ऋषय ऊचुः
अद्रिका मुनिना शप्ता मत्स्यी जाता वराप्सराः ।
विदारिता च दाशेन मृता च भक्षिता पुनः ॥ ४० ॥
किं बभूव पुनस्तस्या अप्सराया वदस्व तत् ।
शापस्यान्तं कथं सूत कथं स्वर्गमवाप सा ॥ ४१ ॥
सूत उवाच
शप्ता यदा सा मुनिना विस्मिता सम्बभूव ह ।
स्तुतिं चकार विप्रस्य दीनेव रुदती तदा ॥ ४२ ॥
दयावान्ब्राह्मणः प्राह तां तदा रुदतीं स्त्रियम् ।
मा शोकं कुरु कल्याणि शापान्तं ते वदाम्यहम् ॥ ४३ ॥
मत्क्रोधशापयोगेन मत्स्ययोनिं गता शुभे ।
मानुषौ जनयित्वा त्वं शापमोक्षमवाप्स्यसि ॥ ४४ ॥
इत्युक्ता तेन सा प्राप मत्स्यदेहं नदीजले ।
बालकौ जनयित्वा सा मृता मुक्ता च शापतः ॥ ४५ ॥
सन्त्यज्य रूपं मत्स्यस्य दिव्यरूपमवाप्य च ।
जगामामरमार्गं च शापान्ते वरवर्णिनी ॥ ४६ ॥
एवं जाता वरा पुत्री मत्स्यगन्धा वरानना ।
पुत्रीव पाल्यमाना सा दाशगेहे व्यवर्धत ॥ ४७ ॥
मत्स्यगन्धा तदा जाता किशोरी चातिसुप्रभा ।
तस्य कार्याणि कुर्वाणा वासवी चातिसुप्रभा ॥ ४८ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
द्वितीयस्कन्धे मस्त्यगन्धोत्पत्तिवर्णनं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
मत्स्यगंधेचा जन्म
ऋषी सूताला म्हणाले, ''तुझे हेतुगर्भ भाषण ऐकून आमच्या मनात संभ्रम निर्माण झाला आहे. पण सत्यवतीशी शंतनूने समजून उमजून विवाह कसा केला ? ती स्वगृही असताना तिला पुत्र कसा झाला ? पराशराने स्वीकारलेल्या स्त्रीशी राजाने पुनः विवाह केला व तिला दोन पुत्र झाले. ही कथा आता तू आम्हाला सांग. निर्मल आचरण करणारे ऋषी ती पवित्र कथा ऐकण्यास उत्सुक आहेत.
चतुर्विध पुरुषार्थ देणार्या आदि शक्तीला प्रणाम करून सूत ती शुभ कथा सांगू लागला. कारण त्या आदि शक्तीच्या नावाचा कोणत्याही कारणाने जरी उच्चार केला तरी ती अक्षय सिद्धि प्राप्त करून देते. म्हणून आपले मनोरथ पूर्ण करून घेण्यासाठी, त्या आदि शक्तीचे स्मरण करावे.
पूर्वी उपरिचर नावाचा सात्विक, धर्मनिष्ठ, श्रीमान, ब्राह्मणांना मान देणारा असा राजा होऊन गेला. तो चेदि देशाचा राजा होता. त्याच्या तपश्चर्येमुळे संतुष्ट होऊन इंद्राने त्याला एक सुंदर स्फटिकाचे विमान दिले. त्यात आरूढ होऊन तो राजा सर्वत्र संचार करी. तो नित्य विमानातच राहात असे. भूमीवर उतरत नसे. त्याला उपरिचर वसु हे नाव प्राप्त झाले. तो सर्वविख्यात झाला. गिरीका नावाची त्याची शुभलक्षणी पत्नी होती. त्याला महापराक्रमी व तेजस्वी पाच पुत्र झाले. त्यांना वेगवेगळ्या देशांच्या राज्यावर उपरिचराने बसविले. एकदा गिरीका ऋतुकालानंतर स्नान झाल्यावर पतीकडे गेली. आपली पुत्रोत्पत्तीची इच्छा तिने पतीला सांगितली. पण मृगया करण्याविषयी त्याच दिवशी त्याला वडिलांनी आज्ञा केली होती. म्हणून पित्याची आज्ञा श्रेष्ठ हे जाणून, तो आपल्या पत्नीच्या मनोगताचे चिंतन करीत मृगयेला गेला, मृगयेच्यावेळी आपल्या अत्यंत सुंदर स्त्रीविषयीचे विचार त्याच्या मनात घोळत होते. असे विचार येताच राजाचे वीर्य पडू लागले. पण ते वाया जाऊ नये म्हणून त्याने ते वटपत्रावर घेतले, व आपल्या पत्नीचा ऋतुकाल आहे, हे लक्षात घेऊन हे सर्वथा अमोघ वीर्य आपल्या पत्नीकडे पाठवावे, असा विचार त्याने केला. राणीकडे वीर्य पाठविण्याची वेळ होताच, त्याने वटपत्राच्या द्रोणातील वीर्य अभिमंत्रण केले, व जवळच असलेल्या एका श्येन पक्षाला तो म्हणाला,
'' हे महाभाग्यवान पक्षा, हे घेऊन तू त्वरीत माझ्या घरी जा. माझी प्रिया गिरीका हिला ते सत्वर दे. कारण आज तिचा ऋतुकाल आहे.'' असे म्हणून राजाने ते श्येन पक्षाकडे देताच, तो पक्षी शीघ्र गतीने आकाशात उडाला, पण चोचीत द्रोण धरून जाणार्या या श्येन पक्षाला पाहून, काही तरी अमिष आहे, असे दुसर्या एका श्येन पक्षाला वाटले. तो त्वरेने तिकडे धावला. या दोघांचे चंचुयुद्ध झाले, पण त्यामुळे चोचीतून द्रोण सुटला व खाली यमुनेच्या पाण्यात ते वीर्य पडले. ते पहाताच दोन्ही पक्षी स्वेच्छेने निघून गेले.
त्याचवेळी अद्रिका नावाची अप्सरा जलक्रीडा करण्यात मग्न झाली होती. तेथे यमुना तिरावर संध्यावंदनासाठी एक ब्राह्मण आला होता. त्याच्याजवळ ती अप्सरा आली, तिने ब्राह्मणाचे पाय धरले, पण त्या स्वैराचारी अप्सरेने आपल्या कार्यात विघ्न आणले म्हणून, ब्राह्मणाने तिला शाप दिला की, तू मत्सी होशील. त्याबरोबर ती स्वरूपसुदंरी मत्सी होऊन यमुनेत संचार करू लागली. श्येनपक्षाच्या चोचीतील द्रोणातून गळालेले वीर्य, त्या मतस्या झालेल्या अप्परेने गिळले. या नंतर तिला दहावा महिना सुरू झाला असता एका कोळ्याने तिला जाळ्यात धरले व तिचे पोट फाडले. त्यातून एक मानवी आकाराचे जुळे बाहेर पडले. अत्यंत तेजस्वी एक बालक व शुभचिन्हांकित सुंदर कन्या, अशी ही दोन मुले पाहताच, तो कोळी आश्चर्यचकित झाला, ही हकीकत त्याने राजाला कळविली. राजाही आश्चर्यचकित झाला. त्याने पुत्राचा स्वीकार केला. तोच मलयराजा या नावाने प्रसिद्धी पावला. तो उपरिचर वसूचा पुत्र असल्याने अति तेजस्वी, धार्मिक व पित्याप्रमाणे सत्यवचनी व पराक्रमी निघाला. उपरिचर वसूने ती कन्या मात्र कोळ्याला परत दिली. कारण सापडलेल्या ठेवीचा अर्धा भाग राजाचा व अर्धा ज्याला ठेव सापडली त्याचा, असे धर्मवचन आहे.
ती कन्या मत्स्योदरी किंवा मत्स्यगंधा या नावाने प्रसिद्धिस आली, ती अत्यंत गुणसंपन्न होती.
ब्राह्मणाने अद्रिका नावाचा अप्परेला जेव्हा शाप दिला, तेव्हा ती रडू लागली, आणि विप्राची स्तुती करू लागली, तेव्हा तो दयाळू ब्राह्मण म्हणाला, ''हे कल्याणी, रडू नकोस, मी उःशाप सांगतो. शापामुळे तुला मत्स्ययोनी प्राप्त झाली तरी मानवयोनीतील दोन अपत्यांना जन्म देऊन तू शापमुक्त होशील. त्यामुळे कोळ्याने गर्भ असलेल्या त्या मत्स्येचे पोट फाडताच दोन बालकांना जन्म दिल्याने ती अद्रिका नावाची मत्सी शापमुक्त झाली व दिव्यरूप धारण करून स्वर्गाला निघून गेली. तिच्यापासून जन्मलेली मत्स्यगंधा सुंदर व सुलक्षणी होती, कोळ्याने तिचे पालन पोषण करून तिला वाढविले. ती अत्यंत तेजस्वी होती. तरुण वयात ती कोळ्याबरोबर सर्व कामे करू लागली.
