मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
प्रथमः स्कन्धः
पञ्चमोऽध्यायः

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

हयग्रीवावतारकथनम् -

ऋषय ऊचुः
सूतास्माकं मनः कामं मग्नं संशयसागरे ।
यथोक्तं महदाश्चर्यं जगद्विस्मयकारकम् ॥ १ ॥
यन्मूर्धा माधवस्यापि गतो देहात्पुनः परम् ।
हयग्रीवस्ततो जातः सर्वकर्ता जनार्दनः ॥ २ ॥
वेदोऽपि स्तौति यं देवं देवाः सर्वे यदाश्रयाः ।
आदिदेवो जगन्नाथः सर्वकारणकारणः ॥ ३ ॥
तस्यापि वदनं छिन्नं दैवयोगात्कथं तदा ।
तत्सर्वं कथयाशु त्वं विस्तरेण महामते ॥ ४ ॥
सूत उवाच
शृण्वन्तु मुनयः सर्वे सावधानाः समन्ततः ।
चरितं देवदेवस्य विष्णोः परमतेजसः ॥ ५ ॥
कदाचिद्दारुणं युद्धं कृत्वा देवः सनातनः ।
दशवर्षसहस्राणि परिश्रान्तो जनार्दनः ॥ ६ ॥
समे देशे शुभे स्थाने कृत्वा पद्मासनं विभुः ।
अवलम्ब्य धनुः सज्यं कण्ठदेशे धरास्थितम् ॥ ७ ॥
दत्त्वा भारं धनुष्कोट्यां निद्रामाप रमापतिः ।
श्रान्तत्वाद्दैवयोगाच्च जातस्तत्रातिनिद्रितः ॥ ८ ॥
तदा कालेन कियता देवाः सर्वे सवासवाः ।
ब्रह्मेशसहिताः सर्वे यज्ञं कर्तुं समुद्यताः ॥ ९ ॥
गताः सर्वेऽथ वैकुण्ठं द्रष्टुं देवं जनार्दनम् ।
देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थं मखानामधिपं प्रभुम् ॥ १० ॥
अदृष्ट्वा तं तदा तत्र ज्ञानदृष्ट्या विलोक्य ते ।
यत्रास्ते भगवान् विष्णुर्जग्मुस्तत्र तदा सुराः ॥ ११ ॥
ददृशुस्ते तदेशानं योगनिद्रावशं गतम् ।
विचेतनं विभुं विष्णुं तत्रासांचक्रिरे सुराः ॥ १२ ॥
स्थितेषु सर्वदेवेषु निद्रासुप्ते जगत्पतौ ।
चिन्तामापुः सुराः सर्वे ब्रह्मरुद्रपुरोगमाः ॥ १३ ॥
तानुवाच ततः शक्रः किं कर्तव्यं सुरोत्तमाः ।
निद्राभङ्गः कथं कार्यश्चिन्तयन्तु सुरोत्तमाः ॥ १४ ॥
तमुवाच तदा शम्भुर्निद्राभङ्गेऽस्ति दूषणम् ।
कार्यं चैव प्रकर्तव्यं यज्ञस्य सुरसत्तमाः ॥ १५ ॥
उत्पादिता तदा वम्री ब्रह्मणा परमेष्ठिना ।
तया भक्षयितुं तत्र धनुषोऽग्रं धरास्थितम् ॥ १६ ॥
भक्षितेऽग्रे तदा निम्नं गमिष्यति शरासनम् ।
तदा निद्राविमुक्तोऽसौ देवदेवो भविष्यति ॥ १७ ॥
देवकार्यं तदा सर्वं भविष्यति न संशयः ।
स वम्रीं संदिदेशाथ देवदेवः सनातनः ॥ १८ ॥
तमुवाच तदा वम्री देवदेवस्य मापतेः ।
निद्राभङ्गः कथं कार्यो देवस्य जगतां गुरोः ॥ १९ ॥
निद्राभङ्गः कथाच्छेदो दम्पत्योः प्रीतिभेदनम् ।
शिशुमातृविभेदश्च ब्रह्महत्यासमं स्मृतम् ॥ २० ॥
तत्कथं देवदेवस्य करोमि सुखनाशनम् ।
किं फलं भक्षणाद्देव येन पापं करोम्यहम् ॥ २१ ॥
सर्वः स्वार्थवशो लोकः कुरुते पातकं किल ।
तस्मादहं करिष्यामि स्वार्थमेव प्रभक्षणम् ॥ २२ ॥
ब्रह्मोवाच
तव भागं करिष्यामो मखमध्ये यथा शृणु ।
तेन त्वं कुरु कार्यं नो विष्णुं बोधय माचिरम् ॥ २३ ॥
होमकर्मणि पार्श्वे च हविर्दानात्पतिष्यति ।
तत्ते भागं विजानीहि कुरु कार्यं त्वरान्विता ॥ २४ ॥
सूत उवाच
इत्युक्ता ब्रह्मणा वम्री धनुषोऽग्रं त्वरान्विता ।
चखाद संस्थितं भूमौ विमुक्ता ज्या तदाभवत् ॥ २५ ॥
प्रत्यञ्जायां विमुक्तायां मुक्ता कोटिस्तथोत्तरा ।
शब्दः समभवद्‌घोरस्तेन त्रस्ताः सुरास्तदा ॥ २६ ॥
ब्रह्माण्डं क्षुभितं सर्वं वसुधा कम्पिता तदा ।
समुद्राश्च समुद्विग्नास्त्रेसुश्च जलजन्तवः ॥ २७ ॥
ववुर्वातास्तथा चोग्राः पर्वताश्च चकम्पिरे ।
उल्कापाता महोत्पाता बभूवुर्दुःखशंसिनः ॥ २८ ॥
दिशो घोरतराश्चासन्सूर्योऽप्यस्तंगतोऽभवत् ।
चिन्तामापुः सुराः सर्वे किं भविष्यति दुर्दिने ॥ २९ ॥
एवं चिन्तयतां तेषां मूर्धा विष्णोः सकुण्डलः ।
गतः समुकुटः क्वापि देवदेवस्य तापसाः ॥ ३० ॥
अन्धकारे तदा घोरे शान्ते ब्रह्महरौ तदा ।
शिरोहीनं शरीरं तु ददृशाते विलक्षणम् ॥ ३१ ॥
दृष्ट्वा कबन्धं विष्णोस्ते विस्मिताः सुरसत्तमाः ।
चिन्तासागरमग्नाश्च रुरुदुः शोककर्शिताः ॥ ३२ ॥
हा नाथ किं प्रभो जातमत्यद्‌भुतममानुषम् ।
वैशसं सर्वदेवानां देवदेव सनातन ॥ ३३ ॥
मायेयं कस्य देवस्य यया तेऽद्य शिरो हृतम् ।
अच्छेद्यस्त्वमभेद्योऽसि अप्रदाह्योऽसि सर्वदा ॥ ३४ ॥
एवं गते त्वयि विभो मरिष्यन्ति च देवताः ।
कीदृशस्त्वयि नः स्नेहः स्वार्थेनैव रुदामहे ॥ ३५ ॥
नायं विघ्नः कृतो दैत्यैर्न यक्षैर्न च राक्षसैः ।
देवैरेव कृतः कस्य दूषणं च रमापते ॥ ३६ ॥
पराधीनाः सुराः सर्वे किं कुर्मः क्व व्रजाम च ।
शरणं नैव देवेश सुराणां मूढचेतसाम् ॥ ३७ ॥
न चैषा सात्त्विकी माया राजसी न च तामसी ।
यया छिन्नं शिरस्तेऽद्य मायेशस्य जगद्‌गुरोः ॥ ३८ ॥
क्रन्दमानांस्तदा दृष्ट्वा देवाञ्छिवपुरोगमान् ।
बृहस्पतिस्तदोवाच शमयन्वेदवित्तमः ॥ ३९ ॥
रुदितेन महाभागाः क्रन्दितेन तथापि किम् ।
उपायश्चात्र कर्तव्यः सर्वथा बुद्धिगोचरः ॥ ४० ॥
दैवं पुरुषकारश्च देवेश सदृशावुभौ ।
उपायश्च विधातव्यो दैवात्फलति सर्वथा ॥ ४१ ॥
इन्द्र उवाच
दैवमेव परं मन्ये धिक्पौरुषमनर्थकम् ।
विष्णोरपि शिरश्छिन्नं सुराणां चैव पश्यताम् ॥ ४२ ॥
ब्रह्मोवाच
अवश्यमेव भोक्तव्यं कालेनापादितं च यत् ।
शुभं वाप्यशुभं वापि दैवं कोऽतिक्रमेत्पुनः ॥ ४३ ॥
देहवान्सुखदुःखानां भोक्ता नैवात्र संशयः ।
यथा कालवशात्कृत्तं शिरो मे शम्भुना पुरा ॥ ४४ ॥
तथैव लिङ्गपातश्च महादेवस्य शापतः ।
तथैवाद्य हरेर्मूर्धा पतितो लवणाम्भसि ॥ ४५ ॥
सहस्रभगसंप्राप्तिर्दुःखं चैव शचीपतेः ।
स्वर्गाद्‌भ्रंशस्तथा वासः कमले मानसे सरे ॥ ४६ ॥
एते दुःखस्य भोक्तारः केन दुःखं न भुज्यते ।
संसारेऽस्मिन्महाभागास्तस्माच्छोकं त्यजन्तु वै ॥ ४७ ॥
चिन्तयन्तु महामायां विद्यादेवीं सनातनीम् ।
सा विधास्यति नः कार्यं निर्गुणा प्रकृतिः परा ॥ ४८ ॥
ब्रह्मविद्यां जगद्धात्रीं सर्वेषां जननीं तथा ।
यया सर्वमिदं व्याप्तं त्रैलोक्यं सचराचरम् ॥ ४९ ॥
सूत उवाच
इत्युक्त्वा वै सुरान्वेधा निगमानादिदेश ह ।
देहयुक्तान्स्थितानग्रे सुरकार्यार्थसिद्धये ॥ ५० ॥
ब्रह्मोवाच
स्तुवन्तु परमां देवीं ब्रह्मविद्यां सनातनीम् ।
गूढाङ्गीं च महामायां सर्वकार्यार्थसाधनीम् ॥ ५१ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य वेदाः सर्वाङ्गसुन्दराः ।
तुष्टुवुर्ज्ञानगम्यां तां महामायां जगत्स्थिताम् ॥ ५२ ॥
वेदा ऊचुः
नमो देवि महामाये विश्वोत्पत्तिकरे शिवे ।
निर्गुणे सर्वभूतेशि मातः शङ्करकामदे ॥ ५३ ॥
त्वं भूमिः सर्वभूतानां प्राणाः प्राणवतां तथा ।
धीः श्रीः कान्तिः क्षमा शान्तिः श्रद्धा मेधा धृतिः स्मृतिः ॥ ५४ ॥
त्वमुद्‌गीथेऽर्धमात्रासि गायत्री व्याहृतिस्तथा ।
जया च विजया धात्री लज्जा कीर्तिः स्पृहा दया ॥ ५५ ॥

त्वां संस्तुमोऽम्ब भुवनत्रयसंविधान-
     दक्षां दयारसयुतां जननीं जनानाम् ।
विद्यां शिवां सकललोकहितां वरेण्यां
     वाग्बीजवासनिपुणां भवनाशकर्त्रीम् ॥ ५६ ॥
ब्रह्मा हरः शौरिसहस्रनेत्र-
     वाग्वह्निसूर्या भुवनाधिनाथाः ।
ते त्वत्कृताः सन्ति ततो न मुख्या
     माता यतस्त्वं स्थिरजङ्गमानाम् ॥ ५७ ॥
सकलभुवनमेतत्कर्तुकामा यदा त्वं
     सृजसि जननि देवान्विष्णुरुद्राजमुख्यान् ।
स्थितिलयजननं तैः कारयस्येकरूपा
     न खलु तव कथंचिद्देवि संसारलेशः ॥ ५८ ॥
न ते रूपं वेत्तुं सकलभुवने कोऽपि निपुणो
न नाम्नां संख्यां ते कथितुमिह योग्योऽस्ति पुरुषः ।
यदल्पं कीलालं कलयितुमशक्तः स तु नरः
कथं पारावाराकलनचतुरः स्यादृतमतिः ॥ ५९ ॥
न देवानां मध्ये भगवति तवानन्तविभवं
विजानात्येकोऽपि त्वमिह भुवनैकासि जननी ।
कथं मिथ्या विश्वं सकलमपि चैका रचयसि
प्रमाणं त्वेतस्मिन्निगमवचनं देवि विहितम् ॥ ६० ॥
निरीहैवासि त्वं निखिलजगतां कारणमहो
चरित्रं ते चित्रं भगवति मनो नो व्यथयति ।
कथंकारं वाच्यः सकलनिगमागोचरगुण-
प्रभावः स्वं यस्मात्स्वयमपि न जानासि परमम् ॥ ६१ ॥
न किं जानासि त्वं जननि मधुजिन्मौलिपतनं ॥
शिवे किं वा ज्ञात्वा विविदिषसि शक्तिं मधुजितः ।
हरेः किं वा मातर्दुरितततिरेषा बलवती ॥
भवत्याः पादाब्जे भजननिपुणे क्वास्ति दुरितम् ॥ ६२ ॥
उपेक्षा किं चेयं तव सुरसमूहेऽतिविषमा ॥
हरेर्मूर्ध्नो नाशो मतमिह महाश्चर्यजनकम् ।
महद्दुःखं मातस्त्वमसि जननच्छेदकुशला ॥
न जानीमो मौलेर्विघटनविलम्बः कथमभूत् ॥ ६३ ॥
ज्ञात्वा दोषं सकलसुरतापादितं देवि चित्ते
किं वा विष्णावमरजनितं दुष्कृतं पातितं ते ।
विष्णोर्वा किं समरजनितः कोऽपि गर्वोऽतिवेगा-
च्छेत्तुं मातस्तव विलसितं नैव विद्मोऽत्र भावम् ॥ ६४ ॥
किं वा दैत्यैः समरविजितैस्तीर्थदेशे सुरम्ये
घोरं तप्त्वा भगवति वरं लब्धवद्‌भिर्भवत्याः ।
अन्तर्धानं गमितमधुना विष्णुशीर्षं भवानि
द्रष्टुं किं वा विगतशिरसं वासुदेवं विनोदः ॥ ६५ ॥
सिन्धोः पुत्र्यां रोषिता किं त्वमाद्ये
     कस्मादेनां प्रेक्षसे नाथहीनाम् ।
क्षन्तव्यस्ते स्वांशजातापराधो
     व्युत्थाप्यैनं मोदिता मां कुरुष्व ॥ ६६ ॥
एते सुरास्त्वां सततं नमन्ति
     कार्येषु मुख्याः प्रथितप्रभावाः ।
शोकार्णवात्तारय देवि देवा-
     नुत्थाप्य देवं सकलाधिनाथम् ॥ ६७ ॥
मूर्धा गतः क्वाम्ब हरेर्न विद्मो
     नान्योऽस्त्युपायः खलु जीवनेऽद्य ।
यथा सुधा जीवनकर्मदक्षा
     तथा जगज्जीवितदासि देवि ॥ ६८ ॥
सूत उवाच
एवं स्तुता तदा देवी गुणातीता महेश्वरी ।
प्रसन्ना परमा माया वेदैः साङ्गैश्च सामगैः ॥ ६९ ॥
तानुवाच तदा वाणी चाकाशस्थाशरीरिणी ।
देवान्प्रति सुखैः शब्दैर्जनानन्दकरी शुभा ॥ ७० ॥
मा कुरुध्वं सुराश्चिन्तां स्वस्थास्तिष्ठन्तु चामराः ।
स्तुताहं निगमैः कामं सन्तुष्टास्मि न संशयः ॥ ७१ ॥
यः पुमान्मानुषे लोके स्तौत्येतां मामकीं स्तुतिम् ।
पतिष्यति सदा भक्त्या सर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ ७२ ॥
शृणोति वा स्तोत्रमिदं मदीयं
     भक्त्या त्रिकालं सततं नरो यः ।
विमुक्तदुःखः स भवेत्सुखी च
     वेदोक्तमेतन्ननु वेदतुल्यम् ॥ ७३ ॥
शृण्वन्तु कारणं चाद्य यद्‌गतं वदनं हरेः ।
अकारणं कथं कार्यं संसारेऽत्र भविष्यति ॥ ७४ ॥
उदधेस्तनयां विष्णुः संस्थितामन्तिके प्रियाम् ।
जहास वदनं वीक्ष्य तस्यास्तत्र मनोरमम् ॥ ७५ ॥
तया ज्ञातं हरिर्नूनं कथं मां हसति प्रभुः ।
विरूपं हरिणा दृष्टं मुखं मे केन हेतुना ॥ ७६ ॥
विनापि कारणेनाद्य कथं हास्यस्य सम्भवः ।
सपत्‍नीव कृता तेन मन्येऽन्या वरवर्णिनी ॥ ७७ ॥
ततः कोपयुता जाता महालक्ष्मी तमोगुणा ।
तामसी तु तदा शक्तिस्तस्या देहे समाविशत् ॥ ७८ ॥
केनचित्कालयोगेन देवकार्यार्थसिद्धये ।
प्रविष्टा तामसी शक्तिस्तस्या देहेऽतिदारुणा ॥ ७९ ॥
तामस्याविष्टदेहा सा चुकोपातिशयं तदा ।
शनकैः समुवाचेदमिदं पततु ते शिरः ॥ ८० ॥
स्त्रीस्वभावाच्च भावित्वात्कालयोगाद्विनिर्गतः ।
अविचार्य तदा दत्तः शापः स्वसुखनाशनः ॥ ८१ ॥
सपत्‍नीसम्भवं दुःखं वैधव्यादधिकं त्विति ।
विचिन्त्य मनसेत्युक्तं तामसीशक्तियोगतः ॥ ८२ ॥
अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभता ।
अशौचं निर्दयत्वं च स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ८३ ॥
सशीर्षं वासुदेवं तं करोम्यद्य यथा पुरा ।
शिरोऽस्य शापयोगेन निमग्नं लवणाम्बुधौ ॥ ८४ ॥
अन्यच्च कारणं किञ्चिद्वर्तते सुरसत्तमाः ।
भवतां च महत्कार्यं भविष्यति न संशयः ॥ ८५ ॥
पुरा दैत्यो महाबाहुर्हयग्रीवोऽतिविश्रुतः ।
तपश्चक्रे सरस्वत्यास्तीरे परमदारुणम् ॥ ८६ ॥
जपन्नेकाक्षरं मन्त्रं मायाबीजात्मकं मम ।
निराहारो जितात्मा च सर्वभोगविवर्जितः ॥ ८७ ॥
ध्यायन्मां तामसीं शक्तिं सर्वभूषणभूषिताम् ।
एवं वर्षसहस्रं च तपश्चक्रेऽतिदारुणम् ॥ ८८ ॥
तदाहं तामसं रूपं कृत्वा तत्र समागता ।
दर्शने पुरतस्तस्य ध्यातं तत्तेन यादृशम् ॥ ८९ ॥
सिंहोपरि स्थिता तत्र तमवोचं दयान्विता ।
वरं ब्रूहि महाभाग ददामि तव सुव्रत ॥ ९० ॥
इति श्रुत्वा वचो देव्या दानवः प्रेमपूरितः ।
प्रदक्षिणां प्रणामं च चकार त्वरितस्तदा ॥ ९१ ॥
दृष्ट्वा रूपं मदीयं स प्रेमोस्फुल्लविलोचनः ।
हर्षाश्रुपूर्णनयनस्तुष्टाव स च मां तदा ॥ ९२ ॥
हयग्रीव उवाच
नमो देव्यै महामाये सृष्टिस्थित्यन्तकारिणि ।
भक्तानुग्रहचतुरे कामदे मोक्षदे शिवे ॥ ९३ ॥
धराम्बुतेजःपवनखपञ्चानां च कारणम् ।
त्वं गन्धरसरूपाणां कारणं स्पर्शशब्दयोः ॥ ९४ ॥
घ्राणं च रसना चक्षुस्त्वक्श्रोत्रमिन्द्रियाणि च ।
कर्मेन्द्रियाणि चान्यानि त्वत्तः सर्वं महेश्वरि ॥ ९५ ॥
देव्युवाच
किं तेऽभीष्टं वरं ब्रूहि वाञ्छितं यद्ददामि तत् ।
परितुष्टास्मि भक्त्या ते तपसा चाद्‌भुतेन च ॥ ९६ ॥
हयग्रीव उवाच
यथा मे मरणं मातर्न भवेत्तत्तथा कुरु ।
भवेयममरो योगी तथाजेयः सुरासुरैः ॥ ९७ ॥
देव्युवाच
जातस्य हि ध्रुवं मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च ।
मर्यादा चेदृशी लोके भवेच्च कथमन्यथा ॥ ९८ ॥
एवं त्वं निश्चयं कृत्वा मरणे राक्षसोत्तम ।
वरं वरय चेष्टं ते विचार्य मनसा किल ॥ ९९ ॥
हयग्रीव उवाच
हयग्रीवाच्च मे मृत्युर्नान्यस्माज्जगदम्बिके ।
इति मे वाञ्छितं कामं पूरयस्व मनोगतम् ॥ १०० ॥
देव्युवाच
गृहं गच्छ महाभाग कुरु राज्यं यथासुखम् ।
हयग्रीवादृते मृत्युर्न ते नूनं भविष्यति ॥ १०१ ॥
इति दत्त्वा वरं तस्मा अन्तर्धानं गता तथा ।
मुदं परमिकां प्राप्य सोऽपि स्वभवनं गतः ॥ १०२ ॥
स पीडयति दुष्टात्मा मुनीन् वेदांश्च सर्वशः ।
न कोऽपि विद्यते तस्य हन्ताद्य भुवनत्रये ॥ १०३ ॥
तस्माच्छीर्षं हयस्यास्य समुद्धृत्य मनोहरम् ।
देहेऽत्र विशिरोविष्णोस्त्वष्टा संयोजयिष्यति ॥ १०४ ॥
हयग्रीवोऽथ भगवान्हनिष्यति तमासुरम् ।
पापिष्ठं दानवं क्रूरं देवानां हितकाम्यया ॥ १०५ ॥
सूत उवाच
एवं सुरांस्तदाभाष्य शर्वाणी विरराम ह ।
देवास्तदातिसन्तुष्टास्तमूचुर्देवशिल्पिनम् ॥ १०६ ॥
देवा ऊचुः
कुरु कार्यं सुराणां वै विष्णोः शीर्षाभियोजनम् ।
दानवप्रवरं दैत्यं हयग्रीवो हनिष्यति ॥ १०७ ॥
सूत उवाच
इति श्रुत्वा वचस्तेषां त्वष्टा चातित्वरान्वितः ।
वाजिशीर्षं चकर्ताशु खड्गेन सुरसन्निधौ ॥ १०८ ॥
विष्णोः शरीरे तेनाशु योजितं वाजिमस्तकम् ।
हयग्रीवो हरिर्जातो महामायाप्रसादतः ॥ १०९ ॥
कियता तेन कालेन दानवो मददर्पितः ।
निहतस्तरसा संख्ये देवानां रिपुरोजसा ॥ ११० ॥
य इदं शुभमाख्यानं शृण्वन्ति भुवि मानवाः ।
सर्वदुःखविनिर्मुक्तास्ते भवन्ति न संशयः ॥ १११ ॥
महामायाचरित्रञ्च पवित्रं पापनाशनम् ।
पठतां शृण्वतां चैव सर्वसम्पत्तिकारकम् ॥ ११२ ॥

इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
प्रथमस्कन्धे हयग्रीवावतारकथनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥

विष्णूचा हयग्रीव अवतार -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

ऋषी म्हणतात - हे सूता माधवाचेही मस्तक देहापासून निघून गेले व पुनरपि दुसरे मस्तक प्राप्त होऊन तो सर्वकर्ता जनार्दन हयग्रीव झाला हे आश्चर्यकारक व जगाला विस्मय करणारे आहे व त्यामुळे आम्ही संशययुक्त झालो आहोत. वेदही ज्याचे स्तवन करतात, सर्व देव ज्याचा आश्रय करतात, तो आदिदेव व जगन्नाथ असून सर्वांचे कारण आहे, त्याचेही मस्तक दैवयोगाने तुटून कसे गेले ? हे आम्हाला विस्ताराने कथन कर.

तेव्हा सूत म्हणतो- सर्वांनी सावध चित्ताने विष्णूचे चरित्र श्रवण करावे.

एकदा सनातन देव जनार्दन दहा हजार वर्षेपर्यंत दारुण युद्ध करुन श्रांत झाला असता समप्रदेशावरील शुभस्थानाचे ठिकाणी पद्मासन घालून भूमीवर सज्ज असलेले धनुष्य कंठाला टेकून प्रभू विष्णू बसले . धनुष्याच्या अग्रावर भार देऊन तो रमारमण निद्रिस्त झाला, श्रांत झाल्याने त्याला निद्रेने घेरले. काही काळ लोटल्यावर ब्रह्मदेव, शंकर, इंद्र यांसह सर्व देव यज्ञ करण्यास उद्युक्त झाले. देवकार्य सिद्धीस जावे म्हणून यज्ञाधिपती जो जनार्दन देव ह्याचे दर्शन घेण्यासाठी वैकुंठाला गेले परंतु तो तेथे न दिसल्याने तो कोठे आहे हे ज्ञानदृष्टीने अवलोकन करुन ते भगवान विष्णु जेथे होते तेथे आले तेव्हा प्रभू निश्चेष्ट होऊन योगनिद्रेच्या आधीन झाले होते. म्हणून ते त्या देवापाशी बसले. परंतु देव निद्रिस्तच असल्याने ब्रह्मा, रुद्र प्रभृतीक देव चिंताक्रांत झाले.

तेव्हा इंद्र म्हणाला - हे सुरश्रेष्ठांनो ! आता काय करावे ? विष्णूची झोपमोड कशी करावी ? ह्याचा सर्वांनी विचार करा.

शंकर म्हणाले- निद्राभंग केल्यास दोष लागणार, पण सुरश्रेष्ठांनो आपणास यज्ञ कर्तव्य आहे.

इतके झाल्यावर परमश्रेष्ठी ब्रह्मदेवाने वाळवी उत्पन्न केली. भूमीवर असलेले धनुष्याग्र तिचे भक्षण करावे हा त्याचा उद्देश होता. वाळवीने धनुष्याग्रास भक्षण केले असता वर जाईल व देवाधिदेव निद्रेपासून मुक्त होईल आणि मग देवकार्य नि:संशय पार पडेल, असा विचार करुन त्याने वाळवीला तसे सांगितले. तेव्हा वाळवी म्हणाली, रमारमण व जगदगुरु जो देवाधिदेव तेजस्वी विष्णू त्याच्या निद्रेचा भंग कसा करावा? कारण निद्राभंग, कथेचा विच्छेद, दांपत्त्यातील परस्पर प्रेम नाहीसे करणे, बालकांचा मातेचा वियोग ही पातके ब्रह्महत्येप्रमाणे आहेत, तस्मात या देवाधिदेवाच्या सुखाचा नाश मी कसा करु ? ब्रह्मदेवा भक्षणाने जर माझ्याकडून पातक घडले तर मला कोणते फल प्राप्त होणार? सर्व लोक खरोखरच स्वार्थाकरता पातक करतात. मीही स्वार्थी असेल तर धनुष्याचे अग्र भक्षण करीन.

ब्रह्मदेव म्हणतात- यज्ञामध्ये आम्ही तुला भाग ठेवू. तेव्हा तुला तो भाग मिळणार असल्याने तू आमचे कार्य कर. विलंब न करता विष्णूला उठीव. हवन चालले असता अवदानापैकी जे बाहेर पडेल तो तू आपला भाग समज आणि सत्वर कार्य कर.

सूत म्हणतो-ह्याप्रमाणे ब्रह्मदेवाने सांगितल्यावर वाळवीने भूमीवर टेकलेले धनुष्याचे अग्र भक्षण केले. त्यामुळे त्याची प्रत्यंचा सुटली व वरचे अग्र मोकळे झाले. भयंकर शब्द होऊन त्यायोगे देवही भयभीत झाले. सर्व क्षुब्ध झाले. जलचर प्राणी त्रासून गेले. प्रचंड वायू वाहू लागले, पर्वत हालू लागले, दु:खसूचक मोठमोठे उत्पात होऊ लागले, दिशा भयाण झाल्या, सूर्य दिसेनासा झाला आणि असा दुर्दिन प्राप्त झाल्यामुळे काय अनर्थ गुदरणार आहे ह्याविषयी देव चिंताक्रांत झाले.

तक्यात मुकुट व कुंडले ह्यासह देवाधिदेव विष्णूचे मस्तक कोणीकडच्या कोणीकडे उडून गेले. अंध:कार नाहीसा झाल्यावर ब्रह्मा शंकर यांनी मस्तकरहित विष्णूचे शरीर अवलोकन केले व ते विस्मयचकित झाले. सर्व देव चिंतामग्न झाले. शोकाकुल होऊन ते रडत म्हणाले,‘हे नाथ, प्रभो, हे देवाधिदेव, सर्व देवांना कय हे अति अदभूत भयानक दु:ख प्राप्त झाले आहे? तुझे छेदन, दहन अथवा भेद होणे कधीही शक्य नसता जिने आज तुझे मस्तक हरण केले, ती ही माया तरी कोणत्या देवाची ? हे प्रभो अशी स्थिती प्राप्त झाली असता देवांना मरण येईल. तुझ्या ठिकाणी आमचे प्रेम कशा प्रकारचे आहे. केवळ स्वार्थाकडे लक्ष दिल्यामुळेच आम्हाला रडत बसण्याचा प्रसंग आला आहे हे रमारमण, हे विघ्न दैत्य, यक्ष, राक्षस ह्यांनी उपस्थित केले नसून देवांनीच उपस्थित केले आहे. आता आम्ही दोष तरी कोणाला द्यावा.

परतंत्र झालेल्या आम्ही आता काय करावे? कोणीकडे जावे? हे सुरेश्वर मन गोंधळून गेलेल्या देवाचे रक्षण करणारा आता कुणीही नाही. तू मायाधिपती, जगदगुरुअ असताना जिने आज मस्तक उडविले ती ही माया सात्विक म्हणता येणार नाही राजसही नाही वा तामस म्हणजे योग्य नाही.

ह्याप्रमाणे शिवप्रभुति देव आक्रोश करीत असता वेदवेत्त्यांत श्रेष्ठ असा बृहस्पती सांत्वनन करण्याच्या उद्देशाने म्हणाला- हे देवांनो रडून वा आक्रोश करुन काय उपयोग? आपल्या बुद्धीला सुचणारा ह्याप्रसंगी योजला पाहिजे. हे सुरेश्वरा दैव आणि यत्न हे उभयता सारखेच आहेत म्हणून उपाय अवश्य योजावा. दैवाच्या योगाने तो अवश्य सफल होईल.

इंद्र म्हणाला, "ज्याअर्थी देवांच्या समक्ष विष्णूचाही शिरच्छेद झाला त्याअर्थी देवच श्रेष्ठ असे मला वाटते. निरुपयोगी पुरुष यत्नाचा धिक्कार असो."

ब्रह्मदेव म्हणाला- कालगतीने जे प्राप्त होते ते शुभ असो अथवा अशुभ असो ते अवश्य भोगलेच पाहिजे. कारण दैवाचे अतिक्रमण करण्यास कोण समर्थ आहे ? देहधारी प्राणी सुखदु:खाचा भोगता आहे. कारण शंकराने पूर्वी कालगतीने माझे मस्तक नखानेच तोडून टाकले. शापामुळे महादेवाचे लिंग पतन पावले. त्याचप्रमाणे श्रीहरीचे मस्तक क्षारजलाने युक्त असलेल्या समुद्रात पडले आणि शाचिपती इंद्राला सहस्त्र छिद्रे, स्वर्गच्युती व मानस सरोवरातील कमलामध्ये वास्तव्य, हे दु:ख भोगावे लागले. तेव्हा संसारात कोणाला बरे दु:ख भोगावे लागत नाही? तस्मात हे देवहो, तुम्ही शोक करु नका आणि महामाया व ज्ञानरुप जी पुरातन देवी आहे तिचे ध्यान करा. ती निर्गुण पराप्रकृती आपले कार्य करील. तीच ब्रह्मविद्या सर्वाची जननी व रक्षणकर्ती आहे. तिनेच हे सर्व चराचर त्रैलोक्य व्यापले आहे."

असे सांगून देवकार्य सिद्धीस जाण्याकरता ब्रह्मदेव म्हणाले, "सर्वोत्कृष्ट, गुढ शरीराने युक्त महामाया सर्व कार्य सिद्धीस नेणारी ब्रह्मज्ञानरुप असलेली जी सनातन देवी तिचे तुम्ही स्तवन करा."

ब्रह्मदेवाचे भाषण ऐकल्यावर सर्वांगसुंदर वेद, त्या जगतरुपाने स्थित असलेल्या व ज्ञानाने प्राप्त होणार्‍या महामायेची स्तुती करु लागले.

वेद म्हणतात, "हे देवी, महामाये, हे जगतरुष्टे हे कल्याणी, निर्गुण माते, हे सर्व भुतस्वामीनी, हे शिवमनोरथ परिपूर्ण करणार्‍या, तुला नमस्कार असो. सर्व भूतांचा आधार व प्राणांचा प्राण तूच असून धी, श्री, कांति, क्षमा, शांती, श्रद्धा, मेधा, धृती, स्मृती अशी तूच आहेस. प्रणावामध्ये जी अर्धमात्रा ती तूच आहेस आणि गायत्री, व्याह्रती, जया, विजया, धात्री, लज्जा, कीर्ती, स्पृहा, द्या तूच आहेस, हे अंबे त्रैलोक्य उत्पन्न करणारी दक्ष, दयारसाने युक्त लोकमात कल्यानप्रद विद्या, सर्व लोकांना हितकारक, श्रेष्ठ, मंत्राचे ठिकाणी वास्तव्य करण्याविषयी निपुण व संहारनाशक असलेल्या तुझी आम्ही स्तुती करीत आहोत.

ब्रह्मदेव, शंकर, विष्णू, इंद्र, सरस्वती, अग्नी व सूर्य हे जगताचे नाथ आहेत. ते तूच केले असल्यामुळे मुख्य नाहीत. कारण चराचर प्राण्यांची माता तूच आहेस. ही जननी, जेव्हा हे संपूर्ण विश्व उत्पन्न करण्याची तुला इच्छा होते तेव्हा विष्णू, रुद्र, ब्रह्मदेव, हे त्यातील मुख्य, त्यांना तू उत्पन्न करतेस. हे देवी, तुझ्या ठिकाणी संसाराचा गंधही नाही. सर्व जगतामध्ये तुझे रुप जाणण्यास असा कोणीही समर्थ नाही. तुझ्या नामाचे परिगणन करण्यास ह्या ठिकाणी कोणीही पुरुष योग्य नाही. अल्प जलाशयातील उदक उल्लंघन करण्यास अशक्य असलेला पुरुष निश्चय करुनही समुद्र उल्लंघन करण्यास कसा समर्थ होणार ?



हे भगवती, तुझे वैभव जाणणारा देवांमध्ये एकही नाही. तुच संसारात भुवनेश्वरी या नावने प्रसिद्ध असून विश्व निर्माण करणारी आहेस. हे देवी तू एकच असूनही मिथ्या असलेले हे संपूर्ण विश्व कसे उत्पन्न करीत असतेस ह्याविषयी वेदवचन प्रमाण आहे. हे भगवती, तू निरीच्छ असून सर्व जगताचे कारण आहेस. तस्मात हे तुझे अदभूत चरित्र आमच्या मनाल मोह उत्पन्न करीत आहे. ज्याचे सर्व गुण सर्व वेदांनाही गोचर नाहीत अशा तुझ्या प्रभावाचे वर्णन आम्हाला कसे बरे करता येईल आणि तू स्वत:च जर आपला उत्कृष्ट प्रभाव जाणीत नाहीस तरी इतरांची गोष्ट पाहिजे कशाला ? हे जननी, मधुसूदनाच्या मस्तकाचे पतन तू जाणीत नाहीस काय, किंवा मधुसूदनाची शक्ती किती आहे हे पाहण्याचे तुझ्या मनात आहे काय ? हे माते, श्रीहरीची ही प्रबल पातकपरंपराच ओढवली काय ? पण तुझ्या चरणकमलाची सेवा करण्यात निपुण असलेल्या विष्णूच्या ठिकाणी पातक कोठून असणार ? देवगणांविषयी ही जी तुझी अयोग्य उपेक्षा दृष्टीस पडत आहे त्याचे कारण काय ? अथवा श्रीहरीच्या, मस्तकाचा नाश हेच तुला मोठे आश्चर्य वाटत आहे काय ? असे असेल तर आम्हाला मोठेच दु:ख प्राप्त झाले आहे.

परंतु हे माते, जननरुप दु:ख नाहीसे करण्यास तू समर्थ आहेस तर मस्तकाची योजना करण्यास तुला विलंब कसा झाला ? हे देवी, सर्व देवसमुदायाने काही पातक केले असे समजून तूच हा शिरच्छेद केलास काय ? देवांनी केलेले पातक तू विष्णूला भोगावयास लावतेस काय ? संग्रामामध्ये विष्णूला काही गर्व उत्पन्न झाल्यामुळे वेगाने त्याचा शिरच्छेद करण्यास तू उद्युक्त झालीस काय ? हे माते, आम्हांला काहीच आशय समजत नाही.

हे भगवती संग्रामात पराजित झालेल्या दैत्यांची अती रमणीय तीर्थावर घोर तपश्चर्या करुन तुजपासून करुन घेतल्यामुळे सांप्रत विष्णूचे मस्तक तू अदृश्य केले आहेस काय ? मस्तकरहित वासुदेवाचे अवलोकन करण्याविषयी हा तुझा विनोद आहे काय ? हे आद्य देवी, सागरकन्येवर आज तू का बरे क्रुद्ध झालीस ? कोणता अपराध तिच्याकडून घडल्यामुळे त्या लक्ष्मीला तू नाथरहित अवलोकन करीत आहेस ? तुझ्याच अंशापासून उत्पन्न झालेल्या लक्ष्मीच्या अपराधाला क्षमा करणे हे योग्य आहे. ह्यास्तव विष्णूला जिवंत करुन तू लक्ष्मीला आनंदीत कर. सृष्टिप्रभृति कार्याविषयी मुख्य आधिकारी असलेले हे देव तुला सतत प्रणाम करीत आहेत. ह्यास्तव हे देवी, सर्वाधिपती देवाला उठवून तू देवांना शोभमुक्त कर.

हे अंबे, विष्णूचे मस्तक कोठे गेले, हे आम्ही जाणत नाही आणि तुझ्याशिवाय विष्णूच्या जीवनाला दुसरा उपाय नाही. हे देवी, जिवंत करण्याविषयी दक्ष असलेल्या अमृताप्रमाणे तूच जगताला जीवित देणारी आहेस. तस्मात इच्छेला येईल तसे तू कर.

ह्याप्रमाणे सामगायन करणार्‍या सांग वेदपुरुषांनी माहेश्वरी व निर्गुण अशा त्या देवीची स्तुती केली असता ती माया प्रसन्न झाली आणि जनांना आनंद देणारी ती शुभदेवी आकाशामध्ये येऊन शरीररहित वाणी होऊन सुखदायक शब्दांनी देवांना म्हणाली, "हे देवांनो, तुम्ही चिंता करु नका हे अमरहो, तुम्ही स्वस्थ राहा. वेदांनी माझी स्तुती केल्यामुळे मी संतुष्ट झाले आहे. मनुष्यलोकात जो पुरुष माझी स्तुती करील आणि माझे भक्तीने सर्वदा कथन करील त्याचे सर्व मनोरथ परिपूर्ण होतील. त्याचप्रमाणे माझे वेदोक्त व वेदतुल्य असलेले स्त्रोत्र जो त्रिकाल भक्तीने श्रवण करील तो दु:खमुक्त होऊन सुखी होईल . आता विष्णूचे मस्तक आज का गेले याचे कारण तुम्ही श्रवण करा. या संसारात कारणाशिवाय कार्य कसे होईल ?"

"सागरकन्या लक्ष्मी समीप बसली असता तिचे मनोहर मुख अवलोकन करुन विष्णूने हास्य केले. परंतु विष्णू कपटाने हासत आहे असा तिचा समज झाला. मनात म्हणाली, "हा प्रभू मला का बरे हसला ? माझे मुख श्रीहरीला विरुप दृष्टीस पडण्याचे कारण काय ? कारणाशिवाय हे हास्य संभवते का, अथवा दुसरी एखादी स्त्री त्याने सवत केली आहे का ?

तदनंतर महालक्ष्मी क्रोधायमान झाली . तामसी शक्तीने तिच्या देहात प्रवेश केला. देवकार्य सिद्धीस जाण्याकरता काही विपरीत काल प्राप्त झाल्यावर तिच्या देहात अतिभयंकर तामसी शक्ती निर्माण झाली आणि ‘हे तुझे मस्तक पडो’, असे ती हळूच म्हणाली. भवितव्यामुळे, स्त्रीस्वभावामुळे व विपरीत काल प्राप्त झाल्यावर लक्ष्मीने विष्णूला विघातक शाप दिला.‘सवतीमुळे होणारे दु:ख वैधव्यापेक्षा अधिक दारुण आहे’, असा विचार तामसी मनोवृत्तीमुळे तिच्या मनात आला.

तेव्हा अनृत, साहस, माया, मूर्खत्व, अतिलोभ, अशीच आणि निदर्यत्व हे दोष स्त्रियांचे ठिकाणी स्वाभाविक आहेत. मी आता पूर्वीप्रमाणे त्या वासुदेवाला मस्तकयुक्त करते. शापामुळे ह्याचे मस्तक क्षारोद समुद्रात बुडून गेले आहे. असे होण्याचे आणखी एक कारण असे की त्यामुळे तुमचे देवकार्य होणार आहे यात संशय नाही.

पूर्वी हयग्रीव म्हणून प्रसिद्ध असलेला महापराक्रमी दैत्य सरस्वतीच्यातीरी मोठे बयंकर तप करु लागला. एकाक्षरुप जे माझे मायाबीज, त्या मंत्राचा तो निराहार, जितेंद्रिय व सर्वबोगरहित होऊन जप करु लागला. सर्व भूषणांनी भूषित असलेली मी तामसी शक्ती आहेअसे समजून तो ध्यान करु लागला. हजार वर्षेपर्यंत त्याने अति ऊग्र तप केले. त्यावेळी त्याने जसे मनात आणले तसे तामसरुप धारण करुन, सिंहारुढ होऊन मी त्याच्या पुढे प्रकट झाले आणि म्हणाले, "हे महाभाग्यशाली वर माग". हे माझे भाषण ऐकून त्या दानवाने मला प्रदक्षिणापूर्वक प्रणिपात केला. माझे रुप अवलोकून तो उत्तेजित झाला व देवीची स्तुती करु लागला. हयग्रीव म्हणाला," हे देवी, जगाची उत्पत्ति, स्थिती व लय सर्व काही तूच करतेस. हे कल्याणि, तुला नमस्कार असो. पृथ्वी, उदक, अग्नि, वायू व आकाश या पंचमहाभूतांचे कारण तूच आहेस. तसेच गंध, रस, स्पर्श व शब्द ह्याचेही तूच कारण आहेस. तसेच सर्व कर्मेंद्रियेही तुझ्यापासूनच उत्पन्न होतात."

देवी म्हणाली, "मी प्रसन्न झाले आहे, तेव्हा तुला हवा तो वर माग. मी तुझी इच्छा पूर्ण करीन. तुझ्या भक्तीने मी संतुष्ट झाले आहे."

तेव्हा हयग्रीव म्हणाला, "हे माते, मला अमर कर. तसे मी योगी, देव, दैत्य यांना अजिंक्य व्हावे."

देवी म्हणाली, "हे हयग्रीवा, जन्म व मृत्यू हे येणारच. तेव्हा तुला मरण येणार याविषयी खात्री बाळग व दुसरा इच्छित वर माग."

हयग्रीव म्हणाला, " तर मग हे देवी, मला हयग्रीवाशिवाय इतरांकडून मरण न येईल असे कर."

देवीने त्याला वर देऊन सांगितले, " आता जा व सुखाने राज्य कर. तुला हयग्रीवाशिवाय इतरांकडून मृत्यू येणार नाही." असे म्हणून देवी अंतर्धान पावली आणि तो दानव आनंदाने परत गेला.

पुढे तो मुनींना त्रास देऊ लागला. कारण त्याचा वध करणारा त्रैलोक्यात कुणीही समर्थ नव्हता व तो अवध्य आहे, म्हणून विष्णूच्या देहाला त्वष्टा अश्वाचे मस्तक लावील. मग हा हयग्रीव देवहितासाठी त्या पापी व क्रूर अशा दानवाचा युद्धात वध करील."

ह्याप्रमाणे देवांना विस्ताराने कथन केल्यावर देव संतुष्ट झाले व त्यांनी त्वष्ट्याला विष्णूचे मस्तक जोडण्यास सांगितले. त्चष्ट्याने देवकार्यासाठी त्वरेने जवळच असलेल्या अश्वाचे मस्तक तोडून विष्णूच्या देहाला चिकटविले. अशा प्रकारे देवीच्या प्रसादामुळे विष्णू हयग्रीव झाला . नंतर संग्रामात त्याने मदमत्त दानवाचा वेगाने जाऊन वध केला.

देवीच्या कृपेमुळे दानवाचा विष्णूने हयग्रीव होऊन वध केला. ही कथा जो श्रवण करील त्याला पापमुक्ती मिळेल.




अध्याय पाचवा समाप्त

GO TOP