शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

पाण्यावर शेवाळ येते. ते बाजूला केले तरी ते क्षणभरसुद्धा तसे राहत नाही. ते लगेच पुनः पाण्याला झाकून टाकते. मायेकडे दुर्लक्ष करून मुमुक्षू ब्रह्मनिष्ठ झाला आहे; त्या ब्रह्मनिष्ठेत प्रमादाविस्मृती होता कामा नये (श्लोक २२३, ३२५ ). आता, मुमुक्षूला वाटले की क्षणभर विषयांकडे लक्ष द्यावे. याचा अर्थ तो ब्रह्मनिष्ठेला पराडूमुख झाला. या क्षणाचा फायदा माया/अविद्या घेते आणि ती मुमुक्षूला पुनः आपल्या जाळ्यात पकडते.

मन सतत ब्रह्मावर केंद्रित करण्याची खबरदारी मुमुक्षूने घेतली पाहिजे. ब्रह्माला पराष्ट्रख झालेले मन पुनः विषयांकडे धावेल आणि त्यांतच ते गुंतून पडेल. ते पुनः ब्रह्माकडे आणण्यास प्रयत्‍न करावे लागतील. ते टाळण्यास मन हे ब्रह्मावरून दुसरीकडे जाऊ देता कामा नये.

एकदा का ब्रह्मापासून ढळले मन विषयांत घुसले की ते विषयांचाच विचार करू लागते. असे विचार मनात आले की त्या त्या विषयाची अभिलाषा निर्माण होते. या अभिलाषेमुळे ते ते पदार्थ/विषय प्राप्त करून घेण्याकडे माणसाची प्रवृत्ती होते आणि मग ब्रह्माकडे लक्ष देण्यास त्याला वेळच राहत नाही.

ब्रह्मनिष्ठेत प्रमाद करणारा खाली पडतो व नाश पावतो. येथे नाश म्हणजे त्याच्या भौतिक शरीराचा नाश नव्हे. ब्रह्मस्वरूपातून स्तुत झालेला विषयांत घोटाळू लागला की त्याच्या पारमार्थिक जीवनाचा नाश होतो. त्यातून सावरणे इतके अवघड आहे की असा स्वरूपभ्रष्ट झालेला माणूस पुनः ब्रह्माकडे वळला असे घडतांना दिसत नाही. म्हणून प्रमादाला कारणीभूत ठरणारा विषयाचा संकल्प टाळावयास हवा.

'संकल्प वर्जयेत् ..... कारणम् ', ही ओळ येथे श्लोक ३३० ची तिसरी ओळ म्हणून घेतली आहे.

चिन्मयानंद-संपादित पुस्तकात असे आढळतेः -
संकल्प वर्जयेत् तस्मात् सर्वानर्थस्य कारणम् ।
अपथ्यानि हि वस्तूनि व्याधिग्रस्तो यथोस्मृजेत् ॥ ३२८ ॥
(ज्याप्रमाणे रोगग्रस्त माणूस अपथ्य वस्तू सोडून देतो, त्याप्रमाणे सर्व अनर्थांचे कारण असणारा संकल्प टाळावा). 'अपथ्यानि 'इत्यादी चरण अन्य प्रतीत सापडत नाही.

जीवमुक्ताला ब्रह्माच्या एकत्वाचा अनुभव येत असतो. मरणोत्तर तो ब्रह्माशी एकरूप होऊन एकच होतो. आता जीवमुक्त अवस्थेत जर त्याला द्वैत दिसू लागले तर त्याला भय प्राप्त होते असे यजुः धुती सांगते. येथे यजुः धुती शब्दाने यजुर्वेदाशी निगडित असणारे तैत्तिरीय उपनिषद अभिप्रेत आहे. ते असे सांगते - जो कोणी ब्रह्मानंद प्राप्त करून घेतो त्याला अभय प्राप्त होते (अथ सोः भय गतो भवति । ) यदा हि एव एषः एतस्मिन् उदर अंतरं कुरुते अथ तस्य भय भवति । ब्रह्मवही, ७ वा अनुवाक) ब्रह्म आनंदरूप आहे. आता ब्रह्मरूप झालेल्याला. जर ब्रह्माच्या एकत्वात फरक/भेद वाटू लागला तर जेथे भीती निर्माण होते. ही भीती अर्थात् पुनः जन्म-मरणाची आहे. म्हणजे असे - अद्वैत ब्रह्मरूप झाल्यावरही जर पुनः भेदाद्वैत जाणवू लागेल, तर ते घातक ठरेल.

ब्रह्म हे भेदरहित अद्वैत आहे. जीवमुक्ताला सर्वत्र अभिन्न अद्वैत असे ब्रह्मच दिसावयास हवे. पण जर त्याला ब्रह्माखेरीज अपमात्र भिन्न असे काही दिसले, तर त्याला भीती निर्माण होते. प्रमादामुळे तो अभेदात भेद पाहू लागतो असा प्रमाद त्याचेकडून होता कामा नये.

येथे 'शेकडो धुती, शेकडो स्मृती, आणि शेकडो न्याय ', ही अतिशयोक्ती आहे. काही सुती, स्मृती व तर्क (न्याय) यांनी दृश्य हे मिथ्या आहे, असा दृश्याचा निषेध केला आहे. अशा स्थितीत जर कोणी दृश्य हे सत्य आहे असे मानून, त्यावर - स्त्री, पुत्र, देह इत्यादींवर - मी म्हणजे आत्मा अशी धारणा (मति) करीत असेल तर त्याला दुःखापाठोपाठ दुःखे भोगावी लागतात. दृश्याला सत्य मानल्याने माणसाच्या पदरात दुःखेच पडतात. जसे - जो कोणी धुती, स्मृती इत्यादींनी निषिद्ध केलेली कर्मे करीत असेल तो दुःखी बनतो. निषिद्ध कर्मे करणारा कधी सुखी होत नाही. त्याप्रमाणे दृश्याला आत्मा मानणारा दुःखी होतो.

मलिम्लुच म्हणजे चोर. पण येथे प्रत्यक्ष चोर अभिप्रेत नाही तर चोराप्रमाणे निषिद्ध/वाईट कर्मे करणारा माणूस अभिप्रेत आहे.

सत्य ब्रह्माचे अनुसंधान करण्यात तत्पर असणारा पुरुष मुक्त होऊन स्वतःचे नित्य मोठेपणा म्हणजे ब्रह्मत्व प्राप्त करून घेतो. याउलट देह इत्यादी मिथ्या वस्तूंचे अनुसंधान करण्यात तत्पर असणारा माणूस नष्ट होतो म्हणजे संसारात बुडून जातो. वरील संदर्भात साव (अचौर) आणि चोर यांचे उदाहरण दिले आहे. यात छादोग्य उपनिषदाने सांगितलेल्या कथेचा संदर्भ असण्याची शक्यता आहे. छांदोग्य उपनिषद सांगते - एकदा चोरी झाली. संशयाने दोघांना पकडण्यात आले. दोघांच्याही हातांत तापलेले परशू देण्यात आले. ज्याने चोरी केली नव्हती तो सत्याला चिकटून राहिला. तो खरा असल्याने परशूने त्याचा हात भाजला नाही. ते पाहून तो चोरीच्या आरोपातून मोकळा केला जातो. याउलट चोरी करणाऱ्याचा हात परशूने भाजतो. तेव्हा तो खरा चोर आहे हे जाणून त्याला बडवले जाते/मारले जाते. (६. १६. १-२)

तात्पर्य - सत्य ब्रह्माचे चिंतन करणारा संसारातून सुटून ब्रह्मरूप होतो. याउलट जो जग इत्यादी मिथ्या पदार्थांत आणि त्यांच्या चिंतनात गुंतून राहतो, तो नष्ट होतो म्हणजे संसारात बुडल्याने तो बंधनातच राहतो.

जन्ममरणादि बंधांचे कारण आहे. 'असत् असा 'लतात्मा म्हणजे मी आत्मा '. हे अनुसंधान टाकून देऊन, 'हा आत्मा म्हणजे मी स्वतःच आहे 'अशी दृष्टी बाळगून राहावे. 'मी म्हणजे आत्मा ', या स्वरूपात स्वतःच्या अनुभवाने जी ब्रह्मनिष्ठा/आत्मनिष्ठा होते ती संयमी पुरुषाला सुखकारक होते, आणि ती नेहमी प्रत्ययाला येणारे अविद्येचे कार्य असणारे जे दुःख ते ती दूर करते. अज्ञानाने असत् विश्व भासते. त्याचे अनुसंधान हे बंधाचे आणि दुःखाचे कारण बनते. याउलट. मी ब्रह्माआत्मा आहे ', हे अनुसंधान राहिले तर ते सांसारिक दुःख दूर करून सुखदायक होते.

म्हणून पुढील श्लोक ३३६ सांगतो की बाह्य मिथ्या/असत् दृश्याविषयीचे चिंतन सोडून, स्वतःच्या आत्म्याचे अनुसंधान करीत राहणे हे श्रेयस्कर आहे.

बाह्य दृश्य विषय हे सर्व अनात्या आहे. त्याचेच चिंतन करीत बसले तर आत्म्यापासून दूर नेणाऱ्या वाईट वासना हे फळ सतत मिळते आणि वाढत जाणाऱ्या वासना जर फलद्रूप झाल्या नाहीत तर पदरात दुःखच पडते. ही गोष्ट सतत विवेक करून जाणून घ्यावी. मग अनात्म्यावरून लक्ष काढून घेऊन स्वतःच्या अंतर आत्म्याकडे वळावे. स्वतःचा अंतरात्मा/प्रत्यगात्मा सुखरूप आहे. त्याचेच सतत चितन/अनुसंधान करीत राहिल्यास संयमी माणसाला सुखच मिळणार आहे.

बाह्य विषयांत मन गुंतले तर आसक्ती आणि अहंकार वाढत जाऊन होणाऱ्या कर्मांच्या प्रभावाने जन्म-मरणरूप संसार दृढ होतो. तेच मन जर बाह्य विषयांतून निवृत्त झाले तर मन प्रसन्न म्हणजे शुद्ध होते. शुद्ध मनाला परमात्म्याचे दर्शन होते. म्हणून 'मनसा एष द्रष्टव्यः 'असे एक उपनिषद् सांगते आणि मग परमात्म्याचे दर्शन झाले की संसाराचा बंध तुटून जातो. म्हणून बाहेरील दृश्य विषयांतून मनाची परावृत्ती हाच मोक्षाचा मार्ग आहे.

असे असल्यामुळेच जो माणूस विवेकी आहे तो आपले मन बाह्य मिथ्या/असत् विषयांकडे जाऊ देत नाही.

वेदाने - उपनिषदांनी सांगितले आहे की ब्रह्म हे सत् आहे आणि विश्व हे असत्र/मिथ्या आहे. यावरून ब्रह्म हे एकमेव एक सर्वोच्च तत्त्व (परमार्थ) आहे. हे मुमुक्ष्या कळलेले आहे. असते, जड, मिथ्या अशा अनाक्याचे मागे लागून नये असे गुरूने सांगितले आहे. या स्थितीत शहाणा मुमुक्षू मिथ्या बाह्य विश्वाकडे लक्ष देईल काय ? उत्तर नाही असे आहे. येथे लहान मुलाचे उदाहरण दिले आहे. पतनासापडण्यास कारणीभूत होणाऱ्या वस्तू कडे लहान मूल लक्ष देत नाही. तसे करावयाचे नाही. संसारात पाडणाऱ्या बाह्य वस्तू कडे शहाण्या माणसाने लक्ष द्यावयाचे नाही.

झोपेत अज्ञान असते आणि जागृतीत ज्ञान असते. म्हणजे या दोन अवस्था या ज्ञान आणि अज्ञान या भिन्न गुणांवर आधारित आहेत. म्हणून जागृती असताना निद्रा असत नाही आणि निद्रा असताना जागृती असत नाही. येथे निद्रित माणूस म्हणजे देहासक्त पुरुष आणि जागत पुरुष म्हणजे देहासक्ती नसणारा जीवमुक्त होय. देहावर आसक्ती आणि अनासक्ती हे भिन्न गुणधर्म आहेत. त्यावर बंध आणि मोक्ष अवलंबून असतात. देहासक्त माणसाला मुक्ती मिळत नाही आणि देहासक्ती नसणाऱ्याला मुक्ती मिळते.

गुरूने सांगितलेली अध्यारोपाची प्रक्रिया जीवमुक्ताला कळलेली आहे. त्या प्रक्रियेप्रमाणे स्व म्हणजे प्रत्यगात्मा ? परमात्मा यावर स्थावर-जंगमात्मक विश्वाचा अभ्यास होतो. म्हणजे स्थावर जंगम पदार्थांच्या आत आणि बाहेर फक्त आत्मा हाच आधाराअधिष्ठान आहे. हे कळल्यावर लक्षात येते की स्थावर आणि जंगम असे विश्व ही आत्म्याला आलेली उपाधी आहे, आणि त्या उपाधीमध्ये अंतरात्मारूपाने आत्मा/परमात्मा आहे. असे आत्मामुळे मुमुक्षू उपाधीकडे लक्ष देत नाही. मग त्याला कळते की एकच अखंड आत्मरूप म्हणजे स्वतःचेच रूप सर्वच आहे. हे कळल्यावर मनन, निदिध्यासन यांच्या अभ्यामने तो संपूर्णपणे अखंड आत्मरूप होऊन राहतो. तोच जीवचत ?. उदा., देह या उपाधीकडे दुर्लक्ष केले की आपण प्रत्यगात्मा आहोत हे कळते आणि ते जाणणारा प्रत्यगात्मरूप/परमात्ममरूप होऊन रहातो. तो विद्यमान जीवनातच परमात्यरूप झाला असल्याने त्याला जीवम्युक्त असे म्हणतात.

सर्व काही आत्मा आहे हे अंगी बाणल्याशिवाय संसाराच्या बंधनातून सुटका होत नाही आणि दृश्य-विषय म्हणजे मी अशाप्रकारची दृश्य विषयावरची आसक्ती नसेल तरच हा सर्वात्मभाव प्राप्त होतो.

देह म्हणजेच आत्मा असे मागून माणूस जोपर्यंत बाह्य पदार्थांचा अनुभव घेण्यात मनाने गुंतला आहे, तोपर्यंत बाह्य विषयांचे ग्रहण न होणे हे शक्य नाही. या माणसाला आत्म्याचे अधिष्ठान माहीत नाही, आत्म्यावर भासमान होणारे विषय खरे आहेत, असे मागून तो मनुष्य त्यांचा उपभोग घेण्यासाठी आवश्यक त्या क्रिया करीत आहे, तोपर्यंत बाह्य दृश्य विषयांवरची त्याची आसक्ती कमी होणे शक्य नाही. अशा माणसाप्रमाणे ब्रह्माजिज्ञासू माणसाने वागू नये. जर त्याला सततचा .आत्मानंद हवा असेल, तर त्याने बाह्य विषयांशी निगडित असे सर्व वर्ण-आश्रम-धर्म, सर्व कर्मे आणि बाह्य विषय हे टाकले पाहिजेत म्हणजे मनातील विषयांची अभिलाषा आणि आसक्ती त्याने टाकावयास हवी. सर्वत्र अधिष्ठानरूपाने आत्मा आहे, हे निश्चितपणे समजून आणि सर्व विषय हे आत्म्यावर भासमान आहेत असा दृढ निश्चय त्याने करावयास हवा. तरच त्याची बाह्यविषयांतील आसक्ती नष्ट होईल. येथे 'सदानंद 'म्हणजे सदाचा/सततचा आनंद, तसेच सत् असा आत्म्याचा आनंद, असे दोन अर्थ होऊ शकतात.

सर्वात्मभाव सिद्ध होण्यासाठी केवळ श्रुतीचे वचन आणि गुरूचे वचन यांचे श्रवण उपयोगी पडत नाही. म्हणजे असे - सर्वकाही ब्रह्म आहे, सर्वांचे अधिष्ठान ब्रह्म आहे, हे केवळ ऐकण्याने सर्वात्मभाव सिद्ध होत नाही. त्यासाठी श्रवणानंतर मनन आणि निदिध्यासन आणि मग ब्रह्माशी एकरूपता व्हावी लागते. ब्रह्माशी एकरूपता होण्यास ब्रह्मावर मनाचे केंद्रीकरण (समाधी) हवे, असे 'शांत दात 'इत्यादी श्रुतीचे सांगणे आहे. हे श्रुतीचे - वृहदारण्यक उपनिषद ४. ४. २३) वचन असे आहे -

तस्माद् एववित् शांतो दात उपरतः तितिसुः समाहितो भूत्या आत्मनि एव आत्मानं पश्यति, सर्व आत्मानं पश्यति । (म्हणून असे जाणणारा, शांत, (शमयुक्त), दात (इंद्रियदमनयुत)-), उपरत (विषयांतून निवृत्त), तितिसु (तितिक्षा पाळणारा) माणूस सनाधियुक्त होऊन आपल्यामध्येच आत्म्याचे स्वरूप पाहतो. सर्व काही आत्मा आहे असे तो पाहतो). आत्मा हा सर्वव्यापक असल्याने सर्व काही आत्माच आहे, असा सर्वात्मभाव त्याला प्राप्त होतो.

येथ 'शांत दांत' इत्यादी शब्दांनी शमादिषट्क अभिप्रेत आहे.

जे मुमुक्षू निर्विकल्पनामक समाधीमध्ये निश्चल झाले .असतील, त्यांच्याशिवारा (तान अंतरा) इतर तथाकथित शहाण्या माणसांकडून शक्ती वाढलेल्या अहंकाराचा नाश चट्‌दिशी होणे शक्य नाही. कारण (हि अनंत जन्मांमध्ये उत्पन्न झालेल्या वासना (मनात घर करून) आहेत.

देह म्हणजे मी या सततच्या वृत्तीने अहंकाराची वाढ झालेली आहे. त्यामुळे बाह्य विषयांची आसक्ती सुटत नाही आणि हा अहंकार बसवा झालेला आहे कारण माणसाच्या मनात अनंत जन्मांच्या ंr मी म्हणजे देह 'इत्यादी वासना खोलवर रुजलेल्या आहेत. या वासनांचा आणि अहंकाराचा नाश करणे सोपे नाही. त्यासाठी मुमुक्षूने 'निर्विकल्प 'नावाल्या - प्रकारच्या -समाधीत सतत राहवयास हवे. म्हणजे ब्रह्माशी एकरूप स्थितीत राहण्याचा सततचा अभ्यास अमेल तर दृढरक झालेल्या वासना आणि अहंकार यांचा प्रभाव पडू शकत नाही. त्या स्थितीत मुमुक्षूला सर्वात्मभाव प्राप्त होतो.

या 'निर्विकल्प 'समाधीचा खुलासा पुढे लोक ३६४, ३९५, ४१०, ४१२ या श्लोकात आलेला आहे.

अविद्या त्रिगुणात्मक आहे. अविद्येतील तमोगुणाजवळ आवरण- शक्ती आहे. (श्लोक ११५), आणि ती रजोगुणाच्या विक्षेप- शक्तीला क्रियाशील बनवते. (श्लोक ११५). रजोगुणामुळे काम, क्रोध, अहंकार इत्यादी उत्पन्न होतात (श्लोक ११४) या गुणांनी विक्षेपशक्ती माणसाला विकारांच्या ताय्यात देऊन त्याला विक्षिप्त म्हणजे श्वातचित्त, चंचल करते. ब्रह्म या वस्तू ला झाकण्याचे कार्य आवरण- शक्ती करते. तिच्या सामर्थ्यामुळे विक्षेपशक्ती ही कार्यप्रवण होऊन काम, क्रोध, इत्यादी विकार आणि अहंकार निर्माण करते. विक्षेपशक्तीमुळे 'मी म्हणजे देह 'इत्यादी अहंबुद्धी पुरुषांच्या ठिकाणी निर्माण होते आणि मग विक्षेपशक्तीच्या ईर्ष्या इत्यादी गुणांमुळे माणूस मनाने विषयासक्त, चंचल, अस्थिर होतो. ती शक्ती त्याला कर्मप्रवृत्त करते आणि संसर ? बंधनात पाडते. या सर्वांचे मूळ आवरण- शक्ती आहे.

ही आवरण- शक्ती कशी नष्ट होते, हे पुढील श्लोक ३४६ मध्ये सांगितले आहे.

अज्ञानाची आवरण शक्ती आहे तोपर्यंत वि क्षेप शक्ती कार्य करणारच. विक्षेप- शक्तीमुळे दृश्य (विश्व) खरे वाटते आणि त्याचा द्रष्टा असणारा आत्मा कळून येत नाही. पण जेव्हा मिथ्या द् श्यावरी ल वि क्षेप शक्ती संपते आणि द्रष्ट्याचे भान येते, तेव्हा प्रतिबंधरहित असा विक्षेपशक्तीवरील विजय शक्य होतो. जसे - हंस हा दूध आणि पाणी एकत्र असताना त्यांचे पृथक्करण करून फक्त दूधच घेतो, त्याप्रमाणे आत्मा आणि अनात्मा यांच्या विवेकाने मुमुक्ष्या कळते की दृश्य अनात्मा मिथ्या आहे आणि द्रष्टा आत्मा सत्य आहे. तेव्हा आत्मावरील आवरणशक्ती दूर होते आणि मग मिथ्या असणाऱ्या अनाक्यावरील भान उडून जाऊन, ते फक्त आत्म्यावर केंद्रित होते. हाच भाग-पुढील श्लोकात अधिक स्पष्ट केला आहे.

दृश्य पदार्थ अनात्मा आहेत आणि त्यांचा द्रष्टा आत्मा आहे आणि ते दोघे वेगळे आहेत (विभज्य) असे त्या दोन पदार्थांचे खरे स्वरूप (तत्त्व) कळल्यावर, त्या स्पष्टास्वच्छ ज्ञानाने निर्माण होणारे जे आत्मा आणि अनात्मा यांतील भेदांचे स्पष्ट ज्ञान हे मायेने केलेल्या मोहातून सुटका करते. माया ब्रह्मावर जगाचा आभास दाखविते. तो खरा वाटून माणूस त्या जगातील वस्तूंच्या मोहात अहंकाराने पडतो आणि या मोहामुळे विषयांत अडकलेले मन बंधाला कारणीभूत होते (श्लोक ३३३ पहा) त्या मोहाच्या बंधातून जो सुटतो त्याला पुनः संसारात पडावे लागत नाही.

आत्मा आणि अनात्मा यांतील भेद जाणून घेताना हे कळले की उपाधीत सापडलेला म्हणून गौण वाटणारा (अवर) प्रत्यगात्मा आणि श्रेष्ठ (पर) आत्मा हे दोघे एकच आहेत. हे त्यांच्या एकत्वाचे ज्ञानच अज्ञान नष्ट करते. अज्ञानाने परमात्म्यावर जग भासते, जगातील वस्तूंचा मोह पडतो आणि त्या मोहामुळे बंध उत्पन्न होतो. आता, अविद्या/अज्ञान नष्ट होऊन, प्रत्यगात्मा आणि परमात्मा हे एकच आहेत, हे ज्ञान ज्या मुमुक्ष्या होते, त्याला पुनः संसारात सापडण्याचे कारण उरत नाही; कारण ज्या अज्ञानामुळे संसार भासतो ते अज्ञानच नष्ट होऊन गेले आहे. म्हणजे असे घडते -

आवरणशक्तीमुळे विक्षेपशक्ती कार्य करते (श्लोक ३४५) विक्षेपशक्तीने आत्म्यावर जगाचा आभास होतो. ही आवरणशक्ती अज्ञानातील तमोगुणामुळे आहे हे अज्ञानच सम्यक विज्ञानाने नष्ट होते, साहजिकच अज्ञानाची आवरणशक्ती नष्ट होते. त्यामुळे मिथ्या जगाचे भान राहत नाही. मिथ्या ज्ञान हे विक्षेप- शक्तीने होते आणि त्या मिथ्या ज्ञानाने संसार-दुःख मागे लागले होते. सय्यगू विवेकाने आवरणशक्ती, विक्षेपशक्ती हे नष्ट झाल्यावर सहजच संसार- दुःखाची निवृत्ती होते. या सर्वांचे मूळ आहे प्रत्यगात्मा आणि परमात्मा यांच्या एकत्वाचे ज्ञान.

रज्जू-सर्प-दृष्टांत असा - जमिनीवर पडलेली रज्जू कळली नाही. त्या अज्ञानाने रज्जूवर आवरण पडले मग विक्षेपाने तेथे सर्प भासू लागला. सर्पाच्या मिथ्या ज्ञानाने 'हा साप चावेल 'या कल्पनेने दुःख झाले. पण रघूचे यथार्थ ज्ञान होताच, अज्ञानाचे आवरण संपले, विक्षेपजन्य मिथ्या सर्प दिसेनासा झाला आणि मग सर्पामुळे आलेले दुःखही नष्ट झाले. त्याप्रमाणे ब्रह्माचे यथार्थ ज्ञान झाले की अज्ञानजन्य आवरण नष्ट होते, मिथ्या विश्वीचा विक्षेप नष्ट होतो आणि विक्षेपामुळे आलेले संसाराचे दुःख नष्ट होऊन जाते. म्हणून शहाण्या मुमुक्षूने ब्रह्म हे तत्त्व जाणून घेणे आवश्यक ठरते.