|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण
हिरण्यकशिपु-प्रह्रादसंवादः, प्रह्रादवधार्थं हिरण्यकशिपूकडून प्रल्हादाच्या वधाचे प्रयत्न - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीनारद उवाच -
(अनुष्टुप्) पौरोहित्याय भगवान् वृतः काव्यः किलासुरैः । षण्डामर्कौ सुतौ तस्य दैत्यराजगृहान्तिके ॥ १ ॥ तौ राज्ञा प्रापितं बालं प्रह्लादं नयकोविदम् । पाठयामासतुः पाठ्यान् अन्यांश्च असुरबालकान् ॥ २ ॥
श्रीनारद सांगतात - दैत्याने भगवान् शुक्रा पौरोहित्य दिले असे । शंड अर्मक या नामे शुक्राचार्यसुतो द्वय ॥१॥ प्रासादापासि राहोनी राज अर्थ निती तदा । निती नैपुण्य प्रल्हादा शिकवू लागले पहा ॥२॥
भगवान् - ऐश्वर्यवान - काव्यः - शुक्राचार्य - पौरोहित्याय - उपाध्यायाच्या जागी - किल - निश्चयेकरून - वृतः - नेमिला होता - तस्य - त्या शुक्राचार्याचे - शंडामर्कौ - शंड व अमर्क या नावाचे - सुतौ - दोन मुलगे - दैत्यराज्यगृहांतिके - हिरण्यकशिपुच्या घराजवळ राहात होते. ॥ १ ॥ तौ - ते शंड व अमर्क - राज्ञा - राजाने - प्रापितं - गुरुगृही पोचविलेल्या - बालं - लहान अशा - नयकोविदं - नितिशास्त्रात निपुण अशा - प्रल्हादं - प्रल्हादाला - च - आणि - अन्यान् - दुसर्‍या - पाठयान् - शिकण्याला योग्य अशा - असुरबालकान् - दैत्यांच्या मुलांना - पाठयामासतुः - शिकविते झाले. ॥ २ ॥
नारद म्हणतात – भगवान शुक्राचार्यांना दैत्यांनी आपले पुरोहित म्हणून नेमले होते. शंड आणि अमर्क असे त्यांचे दोन पुत्र होते. ते दोघे राजवाड्याजवळ राहून हिरण्यकशिपूने पाठविलेल्या नीतिनिपुण बालक प्रल्हाद आणि दुसर्‍या शिकण्याजोग्या दैत्यांच्या मुलांना राजनीती इत्यादी शिकवीत असत. (१-२)
यत्तत्र गुरुणा प्रोक्तं शुश्रुवेऽनुपपाठ च ।
न साधु मनसा मेने स्वपरासद्‍ग्रहाश्रयम् ॥ ३ ॥
प्रल्हाद गुरूचे पाठ ऐके सांगे त्वरीतची । परी ते नावडे त्यासी खोटा स्व-पर आग्रह ॥३॥
तत्र - त्याठिकाणी - यत् - जे - गुरुणा - गुरूने - प्रोक्तं - सांगितलेले - शुश्रुवे - तो ऐके - च - आणि - अनुपपाठ - ह्मणे - स्वपरासद्‌ग्रहाश्रयं - स्वकीय व परकीय ह्या दुरभिमानाला आधारभूत असल्यामुळे - मनसा - मनाने - साधु - चांगले - न मेने - मानिता झाला नाही. ॥ ३ ॥
गुरुजींनी शिकविलेला पाठ ऐकून प्रल्हाद जसाच्या तसा म्हणून दाखवी. परंतु मनापासून त्याला ते आवडत नसे. कारण त्या शिक्षणात आपले आणि दुसर्‍याचे असा खोटा दुराग्रह असे. (३)
एकदासुरराट् पुत्रं अङ्‌कमारोप्य पाण्डव ।
पप्रच्छ कथ्यतां वत्स मन्यते साधु यद्‍भवान् ॥ ४ ॥
पिता तो एकदा पोटी प्रल्हादा घेवुनी पुसे । सांग बाळ तुला काय खरेच आवडे जगी ॥४॥
पांडव - हे युधिष्ठिरा - असुरराट् - दैत्यराज हिरण्यकशिपु - पुत्रं - मुलाला - अंकं - मांडीवर - आरोप्य - घेऊन - पप्रच्छ - विचारिता झाला - वत्स - हे बाळा - भवान् - तू - यत् - जे - साधु - चांगले आहे असे - मन्यते - समजतोस - (तत् त्वया) कथ्यतां - ते तू सांगावे. ॥ ४ ॥
युधिष्ठिरा, हिरण्यकशिपूने एके दिवशी आपल्या पुत्राला मांडीवर घेऊन विचारले की, "बाळा, तुला कोणती गोष्ट चांगली वाटते, ती सांग पाहू." (४)
प्रह्लाद उवाच -
तत्साधु मन्येऽसुरवर्य देहिनां सदा समुद्विग्नधियामसद्‍ग्रहात् । हित्वात्मपातं गृहमन्धकूपं वनं गतो यद्धरिमाश्रयेत ॥ ५ ॥
प्रल्हाद म्हणाला - (इंद्रवज्रा) त्या मी-पणाने अतिदुःखि प्राणी ते मूळ त्यांच्या पतनासि होय । अंधारकूपा परि गेह सर्व त्यजोनि जाता हरिसी भजावे ॥५॥
असुरवर्य - हे दैत्याधिपते - असत्‌ग्रहात् - दुरभिमानाने - समुद्विग्नधियां - ज्यांची मने अत्यंत खिन्न झाली आहेत अशा - देहिनां - प्राण्यांचे - आत्मपातं - आत्मपतनाचे साधन - अंधकूपं - काळोखी विहीर असे - गृहं - घर - हित्वा - टाकून - वनं गतः सन् - अरण्यात गेलेल्या पुरुषाने - हरिं आश्रयेत् - परमेश्वराचा आश्रय करावा - (इति) यत् - असे जे म्हणतात - तत् - ते - सदा - नेहमी - साधु - चांगले - मन्ये - मी मानितो. ॥ ५ ॥
प्रल्हाद म्हणाला – तात, ’मी’ आणि ’माझे’ या खोट्या आग्रहाने संसारातील प्राणी नेहमी उद्विग्न असतात. त्यांच्यासाठी मी हेच योग्य समजतो की, त्यांनी आपल्या अध:पतनाचे मूळ कारण, गवताने झाकलेल्या अंधार्‍या विहिरीप्रमाणे असणार्‍या या घराचा त्याग करून वनात निघून जावे आणि भगवान श्रीहरींना शरण जावे. (५)
नारद उवाच -
(अनुष्टुप्) श्रुत्वा पुत्रगिरो दैत्यः परपक्षसमाहिताः । जहास बुद्धिर्बालानां भिद्यते परबुद्धिभिः ॥ ६ ॥
श्रीनारद म्हणाले - (अनुष्टुप्) प्रशंसा शत्रुची ऐसी ऐकता दैत्य हासला । परबुद्धे अशी बाळबुद्धि ही नासते पहा ॥६॥
दैत्यः - हिरण्यकशिपु - परपक्षसमाहिताः - शत्रुपक्षाकडे पर्यवसान पावणारे - पुत्रगिरः - मुलाचे शब्द - श्रुत्वा - श्रवण करून - जहास (उवाच च) - हसला व म्हणाला - बालानां बुद्धिः - बालकांची बुद्धि - परबुद्धिभिः भिद्यते - दुसर्‍यांच्या बुद्धिवादाने फिरविली जाते. ॥ ६ ॥
नारद म्हणतात – प्रल्हादाच्या तोंडून शत्रुपक्षाच्या प्रशंसेची गोष्ट ऐकून हिरण्यकशिपू उपहासाने हसला आणि म्हणाला, दुसर्‍याच्या सांगण्यावरून लहान मुलांची बुद्धी अशीच बिघडते. (६)
सम्यग्विधार्यतां बालो गुरुगेहे द्विजातिभिः ।
विष्णुपक्षैः प्रतिच्छन्नैः न भिद्येतास्य धीर्यथा ॥ ७ ॥
वाटते विष्णुपक्षाचा कोणी वेष करोनिया । असता बोलला कोणी, दुर्लक्ष्ये बिघडेल हा ॥७॥
द्विजातिभिः - ब्राह्मणांकडून - गुरुगृहे - गुरूच्या घरी - बालः - बालक प्रल्हाद - सम्यक् - चांगला - विधार्यतां - धारण केला जावा - यथा - जेणेकरून - प्रतिच्छनैः - गुप्त अशा - विष्णुपक्षैः - विष्णूच्या पक्षाकडील लोकांकडून - अस्य - ह्याची - धीः - बुद्धि - न भिद्येत - फिरविली जाणार नाही. ॥ ७ ॥
गुरुजींच्या घरी विष्णूंचे भक्त काही ब्राह्मण गुप्तपणे राहत असावेत. मुलाचा बुद्धिभेद होणार नाही, यासाठी त्यांच्यावर नजर ठेवली पाहिजे. (७)
गृहमानीतमाहूय प्रह्रादं दैत्ययाजकाः ।
प्रशस्य श्लक्ष्णया वाचा समपृच्छन्त सामभिः ॥ ८ ॥
गुरूच्या घरि प्रल्हादा दैत्ये धाडियले जधी । चुचकारूनिया गोड शब्दाने गुरू तो पुसे ॥८॥
दैत्ययाजकाः - दैत्याचे पुरोहित - गृहं - घरी - आनीतं - आणिलेल्या - प्रल्हादं - प्रल्हादाला - आहूय - हाक मारून - श्लक्ष्णया वाचा - प्रेमळ वाणीने - प्रशस्य - गौरवून - सामभिः - शांतपणाने - समपृच्छंत - विचारिते झाले. ॥ ८ ॥
जेव्हा प्रल्हादाला गुरुजींच्या घरी पोहोचविले, तेव्हा पुरोहितांनी त्याची प्रशंसा करून सामोपचाराने गोड शब्दांत विचारले. (८)
वत्स प्रह्राद भद्रं ते सत्यं कथय मा मृषा ।
बालानति कुतस्तुभ्यं एष बुद्धिविपर्ययः ॥ ९ ॥
वत्सा भद्र तुझे होवो सांग खोटे नको वदू । बुद्धी उल्टी कशी झाली बाळाची बुद्धि ना अशी ॥९॥
वत्स प्रल्हाद - हे बाळा प्रल्हादा - ते भद्रं (अस्ति) - तुझे कल्याण असो - सत्यं - खरे - कथय - सांग - मृषा - खोटे - मा (कथय) - बोलू नको - बालान् - सगळ्या मुलांच्या - अति - पलीकडील - एषः - ही - बुद्धिविपर्ययः - विपरीत बुद्धि - तुभ्यं - तुला - कुतः (समुत्पन्नः) - कोठून उत्पन्न झाली. ॥ ९ ॥
कुमार प्रल्हादा, तुझे कल्याण असो ! अगदी खरे खरे सांग हं ! खोटे बोलू नकोस. तुझी बुद्धी अशी उलटी कशी झाली ? दुसर्‍या कोणा मुलाची तर बुद्धी अशी नाही ! (९)
बुद्धिभेदः परकृत उताहो ते स्वतोऽभवत् ।
भण्यतां श्रोतुकामानां गुरूणां कुलनन्दन ॥ १० ॥
कुलनंदन प्रल्हादा गुरू मी जाणु इच्छितो । स्वताची का अशी बुद्धी का अन्ये बहकीयले ॥१०॥
कुलनंदन - हे कुलनंदना - अहो - अरे - ते बुद्धिभेदः - तुझा बुद्धिभेद - परकृतः - दुसर्‍याने केलेला - उत - किंवा - स्वतः - स्वतःसिद्धच - अभवत् - झाला - श्रोतुकामानां गुरूणां नः - श्रवण करण्याची इच्छा करणार्‍या आम्हा गुरूंना - भण्यतां - सांगावेस. ॥ १० ॥
हे कुलनंदन प्रल्हादा, सांग बरे मुला ! आम्ही तुझे गुरुजन हे जाणू इच्छितो की, तुझी बुद्धी आपणहून अशी आहे की, दुसर्‍या कुणी भडकावले ? (१०)
प्रह्राद उवाच -
स्वः परश्चेत्यसद्‍ग्राहः पुंसां यन्मायया कृतः । विमोहितधियां दृष्टः तस्मै भगवते नमः ॥ ११ ॥
प्रल्हाद म्हणाला - मोहाने ग्रासिता बुद्धी दुराग्रह ममत्वि तो । मी त्या मायापती देवा भगवंतासची नमी ॥११॥
स्वः - आपले - च - आणि - परः - दुसर्‍याचे - इति - असा - असद्‌ग्रहः - दुरभिमान - यन्मायया - ज्याच्या मायेने - कृतः - निर्मिलेला - विमोहितधियां - मायेने मोहिलेल्या अंतःकरणाच्या - पुंसां - पुरुषांमध्ये - दृष्टः - दिसून येतो - तस्मै भगवते - त्या परमेश्वराला - नमः - नमस्कार असो. ॥ ११ ॥
प्रल्हाद म्हणाला – ज्यांच्या मायेमुळे ज्या माणसांची बुद्धी मोहाने ग्रस्त झाली आहे, त्यांचाच मी-तूपणाचा खोटा दुराग्रह झालेला दिसतो, त्या मायापती भगवंतांना मी नमस्कार करतो. (११)
स यदानुव्रतः पुंसां पशुबुद्धिर्विभिद्यते ।
अन्य एष तथान्योऽहं इति भेदगतासती ॥ १२ ॥
भगवान् पावतो तेंव्हा पाशवीबुद्धि नष्टते । पशुबुद्धि मुळे प्राण्या भेदभावचि होतसे ॥१२॥
सः - तो परमेश्वर - पुंसां - पुरुषांना - यदा - जेव्हा - अनुव्रतः - अनूकूल होतो तेव्हा - एषः अन्यः - हा दुसरा - तथा - त्याप्रमाणे - अहं अन्यः - मी दुसरा - इति - अशी - भेदगता - भेद दाखविणारी - असती - खोटी - पशुबुद्धिः - संसारविषयक बुद्धि - विभिद्यते - नाहीशी होते. ॥ १२ ॥
ते भगवान जेव्हा कृपा करतात, तेव्हा माणसांची पशुबुद्धी नष्ट होते. या पशुबुद्धीमुळेच ’हा मी व हा परका’ अशा प्रकारचा खोटा भेदभाव निर्माण होतो. (१२)
स एष आत्मा स्वपरेत्यबुद्धिभिः
दुरत्ययानुक्रमणो निरूप्यते । मुह्यन्ति यद्वर्त्मनि वेदवादिनो ब्रह्मादयो ह्येष भिनत्ति मे मतिम् ॥ १३ ॥
(इंद्रवज्रा) आत्माचि आहे परमात्मरूप अज्ञानि भेदे वदती निराळा । मोहे कळेना विधि आदिकासी तो ईश बुद्धी बिघडी अशी की ॥१३॥
अबुद्धिभिः - अविवेकी पुरुषांनी - दुरत्ययानुक्रमणः - ज्याचे चरित्र वर्णन करणे दुर्घट आहे असा - सः - तो - एषः - हा - आत्मा - आत्मा - स्वपरेति - स्वपर अशा बुद्धीने - निरुप्यते - निरूपिला जातो - हि - यास्तव - वेदवादिनः - वेदवेत्ते - ब्रह्मादयः - ब्रह्मादिक देव - यद्वर्त्मनि - ज्यांचे स्वरूप जाणण्याच्या मार्गात - मुह्यंति - मोह पावतात - एषः - तो - मे - माझ्या - मतिं - बुद्धीला - भिनत्ति - फिरवितो. ॥ १३ ॥
तोच परमात्मा हा आत्मा आहे. आपले आणि दुसर्‍याचे असा भेद निर्माण करून अज्ञानी लोक त्याचेच वर्णन करतात. त्यांचे हे न जाणून घेणेही योग्यच आहे; कारण त्या आत्म्याचे तत्त्व जाणणे अत्यंत कठीण आहे. ब्रह्मदेव इत्यादी मोठ मोठे वेद जाणणारेसुद्धा ज्याच्याविषयी मोहित होतात, तोच परमात्मा आपल्या दृष्टीने माझी बुद्धी ’बिघडवीत’ आहे. (१३)
(अनुष्टुप्)
यथा भ्राम्यत्ययो ब्रह्मन् स्वयमाकर्षसन्निधौ । तथा मे भिद्यते चेतः चक्रपाणेर्यदृच्छया ॥ १४ ॥
(अनुष्टुप्) गुरूजी ! चुंबकापासी आकर्षे लोह ते जसे । स्वच्छंदे चक्रपाणीसी तसा मी वशीभूत हो ॥१४॥
ब्रह्मन् - अहो गुरूजी - यथा - ज्याप्रमाणे - अयः - लोखंड - आकर्षसन्निधौ - लोहचुंबकाजवळ - स्वयं - आपण होऊन - भ्राम्यति - फिरते - तथा - त्याप्रमाणे - मे - माझे - चेतः - चित्त - वक्रपाणेः (सन्निधौ) - परमेश्वराच्या सन्निध - यदृच्छया - सहजगत्या - भिद्यते - भेद पावते. ॥ १४ ॥
गुरुजी, लोखंड जसे लोहचुंबकाकडे आपणहून खेचले जाते, त्याचप्रमाणे चक्रपाणी भगवंतांच्या स्वच्छंद इच्छाशक्तीने माझे चित्तसुद्धा संसारापासून वेगळे होऊन त्यांचेकडे ओढले जाते. (१४)
नारद उवाच -
एतावद् ब्राह्मणायोक्त्वा विरराम महामतिः । तं सन्निभर्त्स्य कुपितः स दीनो राजसेवकः ॥ १५ ॥
नारद सांगतात - बोलता गुरूसी ऐसे प्रल्हाद गप्प राहिला । पुरोहित पराधीन राजसेवेत तत्पर । क्रोधाने झिडकारोनी प्रल्हादा वदला असे ॥१५॥
महामतिः - महाबुद्धिमान प्रल्हाद - एतावत् - एवढे - ब्राह्मणाय - ब्राह्मणाला - उक्त्वा - सांगून - विरराम - स्वस्थ बसला - अथ - नंतर - सः - तो - दीनः - दीन असा - राजसेवकः - राजाचा सेवक ब्राह्मण - कुपितः - रागावलेला - तं - त्या प्रल्हादाला - निर्भर्त्स्य (उवाच) - झिडकारून म्हणाला. ॥ १५ ॥
नारद म्हणतात – परम ज्ञानी प्रल्हाद आपल्या गुरुजींना असे म्हणून गप्प बसला. बिचारे राजाचे सेवक पुरोहित क्रोधाने त्याला झिडकारून म्हणाले, (१५)
आनीयतामरे वेत्रं अस्माकं अयशस्करः ।
कुलाङ्गारस्य दुर्बुद्धेः चतुर्थोऽस्योदितो दमः ॥ १६ ॥
छडी आणा कुणी माझी कलंक मज लावि हा । कुलांगार अशा पुत्रा दंड हा उपयुक्तची ॥१६॥
अरे - अरे - वेत्रं - छडी - आनीयतां - आणिली जावी - अस्माकं - आम्हाला - अयशस्करः - अपकीर्तिकारक - अस्य - ह्या - कुलाङ्गारस्य - कुलाला अग्निरूप अशा - दुर्बुद्धेः - वाईट बुद्धीचा - चतुर्थः - चौथा - दमः - दंडरूपी दम - उदितः - सांगितला आहे. ॥ १६ ॥
माझी छडी आणा रे ! हा आमच्या कीर्तीला कलंक लावीत आहे. या दुर्बुद्धी कुलांगाराला वठणीवर आणण्यासाठी चौथा मार्ग म्हणजे मारणे हेच उपयुक्त ठरेल. (१६)
दैतेयचन्दनवने जातोऽयं कण्टकद्रुमः ।
यन्मूलोन्मूलपरशोः विष्णोर्नालायितोऽर्भकः ॥ १७ ॥
चंदनीवंशि दैत्याच्या बाभूळ जन्मली कशी । या वना विष्णु भक्तांची कुर्‍हाड मूळ छेदिते । नादान मूल हे त्यांचे सहाय्या बेटची बने ॥१७॥
अयं - हा - दैतेय चंदनवने - दैत्यरूपी चंदनवनात - कंटकद्रुमः - काटयांचा वृक्ष - जातः - उत्पन्न झाला आहे - यत् - कारण - अर्भकः - हे पोरगे - मूलोन्मूलपरशोः - मूळाचे छेदन करणारी कुर्‍हाड अशा - विष्णोः - विष्णूचा - नालायितः - दांडा झाला आहे. ॥ १७ ॥
दैत्यवंशरुप चंदनवृक्षांच्या वनामध्ये ही काटे असलेली बाभूळ कुठून उत्पन्न झाली ? या वनाचे मूळ तोडण्यासाठी जो विष्णू कुर्‍हाड झाला, त्याच कुर्‍हाडीची मूठ हा झाला आहे. (१७)
इति तं विविधोपायैः भीषयन् तर्जनादिभिः ।
प्रह्रादं ग्राहयामास त्रिवर्गस्य उपपादनम् ॥ १८ ॥
या परी धाक देवोनी गुरूजींनी परो परी । धर्मार्थ काम संबंधी बोधिले धमकावुनी ॥१८॥
इति - याप्रमाणे - तर्जनादिभिः - दरडावणे इत्यादि - विविधोपायैः - नाना उपायांनी - भीषयन् - भिवविणारा तो ब्राह्मण - तं - त्या - प्रल्हादं - प्रल्हादाला - त्रिवर्गस्य - तीन पुरुषार्थाचे - उपपादनं - विवेचन - ग्राहयामास - शिकविता झाला. ॥ १८ ॥
अशा प्रकारे गुरुजींनीं वेगवेगळ्या पद्धतीने धाक-दपटशा दाखवून प्रल्हादाला धर्म, अर्थ आणि काम यांचे शिक्षण दिले. (१८)
तत एनं गुरुर्ज्ञात्वा ज्ञातज्ञेयचतुष्टयम् ।
दैत्येन्द्रं दर्शयामास मातृमृष्टमलङ्‌कृतम् ॥ १९ ॥
प्रल्हादे जाणिली सर्व पोथी ती गुरूची तदा । गुरू ते घेवुनी आले मातेच्या पुढती तया । मातेने घातले स्नान कपडे घातले तया । सजवोनि असे बाळा पित्याच्यापासि आणले ॥१९॥
ततः - नंतर - गुरुः - गुरू - एनं - ह्या प्रल्हादाला - ज्ञातज्ञेयचतुष्टयम् - जाणिले आहेत सामदामादि चतुर्विध उपाय ज्याने असा - ज्ञात्वा - जाणून - मातृमूष्टं - आईने न्हाऊ घातलेल्या - अलंकृतं - अलंकार घातलेल्या प्रल्हादाला - दैत्येंद्रं - हिरण्यकशिपुला - दर्शयामास - दाखविता झाला. ॥ १९ ॥
काही दिवसांनंतर गुरुजींनी प्रल्हादाचे साम, दाम, दंड आणि भेद यांविषयीचे शिक्षण पूर्ण झालेले पाहून ते त्याला त्याच्या मातेकडे घेऊन गेले. मातेने मोठ्या लडिवाळपणे त्याला चांगल्या तर्‍हेने आंघोळ घालून, कपडे-अलंकारांनी सजवून हिरण्यकशिपूकडे नेले. (१९)
पादयोः पतितं बालं प्रतिनन्द्याशिषासुरः ।
परिष्वज्य चिरं दोर्भ्यां परमामाप निर्वृतिम् ॥ २० ॥
पितया वंदिले बाळे दैत्य आशिष बोलला । प्रेमाने भेटला बाळा हृदयी प्रेम दाटले ॥२०॥
असुरः - हिरण्यकशिपु - पादयोः - पायांवर - पतितं - पडलेल्या - बालं - बालकाला - आशिषा - आशिर्वादाने - प्रतिनंद्य - आनंदित करून - दोर्भ्यां - बाहूंनी - चिरं - पुष्कळ वेळपर्यंत - परिष्वज्य - आलिंगन देऊन - परमां - मोठया - निर्वृतिं - सुखाला - आप - प्राप्त झाला. ॥ २० ॥
प्रल्हाद आपल्या वडिलांच्या चरणांवर नतमस्तक झाला. हिरण्यकशिपूने त्याला आशीर्वाद देऊन दोन्ही हातांनी बराच वेळ आपल्या छातीशी कवटाळले. त्यावेळी दैत्यराजाचे मन आनंदाने भरून गेले. (२०)
आरोप्याङ्‌कमवघ्राय मूर्धन्यश्रुकलाम्बुभिः ।
आसिञ्चन् विकसद्वक्त्रं इदमाह युधिष्ठिर ॥ २१ ॥
प्रल्हादा अंकि घेवोनी दैत्याने शीर हुंगिले । प्रेमाने भिजले नेत्र तदा पुत्रासि तो वदे ॥२१॥
युधिष्ठिर - हे धर्मराजा - अंकं - मांडीवर - आरोप्य - बसवून - मूर्घनि - मस्तकावर - अवघ्राय - हुंगून - अश्रुकलाम्बुभिः - अश्रूंच्या पाण्याने - आसिंचन् - अभिषेक करीत - विकसद्वक्त्रं (पुत्रं) - प्रसन्नमुख अशा आपल्या मुलाला - इदं - हे - आह - विचारू लागला. ॥ २१ ॥
युधिष्ठिरा, प्रसन्नवदन प्रल्हादाला हिरण्यकशिपूने आपल्या मांडीवर बसवून त्याच्या डोक्याचे अवघ्राण केले. त्याच्या डोळ्यांतून ओघळलेल्या आसवांनी प्रल्हादाचे शरीर भिजू लागले. त्याने आपल्या पुत्राला विचारले. (२१)
हिरण्यकशिपुरुवाच -
प्रह्रादानूच्यतां तात स्वधीतं किञ्चिदुत्तमम् । कालेनैतावताऽऽयुष्मन् यदशिक्षद्‍गुरोर्भवान् ॥ २२ ॥
हिरण्यकश्यपु म्हणाला - प्रल्हादा रे चिरंजीव गुरूने काय ते तुला । शिकविले दिना माजी चांगले सांग काय ते ॥२२॥
तात - बाबा - आयुष्मन् - दीर्घायुष्यवान - प्रल्हाद - हे प्रल्हादा - भवान् - तू - एतावता कालेन - इतक्या दिवसात - यत् - जे - गुरोः - गुरूपासून - अशिक्षत् - शिकलास - किंचित् - थोडे - उत्तमं - उत्तम - स्वधीतं - चांगले शिकलेले - अनूच्यतां - म्हणून दाखवावेस. ॥ २२ ॥
हिरण्यकशिपू म्हणाला – बाळ प्रल्हादा, इतके दिवस तू गुरुजींकडून जे ज्ञान प्राप्त केलेस त्यांपैकी काही चांगल्या गोष्टी मला सांग. (२२)
प्रह्राद उवाच -
श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यं आत्मनिवेदनम् ॥ २३ ॥ इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिश्चेन्नवलक्षणा । क्रियेत भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम् ॥ २४ ॥
प्रल्हाद म्हणाला - पिताजी हरिची भक्ती आहे नवविधा अशी । श्रवणे कीर्तने रूपा नामदी स्मरणे तया ॥२३॥ सेवा पूजा नि वंदावे दास्य सख्य निवेदन । अशी नवविधा भक्ती करी तो शिकला पहा ॥२४॥
विष्णोः - विष्णूचे - श्रवणं - कथाश्रवण - कीर्तनं - नामसंकीर्तन - स्मरणं - स्मरण - पादसेवनं - चरणांची सेवा - अर्चनं - पूजा - वंदनं - नमस्कार - दास्यं - सेवा - सख्यं - मित्रत्व - आत्मनिवेदनं - स्वतःचे अर्पण. ॥ २३ ॥ इति - याप्रमाणे - पुंसा - पुरुषाकडून - भगवति - ऐश्वर्यसंपन्न अशा - विष्णौ - विष्णुच्या ठिकाणी - नवलक्षणा - नऊ प्रकारची - अद्धा - साक्षात - अर्पिता - अर्पण केलेली - भक्तिः - भक्ति - क्रियते चेत् - जर घडून येईल तर - तत् - ते - अधीतं - अध्ययन - उत्तमं - उत्तम - मन्ये - मी समजतो. ॥ २४ ॥
प्रल्हाद म्हणाला – तात, भगवान विष्णूंच्या भक्तीचे नऊ प्रकार आहेत. भगवंतांच्या गुणांचे श्रवण, त्यांचेच कीर्तन, त्यांचे स्मरण, त्यांच्या चरणांची सेवा, त्यांची पूजा, त्यांना वंदन, त्यांचे दास्य, सख्य आणि त्यांना भक्ती आत्मनिवेदन. जर भगवंतांची या नऊ प्रकारची भक्ती समर्पण भावनेने केली, तर मी त्यालाच उत्तम अध्ययन समजतो. (२३-२४)
निशम्यैतत्सुतवचो हिरण्यकशिपुस्तदा ।
गुरुपुत्रमुवाचेदं रुषा प्रस्फुरिताधरः ॥ २५ ॥
पुत्राचे शब्द ऐकोनी क्रोधे ओठ थरारले । हिरण्यकश्यपू तेंव्हा गुरूपुत्रासि बोलला ॥२५॥
तदा - त्यावेळी - हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - एतत् - हे - सुतवचः - मुलाचे भाषण - निशम्य - श्रवण करून - रुषा - रागाने - प्रस्फुरिताधराः - फुरफुरत आहेत ओठ ज्याचे असा - गुरुपुत्रं - गुरुपुत्राला - इदं - हे - उवाच - म्हणाला. ॥ २५ ॥
प्रल्हादाचे हे बोलणे ऐकून हिरण्यकशिपूचे ओठ क्रोधाने थरथर कापू लागले. तो गुरुपुत्राला म्हणाला, (२५)
ब्रह्मबन्धो किमेतत्ते विपक्षं श्रयतासता ।
असारं ग्राहितो बालो मामनादृत्य दुर्मते ॥ २६ ॥
अरे नीच द्विजा ऐसे कर्तृत्व काय हे तुझे । माझा धाक न मानोनी हीन शिक्षण तू दिले ॥ अवश्य शत्रूचा होसी तू तो आश्रित येथला ॥२६॥
दुर्मते - हे दुष्टबुध्दे - ब्रह्मबंधो - अधम ब्राह्मणा - विपक्षं - शत्रुपक्षाला - श्रयता - आश्रय देणार्‍या अशा - असता (त्वया) - तुज दुष्टाकडून - मां अनादृत्य - माझा तिरस्कार करून - बालः - मुलगा - असारं - निरर्थक विषय - ग्राहितः - शिकावयास लाविला गेला - एतत् - हे - ते किम् (कृतम्) - त्वा काय केले ॥ २६ ॥
अरे नीच ब्राह्मणा, हे दुर्बुद्धी, तू हे काय केलेस ? तू माझी पर्वा न करता या मुलाला असे कसे निरुपयोगी शिक्षण दिलेस ? तू माझ्या शत्रूचा आश्रित आहेस. (२६)
सन्ति ह्यसाधवो लोके दुर्मैत्राश्छद्मवेषिणः ।
तेषामुदेत्यघं काले रोगः पातकिनामिव ॥ २७ ॥
जगात असले कैक मित्राचे सोंग घेवुनी । शत्रूचे साधिती कार्य पितळो उघडे पडे ॥ समयी पाप रोग्याच्या स्वरूपे नागवे करी ॥२७॥
हि - खरोखर - लोके - लोकांत - दुर्मैत्राः - मैत्री करण्यास अयोग्य - छद्मवेषिणः - कपट वेष घेणारे - असावधः - दुष्ट पुरूष - संति - आहेत - तेषां - त्यांचे - अघं - दुष्ट कृत्य - काले - काही काळाने - पातकिनां - पापी लोकांचा - रोगः इव - रोग जसा तसे - उदेति - उघडकीस येते ॥ २७ ॥
मित्राचे रूप घेऊन शत्रूचे काम करणारे दुष्ट या जगात काही कमी नाहीत. परंतु त्यांचे पाप योग्य वेळी उघडकीस येते. जसे पापी माणसांचे लपून केलेले पाप रोगाच्या रूपाने कालांतराने उघडकीस येते. (२७)
गुरुपुत्र उवाच -
न मत्प्रणीतं न परप्रणीतं सुतो वदत्येष तवेन्द्रशत्रो । नैसर्गिकीयं मतिरस्य राजन् नियच्छ मन्युं कददाः स्म मा नः ॥ २८ ॥
गुरूपुत्र म्हणाले - (इंद्रवज्रा) न बोललो आम्हि न अन्य कोणी तया अशी बुद्धि न कोणि केली । स्वभाव त्याचा परि जन्मजात व्हा शांत आम्हा नच दोष द्दावा ॥२८॥
इंद्रशत्रो - हे हिरण्यकशिपो - एषः - हा - तव - तुझा - सुतः - मुलगा - मत्प्रणीतं - मी शिकविलेले - न वदति - म्हणत नाही - परप्रणीतं - दुसर्‍याने शिकविलेले - न - नाही - राजन् - हे राजा - अस्य - ह्याची - इयं - ही - नैसर्गिकी - स्वाभाविक - मतिः (अस्ति) - बुध्दि आहे - मन्युं - क्रोधाला - नियच्छ - आवर - नः - आम्हाला - कत् - दोष - मा स्म अदाः - देऊ नको ॥ २८ ॥
गुरुपुत्र म्हणाला – हे इंद्रशत्रो, तुमचा पुत्र हे जे काही बोलतो, ते मी किंवा दुसर्‍या कोणी शिकविल्याने बोलत नाही. राजन, ही त्याची जन्मजात बुद्धी आहे. आपण आपला क्रोध आवरा. विनाकारण आम्हांला दोष देऊ नका. (२८)
नारद उवाच -
(अनुष्टुप्) गुरुणैवं प्रतिप्रोक्तो भूय आहासुरः सुतम् । न चेद्‍गुरुमुखीयं ते कुतोऽभद्रासती मतिः ॥ २९ ॥
श्रीनारद सांगतात - (अनुष्टुप्) गुरूजी बोलता ऐसे प्रल्हादा दैत्य तो पुसे । कांरे अहीत बुद्धि ही सांग कोठोनि घेतली ? ॥२९॥
गुरुणा - गुरूने - एवं - या प्रमाणे - प्रतिप्रोक्तः - प्रत्युत्तर दिलेला - असुरः - दैत्य - भूयः - पुनः - सुतम् - मुलाला - आह - म्हणाला - अभद्र - हे मूर्खा - इयं - ही - ते - तुझी - असती - वाईट - मतिः - बुध्दि - गुरुमुखी - गुरुच्या उपदेशाने मिळालेली - न चेत् तर्हि - जर नव्हे तर - कुतः प्राप्ता - कोठून प्राप्त झाली ॥ २९ ॥
नारद म्हणाले – जेव्हा गुरुजांनी असे उत्तर दिले, तेव्हा हिरण्यकशिपूने प्रल्हादाला पुन्हा विचारले, काय रे ! जर तुझी ही अहित करणारी खोटी बुद्धी तुला गुरूंकडून मिळालेली नाही, तर कुठून मिळाली, ते सांग. (२९)
प्रह्राद उवाच -
मतिर्न कृष्णे परतः स्वतो वा मिथोऽभिपद्येत गृहव्रतानाम् । अदान्तगोभिर्विशतां तमिस्रं पुनः पुनश्चर्वितचर्वणानाम् ॥ ३० ॥
प्रल्हाद म्हणाला - (इंद्रवज्रा) जगातले लोक पिसेचि झाले ते चावति चावुनि घेति नित्य । अंकीत ना ते विषयो तयांच्या भोगात नर्की फिरूनीहि जाती । आसक्त त्यांची नच बुद्धी जाते आपैसि श्रीकृष्ण हरी पदासी । त्यांना तसे ते शिकणेचि लागे किंवा अपूल्यापरि संग व्हावा ॥३०॥
अदान्तगोभिः - न जिंकलेल्या इंद्रियांच्या योगाने - तमिस्रं - अंधारात - विशतां - प्रवेश करणार्‍या - पुनः पुनः - पुनः पुनः - चर्वितचर्वणानां - चावलेले पुन्हा चघळणार्‍या - गृहव्रतानां - गृहसंबंधी नानाप्रकारचे संकल्प करणार्‍या लोकांची - मतिः - बुध्दि - परतः - दुसर्‍यामुळे - स्वतः - स्वतःमुळे - वा - किंवा - मिथः - परस्परांमुळे - कृष्णे - कृष्णाच्या ठिकाणी - न अभिपद्यते - लागत नसे ॥ ३० ॥
प्रल्हाद म्हणाला – तात, संसारातील लोक चघळलेलेच विषय पुन्हा चघळतात. त्यांचा इंद्रियांवर ताबा नसल्याकारणाने ते भोगलेले विषयच पुन्हा भोगण्यासाठी संसाररूपी घोर नरकात पुन्हा पुन्हा जातात. अशा गृहासक्त माणसांची बुद्धी स्वत:हून कोणाच्या शिकवण्यावरून किंवा एकमेकांच्या सांगण्यावरून श्रीकृष्णांच्या ठिकाणी स्थिर होत नाही. (३०)
न ते विदुः स्वार्थगतिं हि विष्णुं
दुराशया ये बहिरर्थमानिनः । अन्धा यथान्धैरुपनीयमानाः वाचीशतन्त्यामुरुदाम्नि बद्धाः ॥ ३१ ॥
जे मूर्खतेने विषयासि इष्ट मानून अंधार कुपात जाती । जे वेदकर्मी अडकून घेती त्यांना न ठावे हरि हाच स्वार्थ ॥३१॥
ये - जे - दुराशयाः - विषयवासना ज्यांच्या अंतःकरणात भरल्या आहेत असे - बहिरर्थमानिनः - बाह्य विषयांनाच पुरुषार्थ मानणारे - ते - ते - स्वार्थगतिं - स्वस्वरूपामध्येच पुरुषार्थ आहे असे मानणार्‍याचे उद्दिष्ट स्थान अशा - विष्णुं - विष्णूला - न विदुः - जाणत नाहीत - यथा - जसे - अंधैः - आंधळ्यांनी - उपनीयमानाः - पुढारीपण घेऊन चालविलेल्या - अंधाः तथा - आंधळे तसे - उरुदाम्नि - जिला पुष्कळ दावी जोडली आहेत अशा - ईशतन्त्यां - ईश्वराची दावणच अशा - वाचि - वेदरुप वाणीच्या ठिकाणी - बध्दाः (सन्ति) - जखडून गेले आहेत ॥ ३१ ॥
इंद्रियांनी दिसणार्‍या बाह्य विषयांनाच जे मूर्ख सर्वाधिक योग्य समजतात, आंधळ्यांच्या पाठोपाठ जाऊन खड्ड्यात पडणार्‍या आंधळ्यासारखे जे वेदांनी सांगितलेल्या काम्यकर्मरूप दोरीच्या दीर्घबंधनामध्ये बांधले गेले आहेत, त्यांना आपला स्वार्थ आणि परमार्थ भगवान विष्णूच आहेत, हे कळत नाही. (३१)
नैषां मतिस्तावदुरुक्रमाङ्‌घ्रिं
स्पृशत्यनर्थापगमो यदर्थः । महीयसां पादरजोऽभिषेकं निष्किञ्चनानां न वृणीत यावत् ॥ ३२ ॥
बुद्धी जयांची पदपद्म स्पर्शी न जन्ममृत्यू भय ही न त्याला । जे संतपायीं पडले कधी ना ते काम्यकर्मी हरि त्यांस कैचा ॥३२॥
यावत् - जोपर्यंत - एषां मतिः निष्किंचनानां - यांची बुध्दि विषयाभिमान सोडलेल्या - महीयसां - थोर पुरूषांच्या - पादरजोभिषेकं - चरणांच्या धुळीने स्नान - न वृणीत - पसंत करीत नाही - तावत् - तोपर्यंत - उरुक्रमाघ्रिं - परमेश्वराच्या चरणसेवेला - न स्पृश्यति - स्पर्श करीत नाही - यदर्थः - ज्या बुध्दिचा हेतु - अनर्थापगमः (अस्ति) - अनर्थमय संसाराचा नाश हाच आहे ॥ ३२ ॥
ज्यांची बुद्धी भगवंतांच्या चरणकमलात रमते, त्यांच्या जन्म-मृत्युरूप अनर्थाचा सर्वथैव नाश होतो. परंतु जोवर विरक्त भगवत्प्रेमी महात्म्यांच्या चरणधुळीत ते स्नान करीत नाहीत, तोपर्यंत त्यांना अशी बुद्धी होत नाही. (३२)
(अनुष्टुप्)
इत्युक्त्वोपरतं पुत्रं हिरण्यकशिपू रुषा । अन्धीकृतात्मा स्वोत्सङ्‌गात् निरस्यत महीतले ॥ ३३ ॥
(अनुष्टुप्) एवढे बोलुनी पुत्र पुन्हा गप्पचि राहिला । मांडीचा पुत्र त्या दैत्यें पृथ्वीसी आप्‌टिला पहा ॥३३॥
हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - रुषा - क्रोधाने - अंधीकृतात्मा - ज्याचे मन आंधळे झाले आहे असा - इति - याप्रमाणे - उक्त्वा - बोलून - उपरतं - स्वस्थ बसलेल्या - पुत्रं - मुलाला - स्वोत्संगात् - आपल्या मांडीवरून - महीतले - पृथ्वीवर - निरस्यत - ढकलून देता झाला. ॥ ३३ ॥
एवढे बोलून प्रल्हाद गप्प बसला. क्रोधाने अंध झालेल्या हिरण्यकशिपूने त्याला आपल्या मांडीवरून उचलून जमिनीवर आपटले. (३३)
आहामर्षरुषाविष्टः कषायीभूतलोचनः ।
वध्यतां आश्वयं वध्यो निःसारयत नैर्‌ऋताः ॥ ३४ ॥
न साही बोल बाळाचे क्रोधाने लाल जाहला । दैत्यांनो ठार हा मारा वदला दैत्य तेधवा ॥३४॥
अमर्षरुषाविष्टः - संताप व क्रोध याने भरलेला - कषायीभूतलोचनः - डोळे लाल झालेला - आह - म्हणाला - नैऋताः - राक्षसांनो - अयं - हा - वध्यः - मारण्यास योग्य असलेला पोर - आशु - लवकर - वध्यतां - मारला जावा - निःसारयत - माझ्या दृष्टीआड करा ॥ ३४ ॥
प्रल्हादाचे बोल तो सहन करू शकला नाही. रागाने त्याचे डोळे लालबुंद झाले. तो म्हणाला, दैत्यांनो, याला येथून बाहेर घेऊन जा आणि ताबडतोब मारून टाका. हा मारून टाकण्याच्याच योग्यतेचा आहे. (३४)
अयं मे भ्रातृहा सोऽयं हित्वा स्वान् सुहृदोऽधमः ।
पितृव्यहन्तुर्यः पादौ विष्णोर्दासवदर्चति ॥ ३५ ॥
ज्याने मारियला काका त्याचाचि दास ज्या परी । पायासी पूजितो नित्य पोटी का विष्णु जन्मला ॥३५॥
अयं - हा - मे भ्रातृहा - माझ्या भावाला मारणारा होय - सः (अयम्) - तोच हा - अधमः अस्ति - अधम होय - यः - जो - स्वान् - स्वतःच्या - सुहृदः - इष्ट जनांना - हित्वा - सोडून - पितृव्यहंतुः - चुलत्याला मारणार्‍या - विष्णोः - विष्णूचे - पादौ - चरण - दासवत् - सेवकांप्रमाणे - अर्चति - पूजितो ॥ ३५ ॥
पहा ना ! आपल्या नातलगांना सोडून हा नीच, दास असल्याप्रमाणे स्वत:च्या चुलत्याला मारणार्‍या विष्णूंच्या चरणांची पूजा करतो. मला वाटते, याच्या रूपाने माझ्या भावाला मारणारा हा विष्णूच आलेला आहे. (३५)
विष्णोर्वा साध्वसौ किं नु करिष्यति असमञ्जसः ।
सौहृदं दुस्त्यजं पित्रोः अहाद्यः पञ्चहायनः ॥ ३६ ॥
विश्वासाचा नसे हा तो पाचव्या वर्षि प्रेम ते । पित्याला त्यागिले याने कृतघ्न भलताच हा ॥ कद्रू विष्णू असाची तो करील हित काय ते ॥३६॥
यः - जो - पञ्चहायनः - पाच वर्षांच्या वयाचा - पित्रोः - आईबापाच्या - दुस्त्यजं - टाकण्यास कठीण अशा - सौह्रदं - प्रेमाला - अहात् - सोडिता झाला ॥ ३६ ॥
हा मूर्ख पाच वर्षाचा असतानाच आपल्या मात्या-पित्यांच्या सोडण्यास कठीण अशा स्नेहाला विसरला, तो त्या विष्णूचे तरी काय भले करणार आहे ? (३६)
परोऽप्यपत्यं हितकृद्यथौषधं
स्वदेहजोऽप्यामयवत्सुतोऽहितः । छिन्द्यात्तदङ्‌गं यदुतात्मनोऽहितं शेषं सुखं जीवति यद्विवर्जनात् ॥ ३७ ॥
(इंद्रवज्रा) न लागते औषधि पथ्य खाता अहीत्र पोरे जणु घोर रोग । अंगेचि नासे जर अंग अन्य चतूर कापी तरि अंग रोगी । ते कापित्याने मग अन्य देह जगे सुखाने उरल्या आयुष्यीं ॥३७॥
यथा - ज्याप्रमाणे - औषधं - औषध त्याप्रमाणे - परः अपि - परकाही - हितकृत् - हित करणारा - (सः) अपत्यं (एव अस्ति) - तो पुत्र होय - स्वदेहजः - आपला औरस - सुतः अपि - मुलगाही - अहितः - अकल्य़ाण करणारा - आमयवत् - रोगासारखा - आत्मनः - शरीराला - यत् अंगं - जो शरीराचा अवयव - अहितं - अहित करणारा - तत् उत - तो खरोखर अवयव - छिंद्यात् - तोडावा - यद्विवर्जनात् - जे कापून टाकिल्यामुळे - शेषं - बाकीचे - सुखं - सुखाने - जीवति - जगते. ॥ ३७ ॥
एखादा परकासुद्धा आपल्याला औषधाप्रमाणे बरे करील, तर तो एका अर्थी आपला पुत्रच होय. परंतु जर आपला पुत्रच आपले अहित करू लागला तर तो रोगाप्रमाणेच आपला शत्रू होय. शरीराची हानी करणारा अवयव छाटून टाकला पाहिजे. कारण त्यामुळेच उरलेले शरीर सुखाने जगू शकते. (३७)
(अनुष्टुप्)
सर्वैः उपायैः हन्तव्यः सम्भोजशयनासनैः । सुहृल्लिङ्‌गधरः शत्रुः मुनेर्दुष्टमिवेन्द्रियम् ॥ ३८ ॥
(अनुष्टुप्) पुत्राचे रूप घेवोनी शत्रू कां पातला असे । योग्याला विषयेंद्रीय अनिष्ट ठरती तया ॥ अनिष्ट मज हा तैसा खाता वा झोपल्यावरी । कधीही मारणे याला उपाये कोणत्याहि त्या ॥३८॥
मुनेः - मुनीच्या - दुष्टं - दुष्ट - इंद्रियं इव - इंद्रियांप्रमाणे - सुहृल्लिंगधरः - मित्राचे सोंग घेणारा - शत्रुः - शत्रु होय - संभोजशयनासनैः - भोजन, शयन व आसन इत्यादिक प्रसंगी - सर्वैः उपायैः - सर्व उपायांनी - हंतव्यः - मारिला जावा. ॥ ३८ ॥
स्वजनाचे रूप घेऊन आलेला हा माझा शत्रूच आहे. योगी माणसाची भोगलोलुप इंद्रिये ज्याप्रमाणे त्याचे अनिष्ट करतात, त्याचप्रमाणे हा माझे अहित करणारा आहे. म्हणून खाताना, झोपताना किंवा बसलेला असताना अशा कोणत्याही वेळी, कोणत्याही उपायाने याला मारून टाका. (३८)
नैर्‌‍ऋतास्ते समादिष्टा भर्त्रा वै शूलपाणयः ।
तिग्मदंष्ट्रकरालास्याः ताम्रश्मश्रुशिरोरुहाः ॥ ३९ ॥ नदन्तो भैरवान् नादान् छिन्धि भिन्धीति वादिनः । आसीनं चाहनन् शूलैः प्रह्रादं सर्वमर्मसु ॥ ४० ॥
राजाने करिता आज्ञा विक्राळ दैत्य तेधवा । दाढी लाल मिशा ज्यांच्या हाती त्रिशूळ घेउनी ॥३९॥ मारा कापा अशा शब्दे ओरडू लागले पहा । शांत बाळासि ते सारे त्रिशूळे टोचु लागले ॥४०॥
भर्त्रा - स्वामीने - समादिष्टाः - आज्ञा केलेले - शूलपाणय़ः - हातांत शूल घेतलेले - तिग्मदंष्ट्रकरालास्याः - तीक्ष्ण दाढांचे व भयंकर मुखाचे - ताम्रश्मश्रुशिरोरुहाः - तांबडया दाढया-मिशांचे व केसांचे - ते - ते - नैऋताः - राक्षस - वै - खरोखर. ॥ ३९ ॥ भैरवान् नादान् नदन्तः - भयंकर गर्जना करणारे - च - आणि - धिन्धि भिन्धि इति - मारा तोडा असे - वादिनः - बोलणारे - आसीनं - बसलेल्या - प्रल्हादं - प्रल्हादाला - सर्वमर्मसु - सर्व मर्मस्थानी - शूलैः - शूळांनी - अहनन् - प्रहार करिते झाले. ॥ ४० ॥
हिरण्यकशिपूने जेव्हा दैत्यांना अशी आज्ञा दिली, तेव्हा तीक्ष्ण दाढा, अक्राळ-विक्राळ तोंडे, लाल-लाल दाढी मिशा तसेच लांब केस असलेले दैत्य हातात त्रिशूल घेऊन "मारा ! तोडा !" असे म्हणत जोराने ओरडू लागले. प्रल्हाद गप्प बसला होता, तरी दैत्य मात्र त्याच्या मर्मांवर शूलांचे प्रहार करीत होते. (३९-४०)
परे ब्रह्मण्यनिर्देश्ये भगवति अखिलात्मनि ।
युक्तात्मन्यफला आसन् अपुण्यस्येव सत्क्रियाः ॥ ४१ ॥
प्रल्हादे आपुले चित्त परमात्म्यात लाविले । सर्वात्मा शक्तिआधार मन वाणी अगोचर ॥ म्हणोनी फसले यत्‍न प्रल्हादा मार ना बसे । मोठे उद्दोग धंदे ते अभाग्याचेचि व्यर्थ जै ॥४१॥
अपुण्यस्य - भाग्यहीन पुरुषांच्या - सत्क्रियाः इव - मोठाल्या उद्योगाप्रमाणे - ब्रह्मणि - परब्रह्मरूपी - अनिर्देश्ये - दाखविता न येण्याजोग्या - भगवति - ऐश्वर्यसंपन्न - अखिलात्मनि - सर्वांचा आत्मा अशा - परे - परमेश्वराच्या ठिकाणी - युक्तात्मनि (प्रल्हादे) - ज्याचे अंतःकरण लागून राहिले आहे अशा प्रल्हादाच्या ठिकाणी - अफलाः आसन् - ते प्रहार निष्फल झाले. ॥ ४१ ॥
मन-वाणीच्या आवाक्यात न येणारे, सर्वात्मा, सर्व शक्तींचे आधार अशा परमात्म्यामध्ये प्रल्हादाचे चित्त एकरूप झाले होते. त्यामुळे भाग्यहीनाचे उद्योग जसे व्यर्थ होतात, तसे त्यांचे ते सर्व प्रहार निष्फळ झाले. (४१)
प्रयासेऽपहते तस्मिन् दैत्येन्द्रः परिशङ्‌कितः ।
चकार तद्वधोपायान् निर्बन्धेन युधिष्ठिर ॥ ४२ ॥
युधिष्ठिरा शुळाने त्या प्रल्हादा परिणाम ना । साशंकता तदा दैत्य हट्‍टाने यत्‍नि लागला ॥४२॥
युधिष्ठिर - हे धर्मराजा - तस्मिन् प्रयासे अपहते - तो प्रयत्न फुकट गेला असता - परिशंकितः - शंकित झालेला - दैत्येंद्रः - हिरण्यकशिपु - तद्वधोपायान् - प्रल्हादाच्या त्या वधाचे उपाय - निर्बंधेन - आग्रहाने - चकार - करिता झाला. ॥ ४२ ॥
युधिष्ठिरा, जेव्हा प्रल्हादावर सर्व प्रयत्‍नांचा काहीच परिणाम झाला नाही, तेव्हा भयभीत हिरण्यकशिपू प्रल्हादाला मारण्यासाठी हट्टाला पेटून निरनिराळे उपाय करू लागला. (४२)
दिग्गजैर्दन्दशूकैश्च अभिचारावपातनैः ।
मायाभिः सन्निरोधैश्च गरदानैरभोजनैः ॥ ४३ ॥ हिमवाय्वग्निसलिलैः पर्वताक्रमणैरपि । न शशाक यदा हन्तुं अपापं असुरः सुतम् । चिन्तां दीर्घतमां प्राप्तः तत्कर्तुं नाभ्यपद्यत ॥ ४४ ॥
रगडी हत्तिच्यापायी विषारी सर्प डंखिले । निर्मिली राक्षसी कृत्या पहाडाहुनि लोटला ॥ अंधारी कोंडिला वीष देवोनी अन्न ना दिले ॥४३॥ बर्फी अग्नीतही टाकी समुद्रीं ढकली कधी । कधी वार्‍यात सोडी नी शिळेच्या खालि दाबिला ॥ परी निष्पाप पुत्राचा न झाला केस वाकडा । विवशता बघोनिया दैत्य चिंतीत जाहला ॥ शोधुनी न मिळे त्याला मारण्या कांहि साधन ॥४४॥
दिग्गजैः - मोठया हत्तींच्या पायी बांधण्याने - दंदशूकैः - सर्पांकडून दंश केल्याने - च - आणि - अभिचारावपातनैः - कृत्या पाठीस लावणे व कडेलोट करणे यांनी - मायाभिः - कपटयुक्तींनी - गरदानैः - विष घालण्याने - अभोजनैः - उपाशी ठेवण्याने - हिमवाय्वग्निसलिलैः - थंडी, वारा, अग्नि व पाणी यांच्या कहरात बसविण्याने - च - आणि - पर्वताक्रमणैः अपि - अंगावर पर्वत टाकणे इत्यादि उपायांनीसुद्धा - अपापं सुतं - पापरहित अशा मुलाला - हन्तुं - मारण्यास - यदा असुरः न शशाक - जेव्हा हिरण्यकशिपु समर्थ झाला नाही - सः - तो - दीर्घतमां - फार मोठया - चिंतां - काळजीला - प्राप्तः - प्राप्त झालेला असा - तत् - ते वधकर्म - कर्तुं - करण्यास - न अभ्यपद्यत - समर्थ झाला नाही. ॥ ४३-४४ ॥
त्याने त्याला मदोन्मत्त हत्तींकडून तुडविले, विषारी साप डसविले, अभिचार कर्म करविले, पर्वताच्या कड्यावरून खाली ढकलून दिले, अनेक प्रकारच्या मायांचा प्रयोग करविला, अंधार्‍या कोठडीत बंद केले, विष पाजविले आणि खाणे-पिणेही बंद करविले. (४३) बर्फाळ जागेत, तुफानात, धगधगत्या आगीत ठेवले, समुद्रात बुडविले, पर्वतांच्या खाली दाबून ठेवले. परंतु यांपैकी कोणत्याही उपायाने तो आपल्या निष्पाप पुत्राला मारू शकला नाही. तेव्हा हिरण्यकशिपूला अतिशय काळजी वाटू लागली. प्रल्हादाला मारण्यासाठी त्याला कोणताही उपाय सुचेना. (४४)
एष मे बह्वसाधूक्तो वधोपायाश्च निर्मिताः ।
तैस्तैः द्रोहैः असद्धर्मैः मुक्तः स्वेनैव तेजसा ॥ ४५ ॥
विचार करि तो चित्ती याला मी बोललो बहू । वधिण्या यत्‍नही केले वाचे हा एकटा कसा ॥४५॥
एषः - हा - मे - माझ्याकडून - बहु - पुष्कळ - असाधु - दुर्भाषणे - उक्तः - बोलला गेला - च - आणि - वधोपायाः - वधाचे उपाय - निर्मिताः - योजिले गेले - तैः तैः - त्या त्या - असद्धर्मैः - पापमूलक अशा - द्रोहैः - घाताच्या उपायांतून - स्वेन एव तेजसा - आपल्या स्वतःच्याच तेजाने - (सः) मुक्तः - तो मुक्त झाला. ॥ ४५ ॥
मी याला पुष्कळ अपशब्द बोललो, मारून टाकण्याचे पुष्कळ उपाय केले, परंतु हा मी केलेला द्रोह आणि दुर्व्यवहार यांपासून आपल्या प्रभावानेच वाचला. (४५)
वर्तमानोऽविदूरे वै बालोऽप्यजडधीरयम् ।
न विस्मरति मेऽनार्यं शुनः शेप इव प्रभुः ॥ ४६ ॥
असूनी बाळ हा राही निःशंक मजला तसा । समजूत यया अंगी सामर्थ्य निश्चये असे ॥ शुनःशेपा परी हा ही घेईल बदला तसा ॥४६॥
अविदुरे - जवळ - वर्तमानः - असणारा - अयं - हा - बालः अपि - लहान असूनही - वै - खरोखर - अजडधीः - भीतीने मंद झालेली बुद्धि ज्याची असा - प्रभुः - सामर्थ्यवान असा - शुनःशेपः इव - शुनशेपाप्रमाणे - मे - माझे - अनार्यं - वाईट कृत्य - न विस्मरति - विसरणार नाही. ॥ ४६ ॥
हा लहान असूनही समजूतदार आहे आणि नि:शंक होऊन माझ्याजवळच राहतो. याच्याजवळ काही-ना-काही सामर्थ्य अवश्य आहे. आपल्या पित्याच्या दुर्वर्तनामुळे शुन:शेप जसा पित्याच्या विरोधात गेला होता, त्याचप्रमाणे हा, मी केलेले अपकार विसरणार नाही. (४६)
अप्रमेयानुभावोऽयं अकुतश्चिद्‍भयोऽमरः ।
नूनमेतद् विरोधेन मृत्युर्मे भविता न वा ॥ ४७ ॥
कुणाची या भिती नाही मृत्यु तो स्पर्श ना करी । शक्तीचा थांगही नाही माझा मृत्यु यया करे ॥ होईल अथवा ना हो दोन्हीही शक्य ते असे ॥४७॥
अयं - हा - अप्रमेयानुभावः - ज्याचे सामर्थ्य कळण्याजोगे नाही असा - अकुतश्चिद्भयः - ज्याला कोणापासून भीती नाही असा - अमरः - अमर - नूनं - खरोखर - एतद्विरोधेन - ह्याच्याशी विरोध केल्याने - मे - मला - मृत्यूः - मृत्यू - भविता - होईल - (अन्यथा) न वा भविता - एरवी होणार नाही. ॥ ४७ ॥
हा कोणाला घाबरत नाही की याला मरण येत नाही. याच्या शक्तीचा थांगपत्ताच लागत नाही. याच्या विरोधामुळेच निश्चितपणे माझा मृत्यू तर ओढवणार नाही ना ! (४७)
इति तच्चिन्तया किञ्चित् म्लानश्रियं अधोमुखम् ।
शण्डामर्कावौशनसौ विविक्त इति होचतुः ॥ ४८ ॥
विचारे सुकले तोंड शंड - बंधूनि पाहिले । एकांति गाठिला दैत्य वदले त्यास हे असे ॥४८॥
इति - अशा - चिंतया - काळजीमुळे - किंचित् - थोडी - म्लानश्रियं - मलिन झाली आहे चर्या ज्याची अशा - अधोमुखं - खाली तोंड करून बसलेल्या - तं - त्या हिरण्यकशिपुला - औशनसौ - शुक्राचे मुलगे - शंडामर्कौ - शंड व अमर्क हे - विविक्ते - एकांती - इति ह - असे खरोखर - ऊचतुः - बोलले. ॥ ४८ ॥
अशा प्रकारे विचार करता करता त्याचा चेहरा थोडासा सुकला. शुक्राचार्याचे पुत्र शंड आणि अमर्क, हिरण्यकशिपू सुन्न होऊन बसला आहे, असे पाहून त्याला एकांतात नेऊन म्हणाले, (४८)
जितं त्वयैकेन जगत्त्रयं भ्रुवोः
विजृम्भणत्रस्त समस्तधिष्ण्यपम् । न तस्य चिन्त्यं तव नाथ चक्ष्वहे न वै शिशूनां गुणदोषयोः पदम् ॥ ४९ ॥
(इंद्रवज्रा) स्वामी तुम्ही तो विजयी जगाचे ते लोकपालो थरकांपात । आम्हा न वाटे मुळि कांहि चिंता खेळी न कांही घडते अनिष्ट ॥४९॥
नाथ - हे स्वामी - त्वया एकेन - तुझ्या एकटयाकडूनच - भ्रुवा - भ्रुकुटींच्या - विजृंभणत्रस्तसमस्तधिषपं - चमकण्याने ज्यांतील सर्व लोकपाल त्रासले आहेत असे - जगत्त्रयं - त्रैलोक्य - जितं - जिंकले गेले - तस्य तव - त्या तुला - चिन्त्यं - काळजी करण्याजोगे - (किंचित् अपि) न चक्ष्महे - काही आम्हाला दिसत नाही - वै - खरोखर - शिशूनां - लहान मुलांची कृति - गुणदोषयोः - लाभ व हानि यांचे - पदं - स्थान - न - नाही. ॥ ४९ ॥
स्वामी, आपण एकट्यानेच तिन्ही लोकांवर विजय मिळविला आहे. आपण आपल्या भुवया उंचावल्या तरी सर्व लोकपालांचा थरकाप होतो. आपण चिंता करावी अशी एकही गोष्ट आमच्या पाहाण्यात नाही. लहान मुलाचे वागणे आपण मनावर का घेता ? (४९)
इमं तु पाशैर्वरुणस्य बद्ध्वा
निधेहि भीतो न पलायते यथा । बुद्धिश्च पुंसो वयसाऽऽर्यसेवया यावद्‍गुरुर्भार्गव आगमिष्यति ॥ ५० ॥
पाशात ठेवा वरूणासवे हा आचार्य येतील तदा वयाने । वाढेल तेंव्हा गुरूपाद सेवा करोनि होई मग बुद्धि शुद्ध ॥५०॥
यावत् - जोपर्यंत - गुरुः - गुरु - भार्गवः - शुक्राचार्य - आगमिष्यति - येईल तोपर्यंत - इमं - ह्याला - तु - तर - वरुणस्य - वरुणाच्या - पाशैः - पाशांनी - बद्धवा - बांधून - निधेही - ठेव - यया - जेणेकरून - भीतः (सः) - भ्यालेला तो - न पलायते - पळणार नाही - पुंसः - पुरुषांची - बुद्धिः - बुद्धि - वयसा - योग्य वयात आल्याने - च - आणि - आर्यसेवया - सत्पुरुषांच्या सेवेने - समीचीना भवति - चांगली होते. ॥ ५० ॥
आमचे वडील शुक्राचार्य येईपर्यंत याने भिऊन पळून जाऊ नये, म्हणून याला वरुणाच्या पाशांनी बांधून टाका. कदाचित वय वाढल्याने किंवा गुरुजनांची सेवा केल्याने माणसाची बुद्धी सुधारते. (५०)
(अनुष्टुप्)
तथेति गुरुपुत्रोक्तं अनुज्ञायेदमब्रवीत् । धर्मो ह्यस्योपदेष्टव्यो राज्ञां ये गृहमेधिनाम् ॥ ५१ ॥
(अनुष्टुप्) ठीक हे वदला दैत्य मानी गोष्ट तयाचि ती । करावा बोध हा ऐसा जो धर्म पाळिती जन ॥५१॥
गुरुपुत्रोक्तं - गुरुपुत्रांचे भाषण - तथा इति - बरे आहे म्हणून - अनुज्ञाय - स्वीकारून - इदं - हे - अब्रवीत् - म्हणाला - हि - आता - गृहमेधिनां - गृहस्थाश्रमी अशा - राज्ञां - राजांचे - ये - जे - धर्माः - धर्म - (ते) अस्य - ते ह्याला - उपदेष्टव्याः - शिकविले जावे. ॥ ५१ ॥
हिरण्यकशिपूने "ठीक आहे" असे म्हणून गुरुपुत्रांचा सल्ला मान्य करून म्हटले, ज्याचे पालन गृहस्थाश्रमी राजे लोक करतात, त्या धर्माचा याला उपदेश केला पाहिजे. (५१)
धर्ममर्थं च कामं च नितरां चानुपूर्वशः ।
प्रह्रादायोचतू राजन्प्रश्रितावनताय च ॥ ५२ ॥
राजा ! त्या पाठशाळेत नेवोनी गुरूजी तया । धर्मार्थ काम यांचेच शिक्षणा देउ लागले ॥५२॥
राजन् - हे धर्मराजा - प्रश्रितावनताय - विनयशील व नम्र अशा - प्रल्हादाय - प्रल्हादाला - नितरां - अत्यंत काळजीने - धर्मं च अर्थं - धर्म आणि अर्थ - कामं च - आणि काम - अनुपूर्वशः - क्रमाक्रमाने - ऊचतुः - सांगते झाले. ॥ ५२ ॥
युधिष्ठिरा, यानंतर पुरोहित विनयशील व नम्र अशा त्याला धर्म, अर्थ आणि काम या पुरुषार्थांचे अनुक्रमे शिक्षण देऊ लागले. (५२)
यथा त्रिवर्गं गुरुभिः आत्मने उपशिक्षितम् ।
न साधु मेने तच्छिक्षां द्वन्द्वारामोपवर्णिताम् ॥ ५३ ॥
तीन या पुरूषार्थाचे नावडे त्यास शिक्षण । शिक्षण बोध त्या होई विषयी वासना जया ॥५३॥
गुरुभिः - गुरूंनी - आत्मने - स्वतःला - यथा (वत्) - योग्य रीतीने - त्रिवर्गं - तीन पुरुषार्थ - उपशिक्षितं - शिकविले - द्वंद्वारामोपवर्णितां - सुखदुःखादि द्वंद्वात विश्राम पावणार्‍यांनी वर्णिलेल्या - तच्छिक्षां - त्यांच्या शिक्षणाला - साधु - चांगले - न मेने - मानिता झाला नाही. ॥ ५३ ॥
परंतु गुरुजींचे धर्म, अर्थ आणि काम यांविषयीचे ते शिकविणे प्रल्हादाला आवडत नसे; कारण राग-द्वेषादी द्वंद्वे आणि विषयभोगांत रस असणार्‍यासाठीच ते शिक्षण उपयोगी होते. (५३)
यदाऽऽचार्यः परावृत्तो गृहमेधीयकर्मसु ।
वयस्यैर्बालकैस्तत्र सोपहूतः कृतक्षणैः ॥ ५४ ॥
एकदा गुरूजी जाता निघोनी स्वगृहा कडे । प्रल्हादा अन्य मित्रांनी खेळाया बाहिले असे ॥५४॥
यदा - जेव्हा - आचार्यः - गुरुजी - गृहमेधीयकर्मसु - गृहस्थाश्रमासंबंधी कर्मांनिमित्त - परावृत्तः - दूर जाई - कृतक्षणैः - ज्यांना संधी सापडली आहे अशा - वयस्यैः बालकैः - बरोबरीच्या मुलांनी - तत्र - त्याठिकाणी - सः - तो प्रल्हाद - उपहूतः - बोलाविला जात असे. ॥ ५४ ॥
जेव्हा गुरुजी काही घरच्या कामासाठी बाहेर गेले होते, तेव्हा सुट्टी मिळाल्याकारणाने बरोबरीच्या मुलांनी प्रल्हादाला खेळण्यासाठी बोलाविले. (५४)
अथ तान् श्लक्ष्णया वाचा प्रत्याहूय महाबुधः ।
उवाच विद्वांन् तन्निष्ठां कृपया प्रहसन्निव ॥ ५५ ॥
तेंव्हा यानेच त्यांना तै गोड शब्दात बाहुनी । प्रसन्न होउनी चित्ती हासुनी ज्ञान बोधिले ॥५५॥
अथ - मग - तन्निष्ठां विद्वान् - त्या मुलांची स्थिती जाणणारा - महाबुधः - मोठा ज्ञानी असा तो प्रल्हाद - तान् - त्यांना - श्लक्ष्णया - मधुर अशा - वाचा - वाणीने - प्रत्याहूय - हाक मारून - प्रहसन् इव - हसतहसतच - उवाच - बोलला. ॥ ५५ ॥
प्रल्हाद परम ज्ञानी होता. त्याने त्यांना अत्यंत मधुर शब्दांनी आपल्याकडे बोलावले. त्यांचा जन्ममृत्युरूप भूतकाळ व आपल्यावरील निष्ठा त्याला ज्ञात होती. त्यांच्यावर कृपा करण्यासाठी हसत हसत तो त्यांना म्हणाला. (५५)
ते तु तद्‍गौरवात्सर्वे त्यक्तक्रीडापरिच्छदाः ।
बाला न दूषितधियो द्वन्द्वारामेरितेहितैः ॥ ५६ ॥ पर्युपासत राजेन्द्र तन्न्यस्तहृदयेक्षणाः । तानाह करुणो मैत्रो महाभागवतोऽसुरः ॥ ५७ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कंधे प्रह्रादानुचरिते पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
निरागस असे सर्व बुद्धि दूषित ती नसे । आदरे बसले सर्व खेळणे सोडुनी तिथे ॥५६॥ प्रेमाने बघती बाळे ऐकाया उपदेश तो । प्रेमी तो भक्त प्रल्हाद मैत्रभावेचि बोलला ॥५७॥ । इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर पाचवा अध्याय हा ॥ ७ ॥ ५ ॥ हरिः ॐ तत्सत्‌ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
राजेंद्र - हे धर्मराजा - द्वंद्वारामेरितेहितैः - सुखदुःखादिकांनी रममाण होणार्‍यांच्या उपदेशांनी - नदूषितधियः - ज्यांची बुद्धि भ्रष्ट झाली नाही असे - तन्न्यस्तहृदयेक्षणाः - त्या प्रल्हादाच्या ठिकाणी मन व नेत्र लागून गेले आहेत ज्यांचे असे - त्यक्तक्रीडापरिच्छदाः - ज्यांनी आपली क्रीडासाधने सर्व टाकिली आहेत असे - ते - ते - सर्वे - सगळे - बालाः - बालक - तु - तर - तग्दौरवात् - त्या प्रल्हादाच्याविषयी आदर असल्यामुळे - पर्युपासत - सभोवार बसते झाले - करुणः - दयाळू - मैत्रः - सर्वांशी मित्रत्वाने वागणारा - महाभागवतः - मोठा भगवद्भक्त असा - असुरः - दैत्य प्रल्हाद - तान् - त्या बालकांना - आह - म्हणाला. ॥ ५६-५७ ॥
युधिष्ठिरा, ते सर्वजण अजून लहान होते. म्हणून राग-द्वेषांनी युक्त विषय भोगणार्‍या पुरुषांच्या सांगण्याने आणि कृतींनी त्यांची बुद्धी अजून दूषित झाली नव्हती. यामुळे आणि प्रल्हादाबद्दल अत्यंत आदर असल्याकारणाने त्या सर्वांनी आपले खेळण्याचे साहित्य बाजूला ठेवले आणि प्रल्हादाजवळ जाऊन त्याच्याकडे एकटक पाहात त्याच्याभोवती ते बसून राहिले. तसेच भगवंतांचा परम प्रेमी भक्त प्रल्हादाचे हृदय त्यांच्याविषयीच्या करुणा आणि मैत्रीयुक्त भावांनी भरून गेले आणि तो त्यांना म्हणू लागला. (५६-५७)
स्कंध सातवा - अध्याय पाचवा समाप्त |