मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वितीयः स्कन्धः
तृतीयोऽध्यायः

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

प्रतीयसकाशाच्छन्तनुजन्मवर्णनम्

ऋषय ऊचुः
उत्पत्तिस्तु त्वया प्रोक्ता व्यासस्यामिततेजसः ।
सत्यवत्यास्तथा सूत विस्तरेण त्वयानघ ॥ १ ॥
तथाप्येकस्तु सन्देहश्चित्तेऽस्माकं तु संस्थितः ।
न निवर्तति धर्मज्ञ कथितेन त्वयानघ ॥ २ ॥
माता व्यासस्य या प्रोक्ता नाम्ना सत्यवती शुभा ।
सा कथं नृपतिं प्राप्ता शन्तनुं धर्मवित्तमम् ॥ ३ ॥
निषादपुत्रीं स कथं धृतवान्नृपतिः स्वयम् ।
धर्मिष्ठः पौरवो राजा कुलहीनामसंवृताम् ॥ ४ ॥
शन्तनोः प्रथमा पत्‍नी का ह्यभूत्कथयाधुना ।
भीष्मः पुत्रोऽथ मेधावी वसोरंशः कथं पुनः ॥ ५ ॥
त्वया प्रोक्तं पुरा सूत राजा चित्राङ्गदः कृतः ।
सत्यवत्याः सुतो वीरो भीष्मेणामिततेजसा ॥ ६ ॥
चित्राङ्गदे हते वीरे कृतस्तदनुजस्तथा ।
विचित्रवीर्यनामासौ सत्यवत्याः सुतो नृपः ॥ ७ ॥
ज्येष्ठे भीष्मे स्थिते पूर्वं धर्मिष्ठे रूपवत्यपि ।
कृतवान्स कथं राज्यं स्थापितस्तेन जानता ॥ ८ ॥
मृते विचित्रवीर्ये तु सत्यवत्यतिदुःखिता ।
वधूभ्यां गोलकौ पुत्रौ जनयामास सा कथम् ॥ ९ ॥
कथं राज्यं न भीष्माय ददौ सा वरवर्णिनी ।
न कृतस्तु कथं तेन वीरेण दारसंग्रहः ॥ १० ॥
अधर्मस्तु कृतः कस्माद्व्यासेनामिततेजसा ।
ज्येष्ठेन भ्रातृभार्यायां पुत्रावुत्पादिताविति ॥ ११ ॥
पुराणकर्ता धर्मात्मा स कथं कृतवान्मुनिः ।
सेवनं परदाराणां भ्रातुश्चैव विशेषतः ॥ १२ ॥
जुगुप्सितमिदं कर्म स कथं कृतवान्मुनिः ।
शिष्टाचारः कथं सूत वेदानुमितिकारकः ॥ १३ ॥
व्यासशिष्योऽसि मेधाविन् सन्देहं छेत्तुमर्हसि ।
श्रोतुकामा वयं सर्वे धर्मक्षेत्रे कृतक्षणाः ॥ १४ ॥
सूत उवाच
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो महाभिष इति स्मृतः ।
सत्यवान्धर्मशीलश्च चक्रवर्ती नृपोत्तमः ॥ १५ ॥
अश्वमेधसहस्रेण वाजपेयशतेन च ।
तोषयामास देवेन्द्रं स्वर्गं प्राप महामतिः ॥ १६ ॥
एकदा ब्रह्मसदनं गतो राजा महाभिषः ।
सुराः सर्वे समाजग्मुः सेवनार्थं प्रजापतिम् ॥ १७ ॥
गङ्गा महानदी तत्र संस्थिता सेवितुं विभुम् ।
तस्या वासः समुद्‌धूतं मारुतेन तरस्विना ॥ १८ ॥
अधोमुखाः सुराः सर्वे न विलोक्यैव तां स्थिताः ।
राजा महाभिषस्तां तु निःशङ्कः समपश्यत ॥ १९ ॥
सापि तं प्रेमसंयुक्तं नृपं ज्ञातवती नदी ।
दृष्ट्वा तौ प्रेमसंयुक्तौ निर्लज्जौ काममोहितौ ॥ २० ॥
ब्रह्मा चुकोप तौ तूर्णं शशाप च रुषान्वितः ।
मर्त्यलोकेषु भूपाल जन्म प्राप्य पुनर्दिवम् ॥ २१ ॥
पुण्येन महताविष्टस्त्वमवाप्स्यसि सर्वथा ।
गङ्गां तथोक्तवान्ब्रह्मा वीक्ष्य प्रेमवतीं नृपे ॥ २२ ॥
विमनस्कौ तु तौ तूर्णं निःसृतौ ब्रह्मणोऽन्तिकात् ।
स नृपांश्चिन्तयित्वाथ भूर्लोके धर्मतत्परान् ॥ २३ ॥
प्रतीपं चिन्तयामास पितरं पुरुवंशजम् ।
एतस्मिन्समये चाष्टौ वसवः स्त्रीसमन्विताः ॥ २४ ॥
वसिष्ठस्याश्रमं प्राप्ता रममाणा यदृच्छया ।
पृथ्वादीनां वसूनां च मध्ये कोऽपि वसूत्तमः ॥ २५ ॥
द्यौर्नामा तस्य भार्याथ नन्दिनीं गां ददर्श ह ।
दृष्ट्वा पतिं सा पप्रच्छ कस्येयं धेनुरुत्तमा ॥ २६ ॥
द्यौस्तामाह वसिष्ठस्य गौरियं शृणु सुन्दरि ।
दुग्धमस्याः पिबेद्यस्तु नारी वा पुरुषोऽथ वा ॥ २७ ॥
अयुतायुर्भवेन्नूनं सदैवागतयौवनः ।
तच्छ्रुत्वा सुन्दरी प्राह मृत्युलोकेऽस्ति मे सखी ॥ २८ ॥
उशीनरस्य राजर्षेः पुत्री परमशोभना ।
तस्या हेतोर्महाभाग सवत्सां गां पयस्विनीम् ॥ २९ ॥
आनयस्वाश्रमं श्रेष्ठं नन्दिनीं कामदां शुभाम् ।
यावदस्याः पयः पीत्वा सखी मम सदैव हि ॥ ३० ॥
मानुषेषु भवेदेका जरारोगविवर्जिता ।
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्या द्यौर्जहार च नन्दिनीम् ॥ ३१ ॥
अवमन्य मुनिं दान्तं पृथ्वाद्यैः सहितोऽनघः ।
हृतायामथ नन्दिन्यां वसिष्ठस्तु महातपाः ॥ ३२ ॥
आजगामाश्रमपदं फलान्यादाय सत्वरः ।
नापश्यत यदा धेनुं सवत्सां स्वाश्रमे मुनिः ॥ ३३ ॥
मृगयामास तेजस्वी गह्वरेषु वनेष्वपि ।
नासादिता यदा धेनुश्चुकोपातिशयं मुनिः ॥ ३४ ॥
वारुणिश्चापि विज्ञाय ध्यानेन वसुभिर्हृताम् ।
वसुभिर्मे हृता धेनुर्यस्मान्मामवमन्य वै ॥ ३५ ॥
तस्मात्सर्वे जनिष्यन्ति मानुषेषु न संशयः ।
एवं शशाप धर्मात्मा वसूंस्तान्वारुणिः स्वयम् ॥ ३६ ॥
श्रुत्वा विमनसः सर्वे प्रययुर्दुःखिताश्च ते ।
शप्ताः स्म इति जानन्त ऋषिं तमुपचक्रमुः ॥ ३७ ॥
प्रसादयन्तस्तमृषिं वसवः शरणं गताः ।
मुनिस्तानाह धर्मात्मा वसून्दीनान्पुरःस्थितान् ॥ ३८ ॥
अनुसंवत्सरं सर्वे शापमोक्षमवाप्स्यथ ।
येनेयं विहृता धेनुर्नन्दिनी मम वत्सला ॥ ३९ ॥
तस्माद्‌द्यौर्मानुषे देहे दीर्घकालं वसिष्यति ।
ते शप्ताः पथि गच्छन्तीं गङ्गां दृष्ट्वा सरिद्वराम् ॥ ४० ॥
ऊचुस्तां प्रणताः सर्वे शप्तां चिन्तातुरां नदीम् ।
भविष्यामो वयं देवि कथं देवाः सुधाशनाः ॥ ४१ ॥
मानुषाणां च जठरे चिन्तेय महती हि नः ।
तस्मात्त्वं मानुषी भूत्वा जनयास्मान्सरिद्वरे ॥ ४२ ॥
शन्तनुर्नाम राजर्षिस्तस्य भार्या भवानघे ।
जाताञ्जाताञ्जले चास्मान्निक्षिपस्व सुरापगे ॥ ४३ ॥
एवं शापविनिर्मोक्षो भविता नात्र संशयः ।
तथेत्युक्ताश्च ते सर्वे जग्मुर्लोकं स्वकं पुनः ॥ ४४ ॥
गङ्गापि निर्गता देवी चिन्त्यमाना पुनः पुनः ।
महाभिषो नृपो जातः प्रतीपस्य सुतस्तदा ॥ ४५ ॥
शन्तनुर्नाम राजर्षिर्धर्मात्मा सत्यसङ्गरः ।
प्रतीपस्तु स्तुतिं चक्रे सूर्यस्यामिततेजसः ॥ ४६ ॥
तदा च सलिलात्तस्मान्निःसृता वरवर्णिनी ।
दक्षिणं शालसंकाशमूरुं भेजे शूभानना ॥ ४७ ॥
अङ्के स्थितां स्त्रियं चाह मा पृष्ट्वा किं वरानने ।
ममोरावास्थितासि त्वं किमर्थं दक्षिणे शुभे ॥ ४८ ॥
सा तमाह वरारोहा यदर्थं राजसत्तम ।
स्थितात्म्यङ्के कुरुश्रेष्ठ कामयानां भजस्व माम् ॥ ४९ ॥
तामवोचदथो राजा रूपयौवनशालिनीम् ।
नाहं परस्त्रियं कामाद्‌गच्छेयं वरवर्णिनीम् ॥ ५० ॥
स्थिता दक्षिणमूरुं मे त्वमाश्लिष्य च भामिनि ।
अपत्यानां स्नुषाणां च स्थानं विद्धि शुचिस्मिते ॥ ५१ ॥
स्नुषा मे भव कल्याणि जाते पुत्रेऽतिवाञ्छिते ।
भविष्यति च मे पुत्रस्तव पुण्यान्न संशयः ॥ ५२ ॥
तथेत्युक्त्वा गता सा वै कामिनी दिव्यदर्शना ।
राजा चापि गृहं प्राप्तश्चिन्तयंस्तां स्त्रियं पुनः ॥ ५३ ॥
ततः कालेन कियता जाते पुत्रे वयस्विनि ।
वनं जिगमिषू राजा पुत्रं वृत्तान्तमूचिवान् ॥ ५४ ॥
वृत्तान्तं कथयित्वा तु पुनरूचे निजं सुतम् ।
यदि प्रयाति सा बाला त्वां वने चारुहासिनी ॥ ५५ ॥
कामयाना वरारोहा तां भजेथा मनोरमाम् ।
न प्रष्टव्या त्वया कासि मन्नियोगान्नराधिप ॥ ५६ ॥
धर्मपत्‍नीं च तां कृत्वा भविता त्वं सुखी किल ।
सूत उवाच
एवं सन्दिश्य तं पुत्रं भूपतिः प्रीतमानसः ॥ ५७ ॥
दत्त्वा राज्यश्रियं सर्वां वनं राजा विवेश ह ।
तत्रापि च तपस्तप्त्वा समाराध्य पराम्बिकाम् ॥ ५८ ॥
जगाम स्वर्गं राजासौ देहं त्यक्त्वा स्वतेजसा ।
राज्यं प्राप महातेजाः शन्तनुः सार्वभौमिकम् ॥ ५९ ॥
प्रजां वै पालयामास धर्मदण्डो महीपतिः ॥ ६० ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां द्वितीयस्कन्धे
प्रतीपसकाशाच्छन्तनुजन्मवर्णनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

शंतनू राजाचा जन्म

सूताने सांगितलेली घटना ऐकून ऋषींनी त्याला विचारले, "हे सूता, व्यासांची माता सत्यवती ही शंतनूला कशी प्राप्त झाली, याबद्दल आमच्या मनात संभ्रम निर्माण झाला आहे. म्हणून ती कथा तू आम्हाला विस्ताराने सांग. धर्मनिष्ठ शंतनूने चारित्र्य हीन, कुलहीन अशा निषाद कन्येला कसे वरले ? शंतनूची पहिली पत्‍नी कोण ? भीष्माला वसूचा अंश कसा म्हणतोस ? तसे बुद्धीमान, शूर व जेष्ठ असूनही भीष्माने चित्रांगदाला व त्याच्या वधानंतर विचित्रवीर्याला का गादीवर बसवले ?

भीष्म व्युत्पन्न असताना धाकट्या भावाला राज्य का दिले ? अशाप्रकारचे अनेक प्रश्न आमच्या मनात निर्माण झाले आहेत. सुंदर सत्यवतीने भीष्माला राज्य दिले नाही. आपल्या सुनांकडून गोळकपुत्र निर्माण केले. भीष्माने विवाह केला नाही. धाकट्या भावांच्या पत्‍नीच्या ठिकाणी पुत्र उत्पन्न करण्याचा अधर्म व्यासांनी केला. पुराणकर्ते व धर्मनिष्ठ व्यासांनी प्रत्यक्ष भ्रात्यांच्या स्त्रीचे सेवन केले. याची कारणे काय ? का तोही एक अधर्मच होता ? तेव्हा तू व्यासांचा शिष्य असल्याने, हे सर्व तू आम्हाला विस्ताराने सांग व आमच्या शंकांची निवृत्ती कर."

ऋषींचे हे बोलणे ऐकून सूत म्हणाला, "इक्ष्वाकू वंशात सत्यवान , धर्मशील, व चक्रवर्ती असा महाभिष नावाचा राजा होऊन गेला. त्याने हजार अश्वमेघ व शंभर वाजपेय यज्ञ केले. त्यामुळे इंद्र संतुष्ट झाला. शेवटी राजाला स्वर्गप्राप्ती झाली. तो एकदा ब्रह्मलोकी गेला होता. ब्रह्मदेवाच्या सेवेसाठी सर्व देव जमले होते. महानदी गंगाही तेथे उपस्थित होती.

इतक्यात जोराचा वारा आला आणि तिच्या शरीरावरचे वस्त्र उडू लागले. देवांनी माना खाली घातल्या पण माहाभिष राजा त्या गंगेकडे पहात राहिला. गंगाही प्रेमातुर होऊन त्याच्याकडे पाहात राहिली. ही गोष्ट ब्रह्मदेवाच्या लक्षात येताच तो क्रुद्ध झाला व दोघांनाही शाप दिला की, मृत्युलोकावर तुम्ही जन्म पावाल व अनेक पुण्य करुन पुन: स्वर्गाला याल. तो शाप ऐकताच दोघेही खिन्न झाले व तेथून निघून गेले. राजाने विचार करुन कुरुवंशातील धर्मनिष्ठ अशा प्रतीप राजाचा पुत्र होण्याचे मनात योजले.

याचवेळी आपल्या स्त्रियासह अष्ठवसू क्रीडा करण्याकरता वसिष्ठांच्या आश्रमात आले होते. त्यांच्यातील श्रेष्ठ वसू द्यौ याच्या पत्‍नीने वसिष्ठांच्या नंदीनी नावाच्या गाईला पाहाताच, आपल्या पतीस विचारले, "ही गाय कुणाची ?" द्यौ म्हणाला,

"हे सुंदरी, ही वसिष्ठ मुनींची गाय आहे, स्त्री अथवा पुरुष दूध पिइल तो नित्य यौवन संपन्न राहतो व दहा हजार वर्षे जगतो.

हे ऐकताच ती स्त्री म्हणाली, "मृत्युलोकातील उशीनर राजाची कन्या माझी मैत्रीण आहे. तिच्यासाठी ही मनोरथ पूर्ण करणारी धेनु वत्सासह आपल्या आश्रमात आणा. म्हणजे इचे दूध पिऊन माझी मैत्रीण मनुष्यलोकीही सदा रोगरहित राहील." आपल्या पत्‍नीचे भाषण ऐकून पृथिप्रभृति इतर वसूंच्या साहाय्याने, द्यौने ती गाय हरण केली. त्याच वेळी भगवान वसिष्ठ फळे घेऊन आश्रमात आले. तेव्हा धेनु व वत्स त्यांना दिसेनात. त्यांनी गुहा व डोंगर यातून शोध केला, पण ती सापडेना त्यांनी ध्यानाच्या योगाने वसूंनी नंदिनीचा अपहार केल्याचे ताडले. "वसूंनी माझा अपमान करुन धेनूचे हरण केले म्हणून ते सर्व मनुष्य जन्मास जातील."

धर्मात्मा वसिष्ठांचा शाप ऐकताच सर्व वसू दु:खाने परत फिरले व ऋषींची कृपा संपादन करुन उ:शाप मिळावा म्हणून वसिष्ठांकडे आले. त्यांना शरण गेले. नतमस्तक झालेल्या त्या दोन वसूंना मुनी म्हणाले," तुम्ही शापमुक्त व्हाल. एक वर्षही तुम्हाला मनुष्य योनीत राहावे लागणार नाही. पण दौ मात्र माझी नंदीनी हरण केली म्हणून दीर्घकाल मनुष्य योनीत राहील."

सर्व वसु शापभ्रष्ट झाल्यानंतर जाऊ लागले. वाटेत गंगानदीला नमस्कार करुन ते म्हणाले, "देवी नित्य अमृत सेवन करणार्‍या आम्हा देवांचे मनुष्याच्या उदरात कसे वास्तव्य होईल, याची आम्हाला चिंता वाटते. म्हणून हे देवी तू मनुष्यरुप धारण कर व आम्हाला जन्म दे. हे गंगे तू शंतनूची भार्या हो, आणि आमचा जन्म होताच, तू प्रत्येकाला नदीत टाकून दे. म्हणजे आम्ही शापमुक्त होऊ."

गंगेने ‘बरे’ म्हणून सांगताच सर्व वसू स्वस्थानी गेले. गंगाही विचार करुन निघून गेली. इकडे महाभिष प्रतीप राजाचा पुत्र झाला व शंतनू या नावाने प्रसिद्ध पावला.

प्रतीप राजा महातेजस्वी सूर्याची स्तुती करीत होता. इतक्यात समोरच्या उदकातून एक नयनमनोहर स्त्री प्रगट होऊन प्रतिपाच्या उजव्या मांडीवर बसली. मांडीवर बसलेल्या त्या स्त्रीकडे आश्चर्ययुक्त नजरेने पाहून राजा म्हणाला,"हे सुवदने तू माझ्या मांडीवर का येऊन बसली आहेस."

तेव्हा ती रुपयौवना म्हणाली, " राजा मी तुजवर प्रेम करते म्हणून तु माझा उपभोग घे."

राजा हसत मुखाने म्हणाला, "उत्कृष्ट पतीची अभिलाषा धरुन तू आली आहेस. पण मी काम वासनेने परस्त्रीगमन करणार नाहीच. शिवाय तु उजव्या मांडीवर बसलीस. हे स्थान अपत्यांचे व स्नुषांचे आहे म्हणून मला जेव्हा पुत्र होईल तेव्हा तू माझी स्नुषा हो. तुझ्या पुण्यामुळे मला निश्चित पुत्र होईल."

हे राजाचे बोलणे ऐकून, "ठीक" असे सांगून ती दिव्य कामिनी निघून गेली. राजाही त्याबद्द्ल विचार करीत घरी गेला. पुढे त्याला सुलक्षणी पुत्र झाला. तो तारुण्यात आल्यावर राजा एकदा वनात जाण्यास निघाला. तेव्हा त्याने पुत्राला पूर्वीची घटना सांगितली व म्हणाला, " ती रुपसंपन्न, सुलक्षणी यौवना जर तुझ्या दृष्टीस पडली व ती तुजकडे अभिलाषा धरुन आली तर तू नि:संशय तिचा स्वीकार कर. तू कुठली! कोण ? असे प्रश्न तिला विचारु नकोस. तू तिला धर्मपत्‍नी कर, अशी माझी आज्ञा आहे. तू निश्चित सुखी होशील.

अशाप्रकारे पुत्राला उपदेश देऊन व सर्व राज्य त्याच्या स्वाधीन करुन तृप्त मनाने राजा वनात गेला. तेथे त्याने महादेवीची आराधना केली व तिला प्रसन्न करुन घेतले. देहत्याग करुन शेवटी तो स्वतेजाने स्वर्गात गेला.

इकडे शंतनूने अत्यंत धर्माने राज्य केले व प्रजेला सुख दिले."


अध्याय तिसरा समाप्त

GO TOP