|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण हिरण्यकशिपोः शासनम्, प्रह्रादस्य जन्म, तद्‌गुणानां च वर्णनम् - हिरण्यकशिपूचे अत्याचार आणि प्रल्हादाच्या गुणांचे वर्णन - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
नारद उवाच -
(अनुष्टुप्) एवं वृतः शतधृतिः हिरण्यकशिपोरथ । प्रादात् तत् तपसा प्रीतो वरान् तस्य सुदुर्लभान् ॥ १ ॥
श्रीनारद सांगतात - (अनुष्टुप्) हिरण्यकश्यपू याने मागता वर दुर्लभ । तपे प्रसन्न होवोनी ब्रह्माजीने दिले तया ॥१॥
अथ - नंतर - एवं - याप्रमाणे - वृतः - वराची याचना केलेला - तत्तपसा - त्या हिरण्यकशिपूच्या तपश्चर्येने - प्रीतः - संतुष्ट झालेला - शतधृतिः - ब्रह्मदेव - तस्य हिरण्यकशिपोः - त्या हिरण्यकशिपूला - सुदुर्लभान् वरान् - अत्यंत दुर्लभ असे वर - प्रादात् - देता झाला ॥१॥
नारद म्हणतात – हिरण्यकशिपूने जेव्हा ब्रह्मदेवांना अशा प्रकारचे अत्यंत दुर्लभ वर मागितले, तेव्हा त्यांनी त्याच्या तपश्चर्येवर प्रसन्न झाल्याकारणाने त्याला ते वर दिले. (१)
ब्रह्मोवाच -
तातेमे दुर्लभाः पुंसां यान् वृणीषे वरान् मम । तथापि वितराम्यङ्‌ग वरान् यदपि दुर्लभान् ॥ २ ॥
ब्रह्मदेव म्हणाले - मुला जे मागसी ते तो जीवासी अति दुर्लभ । दुर्लभो असुनी सर्व देतो मी तुजला परी ॥२॥
तात - हे हिरण्यकशिपो - यान् वरान् - जे वर - मम - माझ्यापासून - वृणीषे - तू मागत आहेस - इमे - ते हे - पुंसां - पुरूषांना - दुर्लभाः - मिळण्यास कठीण - यद् अपि - जरी आहेत - तथा अपि - तरीही - अंग - हिरण्यकशिपो - दुर्लभान् वरान् - दुर्लभ वरांना - वितरामि - मी देतो ॥२॥
ब्रह्मदेव म्हणाले – बाबा रे ! तू मला जे वर मागत आहेस, ते जीवांना अत्यंत दुर्लभ आहेत. परंतु दुर्लभ असूनही मी तुला ते सर्व वर देत आहे. (२)
ततो जगाम भगवान् अमोघानुग्रहो विभुः ।
पूजितोऽसुरवर्येण स्तूयमानः प्रजेश्वरैः ॥ ३ ॥
श्रीनारद सांगतात - ब्रह्म्याचे वर ना खोटे समर्थ भगवद्रुप । वर हे मिळता सर्व दानवे पूजिले तया ॥
ततः - नंतर - भगवान् - ऐश्वर्यसंपन्न - अमोघानुग्रहः - ज्याचा अनुग्रह कधी फुकट जावयाचा नाही असा - असुरवर्येण - दैत्यश्रेष्ठ हिरण्यकशिपूने - पूजितः - पूजिलेला - प्रजेश्वरैः - मरीचि आदिकरून प्रजापतींनी - स्तूयमानः - स्तविलेला - विभूः - ब्रह्मदेव - जगाम - स्वस्थानी गेला ॥३॥
ज्यांचे वरदान कधी खोटे ठरत नाही ते समर्थ भगवान, हिरण्यकशिपूने पूजा केल्यावर प्रजापतींनी केलेली स्तुती ऐकून आपल्या लोकात निघून गेले. (३)
एवं लब्धवरो दैत्यो बिभ्रद् हेममयं वपुः ।
भगवत्यकरोद् द्वेषं भ्रातुर्वधमनुस्मरन् ॥ ४ ॥
पुन्हा ते स्तुति ऐकोनी सत्य लोकास पातले ॥३॥ वर हे मिळता सर्व दैत्याची तनु कांतिमान्‌ । धष्ट-पुष्ट तशी झाली भगद्‌द्वेषि जाहला ॥४॥
एवं - याप्रमाणे - लब्धवरः दैत्यः - ज्याला वर मिळाला आहे असा हिरण्यकशिपु दैत्य - हेममयं वपुः - सुवर्णमय शरीर - बिभ्रत - धारण करीत - भ्रातुः वधं - भावाचा वध - अनुस्मरन् - नित्य आठवीत - भगवति - परमेश्वराविषयी - द्वेषं अकरोत् - वैर करिता झाला. ॥४॥
ब्रह्मदेवांकडून वर प्राप्त करून घेतल्यानंतर सुवर्णाप्रमाणे कांतिमान शरीर असलेला तो दैत्य भावाच्या हत्येची आठवण होऊन भगवंतांचा द्वेष करू लागला. (४)
स विजित्य दिशः सर्वा लोकांश्च त्रीन्महासुरः ।
देवासुरमनुष्येन्द्रान् गन्धर्वगरुडोरगान् ॥ ५ ॥ सिद्धचारणविद्याध्रान् ऋषीन् पितृपतीन् मनून् । यक्षरक्षःपिशाचेशान् प्रेतभूतपतीनथ ॥ ६ ॥ सर्वसत्त्वपतीन्जित्वा वशमानीय विश्वजित् । जहार लोकपालानां स्थानानि सह तेजसा ॥ ७ ॥
महादैत्ये दिशा सर्व त्रिलोक देवता तसे । असूर नृपती सर्प गरूड सिद्ध चारण ॥५॥ विद्दाधर ऋषी पित्रे मनू यक्ष नि राक्षसा । भूत प्रेत समस्तांचे राजे सर्वचि जिंकिले ॥६॥ नागविले असे सर्वां सर्वांचे स्थान घेतले ॥७॥
सः महासूरः - तो मोठा दैत्य हिरण्यकशिपु - सर्वाः दिशः - सर्व दिशांना - च - आणि - त्रीन् लोकान् - तिन्ही लोकांना - विजित्य - जिंकून - देवासुरमनुष्येन्द्रान् - देव, दैत्य व मनुष्य यांच्या अधिपतींना - गंधर्वगरुडोरगान् - गंधर्व, गरुड व सर्प यांना ॥५॥ अथ - तसेच - सिद्धचारणविद्याध्रान् - सिद्ध, चारण व विद्याधर यांना - ऋषीन् - ऋषींना - पितृपतीन् - यमधर्मादिकांना - मनून् - मनूंना - यक्षरक्षःपिशाचेशान् - यक्ष, राक्षस व पिशाच यांच्या स्वामींना - प्रेतभूतपतीन् - प्रेत व भूते यांच्या अधिपतींना ॥६॥ विश्वजित् - विश्वाला जिंकणारा दैत्य - सर्वसत्त्वपतीन् - सर्व प्राणिमात्रांच्या अधिपतींना - जित्वा - जिंकून - वशं च आनीय - आणि आपल्या ताब्यात आणून - तेजसा सह - तेजासह - लोकपालानां - लोकपालांची - स्थानानि - स्थाने - जहार - हरण करिता झाला. ॥७॥
त्या महादैत्याने सर्व दिशा, तिन्ही लोक, तसेच देव, असुर, राजे, गंधर्व, गरुड, सर्प, सिद्ध, चारण, विद्याधर, ऋषी, पितरांचे अधिपती, मनू, यक्ष, राक्षस, पिशाचराज, प्रेत, भूतपती तसेच सर्व प्राण्यांच्या राजांना जिंकून आपल्याला वश करून घेतले. एवढेच नव्हे तर त्या विश्वविजयी दैत्याने लोकपालांची शक्ती आणि ठिकाणे सुद्धा हिसकावून घेतली. (५-७)
देवोद्यानश्रिया जुष्टं अध्यास्ते स्म त्रिपिष्टपम् ।
महेन्द्रभवनं साक्षात् निर्मितं विश्वकर्मणा । त्रैलोक्यलक्ष्म्यायतनं अध्युवासाखिलर्द्धिमत् ॥ ८ ॥
स्वयं ज्या विश्वकर्माने निर्मिले इंद्रभूवना । नंदनवन या स्थानी स्वर्गी तो राहु लागला । त्रिलोकीचेहि प्रत्यक्ष जेथ सौंदर्य साठले । सर्व संपत्तिती तेथे एकत्र जाहली असे ॥८॥
अखिलर्द्धिमत् - सर्व ऐश्वर्याने युक्त असा तो दैत्य - देवोद्यानश्रिया - देवांच्या क्रीडास्थानरूपी संपत्तीने - जुष्टं - युक्त असा - त्रिविष्टपं - स्वर्ग - अध्यास्ते स्म - बळकविता झाला - विश्वकर्मणा - विश्वकर्म्याने - साक्षात् - प्रत्यक्ष - निर्मितं - निर्माण केलेल्या - त्रैलोक्यलक्ष्म्यायतनं - त्रैलोक्याच्या लक्ष्मीचे वसतिस्थान अशा - महेंद्रभवनं - इंद्राच्या घरी - अध्युवास - राहता झाला. ॥८॥
आता तो नंदनवनादी दिव्य उद्यानांच्या सौंदर्याने युक्त अशा स्वर्गात स्वत: विश्वकर्म्याने तयार केलेल्या इंद्राच्या भवनात राहू लागला. तिन्ही लोकांचे सौंदर्य मूर्तिमान होऊन त्या भवनात निवास करीत होते. तसेच सर्व प्रकारच्या संपत्तींनी ते संपन्न होते. (८)
यत्र विद्रुमसोपाना महामारकता भुवः ।
यत्र स्फाटिककुड्यानि वैदूर्यस्तम्भपङ्‌क्तयः ॥ ९ ॥ यत्र चित्रवितानानि पद्मरागासनानि च । पयःफेननिभाः शय्या मुक्तादामपरिच्छदाः ॥ १० ॥
सोपान ते प्रवाळाचे फरशा पाचु्च्याहि त्या । स्फटीकाच्या अशा भिंती वैडूर्यीखांब शोभले ॥९॥ आसने माणकांची ती छत ते चांदल्या परी । दुग्धफेसापरी शय्या मोत्यांच्या झालरी पहा ॥१०॥
यत्र - ज्याठिकाणी - विद्रुमसोपानाः - पोवळ्यांचे जिने - महामारकताः भुवः - मूल्यवान पाचूंच्या जमिनी - यत्र - ज्याच्या ठिकाणी - स्फाटिककुडयानि - स्फटिक मण्यांच्या भिंती - वैदूर्यपंक्तयः - वैडूर्य मण्यांच्या खांबांच्या ओळी. ॥९॥ यत्र - ज्याठिकाणी - चित्रवितानानि - चित्र-विचित्र छते - पद्मरागासनानि - पद्मराग मण्यांची आसने - पयःफेननिभाः - पाण्याच्या फेसाप्रमाणे स्वच्छ - च - आणि - मुक्तादामपरिच्छदाः - मोत्यांचे हार हीच आहेत वेष्टणे ज्यांची असे - शय्याः सन्ति - बिछाने आहेत. ॥१०॥
त्या महालात पोवळ्यांच्या पायर्‍या, पाचूच्या फरशा, स्फटिकाच्या भिंती, वैडूर्यमण्याचे खांब आणि माणिकांची आसने होती. तेथील छ्ते रंगीबेरंगी होती. तसेच दुधाप्रमाणे शुभ्र बिछाने व त्यांच्यावर मोत्यांच्या झालरी लावल्या होत्या. (९-१०)
कूजद्‌भिर्नूपुरैर्देव्यः शब्दयन्त्य इतस्ततः ।
रत्नस्थलीषु पश्यन्ति सुदतीः सुन्दरं मुखम् ॥ ११ ॥
सर्वांगसुंदरी ऐशा अप्सरा रत्‍नभूवरी । नूपुरांचा झणत्‌कार दर्पणी मुख पाहती ॥११॥
सुदतीः देव्यः - सुंदर देवस्त्रिया - कूजद्भिः नूपुरैः - रुणझुणणार्‍या नूपुरांनी युक्त अशा - इतस्ततः - जिकडेतिकडे - शब्दयंत्यः - एकमेकींना हाक मारीत - रत्नस्थलीषु - रत्नजडित भूमीवर - सुंदरं मुखं - आपले सुंदर मुख - पश्यंति - पाहतात. ॥११॥
सर्वांगसुंदर अप्सरा आपल्या नूपुरांचा रुणु-झुणु आवाज करीत रत्‍नमय जमिनीवर इकडे तिकडे फिरत होत्या आणि काहीजणी त्यात आपली सुंदर मुखे पाहात होत्या. (११)
तस्मिन्महेन्द्रभवने महाबलो
महामना निर्जितलोक एकराट् । रेमेऽभिवन्द्याङ्‌घ्रियुगः सुरादिभिः प्रतापितैरूर्जितचण्डशासनः ॥ १२ ॥
(इंद्रवज्रा) इंद्राचिये त्या भुवनात दैत्य जिंकोनि राही सकळास तेथे । तो दंड त्याचा अतिची कठोर देवो नि दैत्यो पदस्पर्शिती ते ॥१२॥
तस्मिन् महेंद्रभवने - त्या इंद्राच्या घरात - महाबलः - महाबलवान - महामनाः - मोठया मनाचा - निर्जितलोकः - ज्याने तिन्ही लोक जिंकले आहेत असा - एकराट् - ज्याला प्रतिस्पर्धी कोणीही नाही असा एकच राजा - प्रतापितैः - पराक्रमी अशा - सुरादिभिः - देवादिकांनी - अभिवंद्यांघ्नियुगः - ज्याचे पाय वंदिले आहेत असा - ऊर्जितचंडशासनः - ज्याचा अंमल बळकट व तीव्र आहे असा तो हिरण्यकशिपु - रेमे - रमता झाला. ॥१२॥
त्या इंद्राच्या महालामध्ये अतिशय बलवान आणि अभिमानी हिरण्यकशिपू सर्व लोकांना जिंकून सर्वांचा एकछत्री सम्राट होऊन विहार करू लागला. त्याचे शासन एवढे कठोर होते की देव-दानवसुद्धा त्याला भिऊन त्याच्या चरणांना वंदन करीत असत. (१२)
तमङ्‌ग मत्तं मधुनोरुगन्धिना
विवृत्तताम्राक्षमशेषधिष्ण्यपाः । उपासतोपायनपाणिभिर्विना त्रिभिस्तपोयोगबलौजसां पदम् ॥ १३ ॥
गंधीत दारू पिउनीच राही सदाचि डोळेहि वटारलेले । शरीर तेजे निधि तो तपाचा तिघां विना सर्वचि देव भिती ॥१३॥
अंग - हे राजा - पांडव - परीक्षिता - उरुगंधिना - ज्याचा गंध उग्र आहे अशा - मधुना - मद्याने - मत्तं - उन्मत्त झालेल्या - विवृत्तताम्राक्षं - तारवटलेले व लाल आहेत नेत्र ज्याचे अशा - तपोयोगबलौजसां पदं - तप, योग, बल व वीर्य ह्यांचे माहेर घर अशा - त्रिभिःविना - ब्रह्मा, विष्णु व रुद्र यांच्याशिवाय - अशेषधिष्ण्यपाः - सर्व लोकपाल - उपायनपाणिभिः - हातांत नजराणे घेऊन - उपासत - सेविते झाले. ॥१३॥
युधिष्ठिरा, उग्र गंध असलेली मदिरा पिऊन तो उन्मत्तपणे राहत असे. त्याचे डोळे लालभडक आणि भेसूर असत. त्यावेळी तो तपश्चर्या, योग, शारीरिक आणि मानसिक सामर्थ्य यांचे भांडारच होता. ब्रह्मदेव, विष्णू आणि महादेव यांचेखेरीज सर्व देव आपापल्या हातात भेटवस्तू घेऊन त्याच्या सेवेत उपस्थित असत. (१३)
जगुर्महेन्द्रासनमोजसा स्थितं
विश्वावसुस्तुम्बुरुरस्मदादयः । गन्धर्वसिद्धा ऋषयोऽस्तुवन्मुहुः विद्याधरा अप्सरसश्च पाण्डव ॥ १४ ॥
इंद्रासनी तो बसता तिथे तै विश्वावसू तुंबर मीहि गायी । गंधर्व विद्दाधर सिद्ध आदी त्या अप्सरा तो नित त्यास गाती ॥१४॥
पांडव - हे परीक्षित राजा - विश्वावसुः - विश्वावसु - तुम्बुरुः - तुम्बुरु - अस्मदादयः - आम्ही आहो आदि ज्यांमधे असे - गंधर्वसिद्धाः - गंधर्व व सिद्ध - ऋषयः - ऋषी - च - आणि - विद्याधराः - विद्याधर - अप्सरसः - अप्सरा - मुहुः - वारंवार - ओजसा - आपल्या पराक्रमाने - महेंद्रासनं - इंद्राच्या आसनावर - स्थितं - बसलेल्या दैत्याला - अस्तुवन् - स्तविते झाले - जगुः - गाते झाले. ॥१४॥
युधिष्ठिरा, जेव्हा तो आपल्या सामर्थ्यावर इंद्रासनावर बसला, तेव्हा विश्वावसू, तुंबुरू तसेच आम्ही सर्वपण त्याच्यासमोर गायन करीत असू. त्याचप्रमाणे गंधर्व, सिद्ध, ऋषिगण, विद्याधर आणि अप्सरा वारंवार त्याची स्तुती करीत असत. (१४)
स एव वर्णाश्रमिभिः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः ।
इज्यमानो हविर्भागान् अग्रहीत् स्वेन तेजसा ॥ १५ ॥
(अनुष्टुप्) असा तेजस्वि तो सर्व वर्ण आश्रम धर्मिने । यज्ञाच्या आहुत्या देता बळेचि घेई सर्व तो ॥१५॥
सः एव - तो दैत्यच - वर्णाश्रमिभिः - वर्णाश्रमसंबंधी - भूरिदक्षिणैः - ज्यांत पुष्कळ दक्षिणा दिली जाते अशा - क्रतुभिः - यज्ञांनी - इज्यमानः - पूजिलेला असा - स्वेन - आपल्या - ओजसा - सामर्थ्याने - हविर्भागान् अग्रहीत् - हविर्भाग ग्रहण करिता झाला. ॥१५॥
वर्णाश्रमधर्माचे पालन करणारे पुरुष पुष्कळ दक्षिणा देऊन जे यज्ञ करीत, त्यांच्या यज्ञांतील आहुती तो आपल्या सामर्थ्याने हिसकावून घेत असे. (१५)
अकृष्टपच्या तस्यासीत् सप्तद्वीपवती मही ।
तथा कामदुघा गावो नानाश्चर्यपदं नभः ॥ १६ ॥
पृथ्वीच्या सातही द्वीपी अखंड राज्य त्याजला । उगवे सर्वही धान्य पृथ्वीत ते न पेरिता । इच्छी सर्व तशा वस्तू मिळती अंतराळि त्यां । आकाश रंजवी त्याला सौंदर्य वस्तु दावुनी ॥१६॥
तस्य - त्या दैत्याची - सप्तदीपवती - सात द्वीपांनी युक्त अशी - मही - पृथ्वी - अकृष्टपच्या - नांगरल्याशिवाय पिकणारी - आसीत् - झाली - तथा - त्याप्रमाणे - द्यौः - स्वर्ग - तु - तर - कामदुधा - इच्छित वस्तू देणारा - नभः च - आणि आकाश - नानाश्चर्यपदं - नानाप्रकारच्या आश्चर्याचे स्थान झाले.॥१६॥
पृथ्वीच्या सातही द्वीपांवर त्याचे राज्य होते. नांगरणी न करताच जमिनीतून धान्य येत असे. त्याला पाहिजे असेल, ते अंतरिक्षातून मिळत असे. त्याचप्रमाणे त्याच्या बाबतीत आकाश अनेक आश्चर्यकारक वस्तूंची खाण असे. (१६)
रत्‍नाकराश्च रत्नौघान् तत्पत्‍न्यश्चोहुरूर्मिभिः ।
क्षारसीधुघृतक्षौद्र दधिक्षीरामृतोदकाः ॥ १७ ॥
क्षार सूरा घृत मधू दही दूध जळाचिये । नद्दापत्‍न्यांकरे देई रत्‍न फेसात सागर ॥१७॥
क्षारसीधुघृतक्षौद्रदधिक्षीरामृतोदकाःरत्नाकराः - क्षार, मद्य, घृत, मध, दही, दूध व गोडे पाणी यांचे समुद्र - च - आणि - तत्पत्न्यः - त्यांच्या स्त्रिया ज्या नद्या त्या - उर्मिभिः - लाटांनी - रत्नौघान् - रत्नांच्या समुदायांना - ऊहुः - वाहून आणित्या झाल्या.॥१७॥
खारे पाणी, मदिरा, तूप, मध, दही, दूध आणि गोड्या पाण्याचे समुद्रसुद्धा आपल्या पत्‍न्या ज्या नद्या त्यांच्या लाटांतून रत्नांच्या राशी त्याच्याकडे पोहोचवित असत. (१७)
शैला द्रोणीभिराक्रीडं सर्वर्तुषु गुणान् द्रुमाः ।
दधार लोकपालानां एक एव पृथग्गुणान् ॥ १८ ॥
खेळण्या पर्वते घाट वृक्ष ते फुलती सदा । एकटा लोकपालांचे गुण सर्वचि धारि तो ॥१८॥
शैलाः - पर्वत - द्रोणिभिः - दर्‍यांनी - आक्रीडं - क्रीडास्थानाला - द्रुमाः - वृक्ष - सर्वर्तुषु - सगळ्या ऋतूंमध्ये - गुणान् - पुष्पफलादिक गुणांना - सः च - व तो दैत्य - लोकपालानां - लोकपालांच्या - पृथग्गुणान् - वर्षण, दहन व शोषण इत्यादि निरनिराळया गुणांना - एकः एव दधार - एकटाच धारण करिता झाला. ॥१८॥
पर्वत आपल्या दर्‍यात क्रीडांगणे उपलब्ध करून देत आणि झाडे सर्व ऋतूंमध्ये फुले-फळे देत असत. सर्व लोकपालांचे वेगवेगळे गुण तो एकटाच धारण करीत होता. (१८)
स इत्थं निर्जितककुब् एकराड् वियान् प्रियान् ।
यथोपजोषं भुञ्जानो नातृप्यद् अजितेन्द्रियः ॥ १९ ॥
असा सम्राट तो थोर प्रीय ते भोगु लागला । अतृप्त सर्व भोगात इंद्रियांचाच दास तो ॥१९॥
सः - तो - निर्जितककुब् - ज्यांनी दाही दिशा जिंकल्या आहेत असा - एकराट् - निष्कंटक राजा - प्रीयान् विषयान् - आवडत्या विषयांना - यथोपजोषं - आवडीप्रमाणे - भुंजानः - भोगीत असतानाही - अजितेंद्रियः - जिंकली नाहीत इंद्रिये ज्याने असा - न अतृप्यत् - तृप्त झाला नाही. ॥१९॥
अशा प्रकारे दिग्विजयी आणि एकछत्री सम्राट होऊन तो आपल्याला प्रिय असणार्‍या विषयांचा स्वच्छंदपणे उपभोग घेऊ लागला. परंतु इतके विषय सेवन करूनही इंद्रियांवर संयम नसल्यामुळे त्याची तृप्ती होऊ शकली नाही. (१९)
एवं ऐश्वर्यमत्तस्य दृप्तस्योच्छास्त्रवर्तिनः ।
कालो महान् व्यतीयाय ब्रह्मशापं उपेयुषः ॥ २० ॥
या रूपी राहिला पार्षद्‌ शापिता सनकादिके । माजला माज ऐश्वर्ये गेले ते कैक वर्षही ॥२०॥
एवं - याप्रमाणे - ऐश्वर्यमत्तस्य - ऐश्वर्याने उन्मत्त झालेल्या - दृप्तस्य - गर्विष्ठ अशा - उच्छास्त्र वर्तिनः - शास्त्राचे उल्लंघन करणार्‍या - ब्रह्मशापं उपेयुषः - ब्राह्मणांच्या शापाला प्राप्त झालेल्या त्या दैत्याचा - महान् कालः - मोठा अवधि - व्यतीयाय - निघून गेला. ॥२०॥
ज्याला सनकादिकांनी शाप दिला होता, तोच भगवंतांचा हा पार्षद ऐश्वर्याच्या मदाने उन्मत्त होऊन घमेंडीत शास्त्रमर्यादांचे उल्लंघन करू लागला होता. त्याच्या जीवनाचा खूपसा काळ अशा प्रकारे पाहाता पाहाता निघून गेला. (२०)
तस्योग्रदण्डसंविग्नाः सर्वे लोकाः सपालकाः ।
अन्यत्रालब्धशरणाः शरणं ययुरच्युतम् ॥ २१ ॥
कठोर शासने त्याच्या भिले ते लोकपालही । न आश्रय कुठे तेंव्हा भगवत्‌पदि पातले ॥२१॥
तस्य उग्रदंडसंविग्नाः - त्याच्या कडक शिक्षेने त्रासलेले - सपालकाः - लोकपालासह - सर्वे लोकाः - सगळे लोक - अन्यत्र अलब्धशरणाः - दुसरा कोणी रक्षण करणारा मिळाला नाही ज्यांना असे - शरणं जग्मुः - शरण गेले - अच्युतं - नारायणाला. ॥२१॥
त्याच्या कठोर शासनाने सर्व लोक आणि लोकपाल भयभीत झाले. त्यांना जेव्हा दुसरीकडे कोठेही आश्रय मिळाला नाही, तेव्हा ते भगवंतांना शरण गेले. (२१)
तस्यै नमोऽस्तु काष्ठायै यत्रात्मा हरिरीश्वरः ।
यद्‍गत्वा न निवर्तन्ते शान्ताः संन्यासिनोऽमलाः ॥ २२ ॥
(मनातल्या मनात म्हणाले) सर्वात्मा श्रीहरी जेथे निवसे जगदीश्वर । जे धाम मिळता संता पुन्हा ना जन्म मृत्यु तो । अशा वैकुंठधामाला आमुचा प्रणिपात हा ॥२२॥
यत्र - ज्याठिकाणी - आत्मा - सर्वांतर्यामी - ईश्वरः - परमेश्वर - हरिः - नारायण - यत् (च) - व जेथे - गत्वा - जाऊन - शान्ताः - शमदमादियुक्त - अमलाः - पापरहित - संन्यासिनः - सर्वसंगपरित्याग केलेले लोक - न निवर्तते - मागे फिरत नाहीत - तस्यै काष्ठायै - त्या दिशेला - नमः अस्तु - नमस्कार असो. ॥२२॥
जेथे सर्वात्मा जगदीश्वर श्रीहरी निवास करतात आणि जे प्राप्त केल्यानंतर तेथून शांत आणि निर्मल संन्यासी महात्मे परत येत नाहीत, त्या भगवंतांच्या परम धामाला आम्ही नमस्कार करतो. (२२)
इति ते संयतात्मानः समाहितधियोऽमलाः ।
उपतस्थुर्हृषीकेशं विनिद्रा वायुभोजनाः ॥ २३ ॥
इंद्रीय मन रोधोनी तयांनी जल वर्जिले । झोपणे सोडले आणि हृदयीं हरि प्रार्थिला ॥२३॥
इति - असे म्हणून - ते - ते - संयतात्मानः - आत्मसंयमन केलेले - समाहितधियः - ज्यांची बुद्धि निश्चल झाली आहे असे - अमलाः - पापरहित - विनिद्राः - सुटली आहे निद्रा ज्यांची असे - वायुभोजनाः - वात भक्षण करणारे - हृषीकेशं उपतस्थुः - नारायणाची उपासना करिते झाले. ॥२३॥
अशा भावनेने आपल्या इंद्रियांचा संयम आणि मन एकाग्र करून त्यांनी वायुभक्षण करून झोप सोडून निर्मल हृदयाने भगवंतांची आराधना सुरू केली. (२३)
तेषां आविरभूद्वाणी अरूपा मेघनिःस्वना ।
सन्नादयन्ती ककुभः साधूनां अभयङ्‌करी ॥ २४ ॥
एकदा मेघनादैसी झाली आकाशवाणि ती । दिशाही घुमल्या सर्व साधुंच्या अभयार्थची ॥२४॥
तेषां - त्यांना - अरूपा - जिचा वक्ता दिसत नाही अशी - मेघनिस्वना - मेघाप्रमाणे गंभीर ध्वनीची - ककुभः संनादयंती - दिशा दुमदुमविणारी - साधूनां - साधूंना - अभयंकरी - अभय देणारी - वाणी - वाणी - आविरभूत् - प्रगट झाली. ॥२४॥
तेव्हा मेघाप्रमाणे गंभीर आकाशवाणी त्यांना ऐकू आली. त्या आवाजाने सर्व दिशा दुमदुमल्या. साधूंना अभय देणारी ती वाणी होती. (२४)
मा भैष्ट विबुधश्रेष्ठाः सर्वेषां भद्रमस्तु वः ।
मद्दर्शनं हि भूतानां सर्वश्रेयोपपत्तये ॥ २५ ॥
नभ्यावे देवतांनो हो कल्याण तुमचे असो । परंकल्याण प्राण्यासी माझ्या या दर्शनात की ॥२५॥
विबुधश्रेष्ठाः - देवश्रेष्ठ हो - मा भैष्ट - भिऊ नका - वः - तुमचे - सर्वेषां - सर्वांचे - भद्रं - कल्याण - अस्तु - असो - हि - कारण - मद्दर्शनं - माझे दर्शन - भूतानां - प्राण्यांच्या - सर्वश्रेयोपपत्तये (अस्ति) - सर्व प्रकारच्या कल्याणांच्या प्राप्तीकरिता असते. ॥२५॥
श्रेष्ठ देवांनो, भिऊ नका. तुम्हा सर्वांचे कल्याण असो. कारण प्राण्यांना माझ्या दर्शनानेच परम कल्याणाची प्राप्ती होते. (२५)
ज्ञातमेतस्य दौरात्म्यं दैतेयापसदस्य यत् ।
तस्य शान्तिं करिष्यामि कालं तावत्प्रतीक्षत ॥ २६ ॥
दुष्टता नीच दैत्याची मला पूर्वीच ज्ञात ती । संपवील तया मीच वेळेची वाट ती पहा ॥२६॥
च - शिवाय - एतस्य दैतेयापसदस्य - ह्या दुष्ट दैत्यश्रेष्ठ हिरण्यकशिपुचे - दौरात्म्यं - दुष्टपण - (मया) ज्ञातं - मी जाणिले - तस्य - त्याची - शांतिं - शांति - करिष्यामि - मी करीन - तावत् - तोपर्यंत - कालं - काही काळ - प्रतीक्षत - वाट पाहा. ॥२६॥
या नीच दैत्याच्या दुष्टतेची मला पहिल्यापासूनच कल्पना आहे. ती मी नाहीशी करीन. योग्य वेळ येण्याची वाट पहा. (२६)
यदा देवेषु वेदेषु गोषु विप्रेषु साधुषु ।
धर्मे मयि च विद्वेषः स वा आशु विनश्यति ॥ २७ ॥
देवता देव नी गायी द्विज साधू नि धर्म यां । माझाही करिता द्वेष शीघ्र नाश तया असे ॥२७॥
यदा - जेव्हा - देवेषु - देवांच्या ठिकाणी - वेदेषु - वेदांच्या ठिकाणी - गोषु - गाईंच्या ठिकाणी - विप्रेषु - ब्राह्मणांविषयी - साधुषु - साधूंविषयी - धर्मे च - धर्माविषयी - वा - अथवा - मयि - माझ्याविषयी - (तस्य) विद्वेषः (भवति) - त्याचा अतिशय द्वेष होईल - तदा - तेव्हा - सः आशु विनश्यति - तो लवकर नष्ट होईल. ॥२७॥
कोणताही प्राणी जेव्हा देवता, वेद, गाय, ब्राह्मण, साधू, धर्म आणि मी यांचा द्वेष करू लागतो, तेव्हा लवकरच त्याचा नाश होतो. (२७)
निर्वैराय प्रशान्ताय स्वसुताय महात्मने ।
प्रह्रादाय यदा द्रुह्येद् हनिष्येऽपि वरोर्जितम् ॥ २८ ॥
निर्वेर शांत जो पुत्र प्रल्हादा द्रोह हा करी । तदा वधील मी यासी वराने जरि माजला ॥२८॥
यदा - जेव्हा - महात्मने - श्रेष्ठ मनाच्या - निर्वैराय - वैरभावरहित अशा - प्रशांताय - अत्यंत शांत अशा - स्वसुताय प्रल्हादाय - स्वतःचा मुलगा जो प्रल्हाद त्याचा - सः द्रुह्येत् (तदा) - तो द्रोह करील तेव्हा - वरोर्जितं अपि (तं) - वरामुळे बलाढय झालेल्या सुद्धा त्याला - हनिष्ये - मी ठार मारीन. ॥२८॥
जेव्हा हा आपल्या वैरहीन, शांत आणि महात्मा पुत्र प्रल्हादाचा द्वेष करील, तेव्हा वरामुळे शक्तिसंपन्न झाला असला, तरी याला मी अवश्य मारीन. (२८)
नारद उवाच -
इत्युक्ता लोकगुरुणा तं प्रणम्य दिवौकसः । न्यवर्तन्त गतोद्वेगा मेनिरे चासुरं हतम् ॥ २९ ॥
श्रीनारद म्हणाले - ऐकोनी वाणि ही ऐसी फिरले वंदुनी तया । उद्वेग मिटला सर्व दैत्य मेला जणू तदा ॥२९॥
लोकगुरुणा - परमेश्वराने - इति - याप्रमाणे - उक्ताः - आश्वासन दिलेले - दिवौकसः - देव - तं प्रणम्य - त्या विष्णूला नमस्कार करून - गतोद्वेगाः - ज्यांची चिंता नाहीशी झाली आहे असे - न्यवर्तन्त - परत फिरले - च - आणि - असुरं हतं मेनिरे - राक्षस मेला असे मानते झाले. ॥२९॥
नारद म्हणाले – लोकगुरू भगवंतांनी जेव्हा देवांना असे आश्वासन दिले, तेव्हा ते त्यांना प्रणाम करून परत फिरले. त्यांचा सर्व उद्वेग नाहीसा झाला आणि आता हिरण्यकशिपू मारला गेला, असेच त्यांना वाटले. (२९)
तस्य दैत्यपतेः पुत्राश्चत्वारः परमाद्‍भुताः ।
प्रह्रादोऽभून् महांन् तेषां गुणैर्महदुपासकः ॥ ३० ॥
दैत्यासी चार ते पुत्र गुणांनी जे निचक्षण । प्रल्हाद सान तो सर्वां परी सर्वात तो गुणी ॥३०॥
तस्य दैत्यपतेः - त्या दैत्यश्रेष्ठ हिरण्यकशिपुचे - परमाभ्दुताः - अत्यंत गुणवान असे - चत्वारः पुत्राः - चार मुलगे होते - तेषां प्रल्हादः - त्यामध्ये प्रल्हाद हा - गुणैः - सद्गुणांनी - महान् - श्रेष्ठ - महदुपासकः (च) - आणि सत्पुरुषांची सेवा करणारा - अभूत् - होता. ॥३०॥
दैत्यराज हिरण्यकशिपूला अत्यंत अद्‌भुत असे चार पुत्र होते. त्यापैकी प्रल्हाद हा सर्वांत धाकटा, परंतु गुणांच्या बाबतीत सर्वांत श्रेष्ठ आणि संत सेवक होता. (३०)
ब्रह्मण्यः शीलसम्पन्नः सत्यसन्धो जितेन्द्रियः ।
आत्मवत्सर्वभूतानां एकः प्रियसुहृत्तमः ॥ ३१ ॥
द्विजभक्त सम शांत जितेंद्रिय हि सत्य नी । सर्वांचा प्रीय नी तैसा हितैषी सत्यवादि जो ॥३१॥
ब्रह्मण्यः - ब्राह्मणांच्या कल्याणाविषयी झटणारा - शीलसंपन्नः - सुस्वभावी - सत्यसंधः - सत्य आहे प्रतिज्ञा ज्याची असा - जितेंद्रियः - इंद्रिये जिंकलेला - सर्वभूतानां - सर्व प्राणिमात्रांचा - आत्मवत् - अंतर्यामी आत्म्याप्रमाणे - एकः - एकटाच - प्रियसुहृत्तमः - अत्यंत प्रिय मित्र असा. ॥३१॥
तो ब्राह्मणभक्त, सदाचरणी, सत्यप्रतिज्ञ व जितेंद्रिय होता. शिवाय सर्व प्राण्यांच्याबरोबर तो स्वत: सारखेच वर्तन करी आणि सर्वांचा एकमात्र प्रिय असा हितैषी होता. (३१)
दासवत्सन्नतार्याङ्‌घ्रिः पितृवद् दीनवत्सलः ।
भ्रातृवत्सदृशे स्निग्धो गुरुषु ईश्वरभावनः । विद्यार्थरूपजन्माढ्यो मानस्तम्भविवर्जितः ॥ ३२ ॥
नत थोरांपुढे होई गरिबांचा पिता जसा । समाना बंधु तो जैसा गुरूला ईशची बघे । सौंदर्य धन विद्दा नी कुळाचा गर्व ना शिवी ॥३२॥
दासवत् - दासाप्रमाणे - संनतार्यांघ्निः - नमस्कार केला आहे सत्पुरुषांच्या चरणाला ज्याने असा - पितृवत् - बापाप्रमाणे - दीनवत्सलः - दीनांविषयी कृपाळू - भ्रातृवत् - भावाप्रमाणे - सदृशे - आपल्याशी समान अशा लोकांविषयी - स्निग्धः - स्नेह बाळगणारा - गुरुषु - गुरुंचेविषयी - ईश्वरभावनः - ईश्वराप्रमाणे भावना ठेवणारा - विद्यार्थरूपजन्माढयः - विद्या, संपत्ति, रूप व जन्म यांनी संपन्न - मानस्तंभविवर्जितः - मानरहित व गर्वरहित असा. ॥३२॥
तो श्रेष्ठांपुढे सेवकाप्रमाणे नतमस्तक होत असे. गरिबांच्यावर पित्याप्रमाणे स्नेह करी. जे बरोबरीचे होते, त्यांच्यावर भावाप्रमाणे प्रेम करी आणि गुरूजनांबद्दल भगवद्‌भाव ठेवीत असे. विद्या, धन, सौंदर्य आणि कुलीनता यांनी संपन्न असूनही गर्व आणि उद्धटपणा त्याला शिवला नाही. (३२)
नोद्विग्नचित्तो व्यसनेषु निःस्पृहः
श्रुतेषु दृष्टेषु गुणेष्ववस्तुदृक् । दान्तेन्द्रियप्राणशरीरधीः सदा प्रशान्तकामो रहितासुरोऽसुरः ॥ ३३ ॥
(इंद्रवज्रा) तो धैर्यशाली जरि ऐकिले त्या भोगास त्याने नच इच्छिले की । जितेंद्र ऐसा नच कामना त्यां असूर द्रव्या नच स्पर्शिले की ॥३३॥
व्यसनेषु - संकटात - नोद्विग्नचित्तः - दुःखित चित्त नाही ज्याचे असा - निःस्पृहः (सन्) - निरिच्छ असल्यामुळे - श्रुतेषु - ऐकिलेल्या - दृष्टेषु - पाहिलेल्या - गुणेषु - विषयांच्या गुणांविषयी - अवस्तुदृक् - सत्यत्वाने न पाहणारा - दांतेंद्रियप्राणशरीरधीः - इंद्रिय, प्राण, शरीर व बुद्धि यांचे ज्याने दमन केले आहे असा - सदा - सदा - प्रशांतकामः - अत्यंत शांत स्वभावाचा - असुरः - असुर - रहितासुरः - असुरांच्या दोषांनी रहित. ॥३३॥
संकटांच्या वेळी तो घाबरत नसे. इहलोकपरलोक यांतील विषयांना तो मिथ्या समजत असे. म्हणून त्याच्या मनामध्ये कोणत्याही वस्तूबद्दल लालसा नव्हती. इंद्रिये, प्राण, शरीर आणि मन त्याच्या ताब्यात होते. त्याच्या चित्तामध्ये कोणतीही इच्छा उत्पन्न होत नसे. जन्माने असुर असूनही आसुरी दोषांचा त्याच्यामध्ये लवलेशही नव्हता. (३३)
यस्मिन्महद्‍गुणा राजन् गृह्यन्ते कविभिर्मुहुः ।
न तेऽधुना पिधीयन्ते यथा भगवतीश्वरे ॥ ३४ ॥
(अनुष्टुप्) अनंत भगवान् जैसा तैसा प्रल्हाद श्रेष्ठ ही । महात्मे गाति त्या सर्व जैसे तैसाचि तो पहा ॥३४॥
राजन् - हे राजा - यस्मिन् - ज्याच्यामधील - महद्‌गुणाः - थोरांचे गुण - कविभिः - विद्वानांकडून - मुहुः - वारंवार - गृह्यंते - ग्रहण केले जातात - ते - ते गुण - अधुना - अजून - यथा ईश्वरे भगवति (तथा) - जसे समर्थ अशा भगवंताच्या ठिकाणी त्याचप्रमाणे - न अपिधीयन्ते - गुप्त झाले नाहीत. ॥३४॥
हे राजा, जसे भगवंतांचे गुण अनंत आहेत, तसेच प्रल्हादामध्ये होते. महात्मे लोक नेहमी त्यांचे वर्णन करून अनुकरण करीत असले तरीसुद्धा ते अजूनही संपलेले नाहीत. (३४)
यं साधुगाथासदसि रिपवोऽपि सुरा नृप ।
प्रतिमानं प्रकुर्वन्ति किमुतान्ये भवादृशाः ॥ ३५ ॥
कुळासी देव ते शत्रू तरी संत सभेत ते । अन्य भक्तास प्रल्हाद नामे सन्मान साधिती । राजा तुझ्या परी भक्त मानिती नवलाव ना ॥३५॥
नृप - हे राजा - साधुगाथासदसि - साधू कोण असा प्रश्न उपस्थित झालेल्या सभेमध्ये - रिपवः अपि - शत्रुरूप असलेलेहि - सुराः - देव - यं - ज्या प्रल्हादाला - प्रतिमानं - दृष्टांतरूप - प्रकुर्वंति - करितात - किमुत - तर मग - अन्ये भवादृशा - दुसरे तुझ्यासारखे. ॥३५॥
युधिष्ठिरा, देव त्याचे शत्रू असूनही भक्तांची चरित्रे ऐकण्यासाठी जेव्हा त्यांची सभा भरते, तेव्हा ते दुसर्‍या भक्तांना प्रल्हादाची उपमा देतात. तर मग आपल्यासारखे भगवद्भक्त त्याचा आदर करतील यात काय आश्चर्य ! (३५)
गुणैरलमसंख्येयै माहात्म्यं तस्य सूच्यते ।
वासुदेवे भगवति यस्य नैसर्गिकी रतिः ॥ ३६ ॥
महिमा वर्णिण्या त्यांची अनंत गुण त्याचिये । आवश्यक नसे कांही, वासुदेव उपासना । जन्मजात असे त्यासी हा एक गुण तो पुरे ॥३६॥
असंख्येयैः गुणैः - अनंत गुणांनी - तस्य माहात्म्यं - त्याचे थोरपण - अलं सूच्यते - पुरेसे दाखविले जात - यस्य - ज्याची - भगवति वासुदेवे - भगवान वासुदेवाच्या ठिकाणी - नैसर्गिकी - स्वाभाविक - रतिः - प्रीती ॥३६॥
त्याच्या मोठेपणाचे वर्णन करण्यासाठी अगणित गुण सांगण्या-ऐकण्याची आवश्यकता नाही. भगवान श्रीकृष्णांच्या ठायी त्याचे स्वाभाविक प्रेम आहे, एवढा एकच गुण त्याचा मोठेपणा सिद्ध करण्यासाठी पुरेसा आहे. (३६)
न्यस्तक्रीडनको बालो जडवत् तन्मनस्तया ।
कृष्णग्रहगृहीतात्मा न वेद जगदीदृशम् ॥ ३७ ॥
राजा प्रल्हाद तो बाळ खेळ सोडोनि तन्मय । साठवी हरिसी पोटी न राही शुद्ध त्याजला ॥३७॥
न्यस्तक्रीडनकः - सोडून दिले आहेत खेळ ज्याने असा - जडवत् - अज्ञान्याप्रमाणे - तन्मनस्तया - परमेश्वराकडे चित्त लागून राहिल्यामुळे - कृष्णग्रहगृहीतात्मा - कृष्णरूपी पिशाचाने ज्याचे मन पछाडले आहे असा - बालः - लहान प्रल्हाद - ईदृशं - अशा - जगत् - जगाला - न वेद - जाणत नव्हता. ॥३७॥
खेळणे-बागडणे सोडून प्रल्हाद लहानपणीच भगवंतांच्या ध्यानामध्ये वेड्याप्रमाणे तन्मय होऊन जात असे. श्रीकृष्ण रूप ग्रहाची बाधा झाल्यामुळे त्याला जगाविषयी काहीच शुद्ध नसे. (३७)
आसीनः पर्यटन् अश्नन् शयानः प्रपिबन् ब्रुवन् ।
नानुसन्धत्त एतानि गोविन्दपरिरम्भितः ॥ ३८ ॥
वाटे सदा तया ईश आलिंगी धरूनी पहा । उठता बसता खाता झोपता जलही पिता । फिरता बोलता नित्य न देई लक्ष तो कुठे ॥३८॥
गोविंदपरिरंभितः - परमेश्वराने आलिंगिलेला तो प्रल्हाद - आसीनः - बसताना - पर्यटन् - फिरताना - अश्र्नन् - खाताना - शयानः - निजताना - प्रपिवन् - पिताना - ब्रुवन् - बोलताना - एतानि - ह्या सर्व कृत्यांना - न अनुसंधत्त - लक्षात घेत नसे. ॥३८॥
भगवंतांनी आपल्याला मिठीत घेतले आहे, असे वाटत असल्यामुळे त्याला झोपणे, बसणे, खाणे, पिणे, चालणे, फिरणे आणि बोलणे या गोष्टी आपण करतो, असे वाटत नसे. (३८)
क्वचिद् रुदति वैकुण्ठ चिन्ताशबलचेतनः ।
क्वचिद् हसति तच्चिन्ता ह्लाद उद्गायति क्वचित् ॥ ३९ ॥
भगवान् सोडुनी गेला असे त्यां वाटता मनीं । जोराने रडुही लागे हासे भेटीत तो कधी ॥३९॥
क्वचित् - एखाद्या वेळी - वैकुंठचिंताशबलचेतनः - परमेश्वराच्या चिंतनाने भांबावून गेला आहे आत्मा ज्याचा असा तो - रुदति - रडे - क्वचित् - कधी - तच्चिंतल्हादः - त्या परमेश्वराच्या ध्यानाने आनंद पावलेला असा - हसति - हसे - क्वचित् - केव्हा - उद्गायति - मोठयाने गाई. ॥३९॥
कधी कधी भगवान मला सोडून निघून गेले, या भावनेने त्याचे हृदय व्याकूळ होऊन तो रडू लागे. कधी मनोमन त्यांना आपल्यासमोर पाहून आनंदाच्या उद्रेकाने तो खदखदा हसू लागे; तर कधी त्या आनंदात मोठ्याने गाऊ लागे. (३९)
नदति क्वचिद् उत्कण्ठो विलज्जो नृत्यति क्वचित् ।
क्वचित्तद्‍भावनायुक्तः तन्मयोऽनुचकार ह ॥ ४० ॥
ओरडोनी कधी बाही नाचे मोदे कधी तसा । कधी तल्लीन होवोनी त्याची मुद्रा करी स्वयें ॥४०॥
क्वचित् - केव्हा - उत्कंठः - मोठा ध्वनी आहे ज्याचा असा - नदति - ओरडे - क्वचित् - कधी - विलज्जः - सोडिली आहे लज्जा ज्याने असा - नृत्यति - नाचे - ह - खरोखर - क्वचित् - एखाद्या वेळी - तद्भावनायुक्तः - परमेश्वराच्या भक्तीने युक्त असा - तन्मयः - तदाकार वृत्ति झालेला - अनुचकार - सारख्या लीला करीत असे. ॥४०॥
तो कधी उत्साहाने ओरडत असे. कधी कधी लोकलज्जा न बाळगता नाचत असे. कधी त्यांच्या लीलांमध्ये तल्लीन होऊन स्वत:ची आठवण विसरून त्या लीलांचे अनुकरण करी. (४०)
क्वचिदुत्पुलकस्तूष्णीं आस्ते संस्पर्शनिर्वृतः ।
अस्पन्दप्रणयानन्द सलिलामीलितेक्षणः ॥ ४१ ॥
हृदयीं कधि स्पर्शाने सुखावे शांत हो मनीं । कधी रोमांच हो अंगी आनंदाश्रूच ते कधी ॥४१॥
क्वचित् - कधी - संस्पर्शनिर्वृतः - आलिंगनाने सुखी झालेला - उत्पुलकः - रोमांचयुक्त असा - अस्पंदप्रणयानंदसलिलामीलितेक्षणः - निश्चल व प्रेमांनी उद्‌भवलेल्या आनंदाश्रूंनी ज्याचे नेत्र थोडे मिटले आहेत असा - तूष्णीं आस्ते - स्तब्ध बसे. ॥४१॥
कधी भगवंतांच्या कोमल स्पर्शाचा अनुभव येऊन आनंदात मग्न होऊन शांतपणे बसून राही. त्यावेळी त्याचा रोम-न्‍-रोम पुलकित होई. निश्चल प्रेम आणि आनंदाश्रू यांनी त्याचे अर्धोन्मीलित डोळे डबडबलेले असत. (४१)
स उत्तमश्लोकपदारविन्दयोः
निषेवयाकिञ्चनसङ्‌गलब्धया । तन्वन् परां निर्वृतिमात्मनो मुहुः दुसङ्‌गदीनस्य मनः शमं व्यधात् ॥ ४२ ॥
(इंद्रवज्रा) लाभे हरीच्या चरणास भक्ती अकिंचनी त्या नित संत संगे । म्हणोनी राही हरिच्यात मग्न जो शांत भक्ता नित देत राही ॥४२॥
सः - तो प्रल्हाद - अकिंचनसंगलब्धया - सर्वसंगपरित्याग केलेल्या सत्पुरुषांच्या समागमाने प्राप्त झालेल्या - उत्तमश्लोकपदारविंदयोः - पुण्यश्लोक परमेश्वराच्या चरणकमलांच्या - निषेवया - सेवेने - मुहुः - वारंवार - आत्मनः - स्वतःचे - परां - श्रेष्ठ - निर्वृतिं - सुख - तन्वन् - मिळविणारा असा - दुःसंगदीनान्यमनःशमं - दुष्टांच्या संगतीने दीन झालेल्या इतरांच्या मनाची शांती - व्यधात् - करीत असे. ॥४२॥
भगवान श्रीकृष्णांच्या चरणकमलांची ही भक्ती नि:संग भगवत्प्रेमी महात्म्यांच्या संगतीने व सेवेने प्राप्त होते. यामुळे तो स्वत: तर परमानंदात मग्न राहीच; पण ज्या बिचार्‍यांचे मन कुसंगतीमुळे अत्यंत हीन-दीन झालेले असे, त्यांनासुद्धा तो वारंवार शांतीचा लाभ करून देत असे. (४२)
(अनुष्टुप्)
तस्मिन् महाभागवते महाभागे महात्मनि । हिरण्यकशिपू राजन् अकरोद् अघमात्मजे ॥ ४३ ॥
(अनुष्टुप्) राजा ! प्रल्हाद तो भक्त हरीचा प्रिय भाग्यवान्‌ । उच्चकोटी असा थोर तरी दैत्ये तया तसे । अपराधी करोनीया त्रासिण्या कष्ट घेतले ॥४३॥
राजन् - हे राजा - हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - तस्मिन् महाभागवते - त्या मोठया भगवद्भक्त अशा - महाभागे - महाभाग्यवान अशा - महात्मनि - उदार मनाच्या प्रल्हादाच्या ठिकाणी - अघं - छळ - अकरोत् - करिता झाला. ॥४३॥
युधिष्ठिरा, प्रल्हाद भगवंतांचा परम भक्त, परम भाग्यवान आणि महात्मा होता. हिरण्यकशिपू मात्र अशा पुत्राचा द्वेष करू लागला. (४३)
युधिष्ठिर उवाच -
देवर्ष एतदिच्छामो वेदितुं तव सुव्रत । यदात्मजाय शुद्धाय पितादात्साधवे ह्यघम् ॥ ४४ ॥
राजा युधिष्ठिराने विचारिले - देवर्षि सुव्रती तुम्ही सांगा आम्हा असे कि त्या । हिरण्यकश्यपू याने सुपुत्रा द्रोहिले कसे ? ॥४४॥
सुव्रत देवर्षे - हे सदाचारसंपन्न नारदमुने - यत् - ज्या कारणास्तव - पिता - बाप - साधवे - साधु अशा - शुद्धाय - सदाचारी - आत्मजाय - स्वतःच्या पुत्राचा - अघं - छळ - अदात् - करिता झाला - एतत् - हे - तव - तुझ्यापासून - वेदितुं - ऐकण्यास - हि - खरोखर - इच्छामः - आम्ही इच्छितो.॥४४॥
युशिष्ठिराने विचारले – हे नामस्मरणव्रत घेतलेल्या देवर्षे, आम्ही आता हे जाणून घेऊ इच्छितो की, पिता असूनसुद्धा हिरण्यकशिपूने अशा शुद्ध हृदय महात्म्या पुत्राशी द्रोह का केला ? (४४)
पुत्रान् विप्रतिकूलान् स्वान् पितरः पुत्रवत्सलाः ।
उपालभन्ते शिक्षार्थं नैवाघमपरो यथा ॥ ४५ ॥
पुत्रासी प्रेम ते होते स्वाभाविक पित्यां मनीं । दाटिती चुकता कांही शत्रुवत्‌ ना बघे कधी ॥४५॥
पुत्रवत्सलाः - पुत्रावर प्रेम करणारे - पितरः - वडील - स्वान् - आपल्या - विप्रतिकूलान् - प्रतिकूल वागणार्‍या - पुत्रान् - मुलांना - शिक्षार्थं - चांगले शिक्षण मिळावे म्हणून - उपालभंते - रागे भरतात पण - यथा - जसा - अपरः - शत्रु त्याप्रमाणे - अघं - छळ - न एव (कुर्वन्ति) - करीतच नाहीत. ॥४५॥
पुत्रांवर प्रेम करणारे वडील, मुलगा जर मनाविरूद्ध वागला, तर त्याला सुधारण्यासाठी ते रागावतात, पण शत्रूप्रमाणे वैर तर करीत नाहीत ना ? (४५)
किमुतानुवशान् साधून् तादृशान् गुरुदेवतान् ।
एतत्कौतूहलं ब्रह्मन् अस्माकं विधम प्रभो । पितुः पुत्राय यद्द्वेषो मरणाय प्रयोजितः ॥ ४६ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कंधे प्रह्रादचरिते चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥
विमलो हृदयी ऐसा गुरूभक्त अशा मुला । कोण द्वेषी कसा हे हो यतिंद्रा सांगणे अम्हा । आश्चर्य वाटते सर्व शंका शांत करा तुम्ही ॥४६॥ । इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर चौथा अध्याय हा ॥ ७ ॥ ४ ॥ हरिः ॐ तत्सत्‌ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
अनुवशान् - अनुकूल अशा - तादृशान् - तसल्या प्रल्हादासारख्या - गुरुदेवतान् - वडिलांना मान देणार्‍या - साधून् - सत्पुरुषांना - किमुत - कसे छळतील - प्रभो - समर्थ - ब्रह्मन् - हे नारदा - यत् - जो - पुत्राय - मुलांविषयीचा - पितुः - बापाचा - द्वेषः - द्वेष - मरणाय - मरणाला - प्रयोजितः - कारणीभूत झाला - एतत् - ते हे - अस्माकं - आम्हाला - कौतूहलं - कौतुक वाटते ते - विधम - दूर कर. ॥४६॥
असे असता मनाप्रमाणे वागणार्‍या, शुद्ध हृदय आणि गुरुजनांबद्दल भगवद्‌भाव ठेवणार्‍या पुत्रांचा कोणी द्वेष कसा करील ? नारद महोदय, द्वेषाने पुत्राला मारण्याची इच्छा पित्याने का केली, हे आमचे कुतुहल आपण शांत करा. (४६)
स्कंध सातवा - अध्याय चवथा समाप्त |