्तमाने-
     ऽप्यसाध्यमर्थं प्रतिपादयाम्यदः ॥ ४२ ॥
प्रब्रूहि राजंस्तव कास्ति चिन्ता
     निवारयाम्यद्य धनुर्गृहीत्वा ।
देहेन मे चेच्चरितार्थता वा
     भवत्वमोघा भवतश्चिकीर्षा ॥ ४३ ॥
धिक् तं सुतं यः पितुरीप्सितार्थं
     क्षमोऽपि सन्न प्रतिपादयेद्यः ।
जातेन किं तेन सुतेन कामं
     पितुर्न चिन्तां हि समुद्धरेद्यः ॥ ४४ ॥
सूत उवाच
निशम्येति वचस्तस्य पुत्रस्य शन्तनुर्नृपः ।
लज्जमानस्तु मनसा तमाह त्वरितं सुतम् ॥ ४५ ॥
राजोवाच
चिन्ता मे महती पुत्र यस्त्वमेकोऽसि मे सुतः ।
शूरोऽतिबलवान्मानी संग्रामेष्वपराङ्‌मुखः ॥ ४६ ॥
एकापत्यस्य मे तात वृथेदं जीवितं किल ।
मृते त्वयि मृधे क्वापि किं करोमि निराश्रयः ॥ ४७ ॥
एषा मे महती चिन्ता तेनाद्य दुःखितोऽत्म्यहम् ।
नान्या चिन्तास्ति मे पुत्र यां तवाग्रे वदाम्यहम् ॥ ४८ ॥
सूत उवाच
तदाकर्ण्याथ गाङ्गेयो मन्त्रिवृद्धानपृच्छत ।
न मां वदति भूपालो लज्जयाद्य परिप्लुतः ॥ ४९ ॥
वित्त वार्तां नृपस्याद्य पृष्ट्वा यूयं विनिश्चयात् ।
सत्यं ब्रुवन्तु मां सर्वं तत्करोमि निराकुलः ॥ ५० ॥
तच्छ्रुत्वा ते नृपं गत्वा संविज्ञाय च कारणम् ।
शशंसुर्विदितार्थस्तु गाङ्गेयस्तदचिन्तयत् ॥ ५१ ॥
सहितस्तैर्जगामाशु दाशस्य सदनं तदा ।
प्रेमपूर्वमुवाचेदं विनम्रो जाह्नवीसुतः ॥ ५२ ॥
गाङ्गेय उवाच
पित्रे देहि सुतां तेऽद्य प्रार्थयामि सुमध्यमाम् ।
माता मेऽस्तु सुतेयं ते दासोऽत्म्यस्याः परन्तप ॥ ५३ ॥
दाश उवाच
त्वं गृहाण महाभाग पत्‍नीं कुरु नृपात्मज ।
पुत्रोऽस्या न भवेद्‌राजा वर्तमाने त्वयीति वै ॥ ५४ ॥
गाङ्गेय उवाच
मातेयं मम दाशेयी राज्यं नैव करोम्यहम् ।
पुत्रोऽस्याः सर्वथा राज्यं करिष्यति न संशयः ॥ ५५ ॥
दाश उवाच
सत्यं वाक्यं मया ज्ञातं पुत्रस्ते बलवान्भवेत् ।
सोऽपि राज्यं बलान्नूनं गृह्णीयादिति निश्चयः ॥ ५६ ॥
गाङ्गेय उवाच
न दारसंग्रहं नूनं करिष्यामि हि सर्वथा ।
सत्यं मे वचनं तात मया भीष्मं व्रतं कृतम् ॥ ५७ ॥
सूत उवाच
एवं कृतां प्रतिज्ञां तु निशम्य झषजीवकः ।
ददौ सत्यवतीं तस्मै राज्ञे सर्वाङ्गशोभनाम् ॥ ५८ ॥
अनेन विधिना तेन वृता सत्यवती प्रिया ।
न जानाति परं जन्म व्यासस्य नृपसत्तमः ॥ ५९ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
द्वितीयस्कन्धे देवव्रतप्रतिज्ञावर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

भीष्माची प्रतिज्ञा

ऋषींनी विचारले, " हे सूता, आता शंतनूने कोळ्याची कन्या व व्यासांची माता सत्यवती इजबरोबर का विवाह केला ? ते आता विस्ताराने सांग."

सूत ती कथा सांगू लागले.

"महाराज शंतनू नित्य मृगयेस जात असे. भीष्मासह त्याची चार वर्षे सुखात गेली. एकदा राजा मृगया करीत यमुनातीरावर आला. इतक्यात अवर्णनीय सुवास येऊ लागला. तो कोठून येतो याचा तपास करीत राजा वनात भटकू लागला.

मंदार, कस्तुरी, चंपक, मालती, केतकी यांचा हा सुगंध नसून, आजपर्यंत अनुभवाला न आलेला हा सुवास येतो. हा मोहक गंध कोणाकडून येत आहे ? यांचा शोध करीत हिंडत असताना एके ठिकाणी सुंदर वदना, बांधेसूद, पण मलिन वस्त्रे परिधान केलेली यौवना त्याला दिसली तो आश्चर्यचकित झाला. हिच्याच शरीरापासून सुगंध दरवळत आहे, याबद्दल त्याची खात्री झाली. ही शुभ तरुणी कोण ? कुठली ? का आली ? हे समजून घेण्याची त्याला इच्छा झाली. अखेर तो कामातूर झाला. ही गंगा तर नसेल ना ? अशी त्याला शंका आली. तो त्या सुंदरीला म्हणाला, "हे प्रिये तू कोण आहेस ? तू कुणाची कन्या ? या वनात तू एकटी का आलीस ? हे मनोहरनयने तू विवाहित आहेस का ? तुजे सौंदर्य पाहून मन कामव्याकूळ झाले आहे. तुजबद्दल मला सर्व काही सांग."

ती कमलनेत्रा, सुहास्यवदना गालातच हसली व म्हणाली ," महाराज, मी कोळ्याची मुलगी. पितृ आज्ञेत असते व अविवाहित आहे. पित्यासाठी धर्म म्हणून मी पाण्यात नौका वहन करते. माझा पिता सांप्रत घरी गेला आहे."

हे ऐकून कामविव्हल होऊन राजा म्हणाला, "मी कुरुवंशातील राजा असून, तू माझा पति म्हणून स्वीकार कर. म्हणजे तुझे यौवन व्यर्थ जाणार नाही. तू माझी धर्मपत्नी हो. मला दुसरी पत्नी नाही, मी तुझ्या आज्ञेत राहीन. माझी पूर्वीची प्रिया मला सोडून गेली आहे. मी विधुर असून तुला पाहताच मी कामातुर झालो आहे." हे मधुर भाषण ऐकून ती कोळ्याची कन्या म्हणाली, "राजा तुझे भाषण मला मान्य आहे. पण मी स्वतंत्र नाही. आपण माझ्या पित्याची प्रार्थना करा. मी स्वैरिणी नाही. कुलवान कोळ्याची मी मुलगी आहे. मी नित्य पित्याच्या आज्ञेत असते. म्हणून पित्याच्या अनुमतीने आपण माझे पाणिग्रहण करावे, मी तुम्हाला स्वीकारले आहे. मलाही यौवनामुळे मदनाची पीडा होत आहे. पण कुलाचाराप्रमाणे संयम ठेवला पाहिजे.

नंतर राजा कामविव्हल होऊन तिला मागणी घालण्यासाठी धीवराकडे गेला. राजाला आपल्याकडे येताना पाहून, तो आश्चर्यचकित झाला. राजाला नमस्कार करुन तो नम्रतेने म्हणाला, "महाराज, या दासाकडे आपले का आगमन झाले ? मी आज कृतार्थ झालो. काय आज्ञा आहे ?"

राजा म्हणाला, "हे निष्पापा, तू आपली कन्या मला दिलीस तर मी तीला धर्मपत्नी करीन. हे सत्य सांगतो."

"राजा केव्हातरी कन्या द्यायचीच आहे. मी तुला देईन. तिला काही माझ्या घरात कायमची ठेवता येणार नाही. पण तिच्याच पुत्राला तुम्ही राज्याभिषेक केला पाहिजे. तुझ्या दुसर्‍या पुत्राने राज्यस्वीकार करता उपयोगी नाही."

हे धीवराचे भाषण ऐकताच राजा काळजीत पडला. भीष्माच्या स्मृतीने तो व्याकूळ झाला व काही न बोलता तो कामविव्हल व चिंताव्यग्र होऊन तो घरी आला. त्याने स्नान, शय्या, भोजन वर्ज केले. खिन्न वदन राजाला पाहून देवव्रत भीष्म त्याला म्हणाला,

"हे महाराज, आपला कोणताही अजेय शत्रू मी तुमच्या स्वाधीन करतो. पण आपणाला कसली चिंता लागली आहे, ते सत्वर सांगा. पित्याच्या दु:खाचा परिहार करता न येणारा पुत्र काय उपयोगी ? पूर्वजाचे ऋण फेडण्यासाठी पुत्र जन्माला येतो. पित्याच्या आज्ञेंकरता दाशरथी रामाने राज्य त्याग केला व लक्ष्मण व सीता यासह चित्रकुट पर्वतावर राहिला. हरिश्चद्रांने आपला पुत्र रोहित यास एखाद्या वस्तूप्रमाणे ब्राह्मणास विकले असता, तो ब्राह्मणाचे घरी राहिला. अजिगर्ताचा पुत्र शुनशेफ, यास पित्याने विकल्यावर तो यूपाला बद्ध झाला. विश्वामित्राने त्याला सोडविले. पित्याच्या आज्ञेसाठी जमदग्निपुत्र परशुरामाने मातेचा वध केला. कारण पितृ आज्ञा श्रेष्ठ आहे. म्ह्णून हे राजा, हे शरीर आपले आहे. आपल्या इच्छेविना मी स्वतंत्र काही एक करीत नाही.

पुत्राचे आशा तर्‍हेचे भाषण ऐकून शंतनुराजा काहीसा लाजत पुत्राला म्हणाला, "हे पुत्रा, तू हा माजा एकूलता एक पुत्र असुन, शूर, बलाढ्य व मानी आहेस. तू युद्धापासून कधीही परावृत्त होणर नाहीस. म्हणून मला चिंता वाटते. तू एकच माझे अपत्य असल्यामुळे, हे माझे जीवन व्यर्थ आहे. एखाद्या संग्रामात तुला मृत्यू आल्यास मी निराश्रित होणार, हीच माझ्या मनातील चिंता आहे व मी दु:खी झालो आहे."

हे ऐकून भीष्म वृद्ध मंत्र्याकडे जाऊन म्हणाला, "केवळ लज्जेमुळे पिता मला खरे सांगत नाही. तरी आपण त्याचे मनोगत ऐकून मला सांगा. मी राजाच्या इच्छेप्रमाणे करीन."

नंतर मंत्र्यांनी राजाचा उद्देश समजावून घेऊन भीष्माला कळविला. तेव्हा पूर्ण विचार करुन तो गंगानंदन आपल्या मंत्र्यासह धीवराकडे जाऊन म्हणाला,

"हे तेजस्वी धीवरा, तू आपली कन्या माझ्या पित्याला दे. ही कन्या माझी माता असल्याने मी तीच्या आज्ञेत राहिन."

धीवर म्हणाला, "हे भाग्यशाली राजपुत्रा, तूच हिचा स्वीकार करुन हिला पत्नी म्हणून वर, कारन ही जर तुझी माता झाली तर तू युवराज असल्याने, हिचा पुत्र कधीही राजा होणार नाही."

भीष्म म्हणाला, "धीवरा, राजाचे हिच्यावर मन बसले आहे. म्हणून ही माझी माताच व्हावी. मी स्वत: राज्य न करता हिचाच पुत्र राज्य करील. असे मी वचन देतो."

धीवर उत्तरला, "राजपुत्रा तू म्हणतोस ते सत्य आहे. पण तुझा पुत्र बलाढ्य झाल्यास तो आपल्या पराक्रमाने राज्य बळकावून घेईल याबद्दल मला खात्री आहे."

भीष्म विचारपूर्वक व निश्चयी स्वरात म्हणाला,

धीवरा, मी कधीही स्त्रीचा स्वीकार करणार नाही. मी अविवाहित राहण्याचे व्रत आतापासून स्वीकारले आहे. यावर तू विश्वास ठेव. म्हणजे तुझ्या मनात शंका राहणार नाही.

ह्याप्रमाने भीष्माने प्रतिज्ञा केल्यावर धीवराने आपली कन्या शंतनूला अर्पण केली. त्याने सत्यवतीचा स्वीकार केला. पण राजाला व्यासजन्मीची वार्ता कधीही समजली नाही. शंतनूला सत्यवतीच्या प्राप्तीमुळे अपार आनंद झाला.


अध्याय पाचवा समाप्त

GO TOP