श्रीगणेशाय नमः ॥
जो सद्गुरु ब्रह्मानंद । अपर्णाहृदयाञ्जमिलिंद ।
स्मरारि गजास्यजनक प्रसिद्ध । चरणारविंद नमू त्याचे ॥ १ ॥
स्कंदपुराण सूत । शौनकादिकांप्रती सांगत ।
त्रेतायुगीं अद्भुत । कथा एक वर्तली ॥ २ ॥
दक्षप्रजापति पवित्र । आरंभिता झाला महासत्र ।
निंदोनि स्वामी त्रिनेत्र । सर्व निर्जर बोलाविले ॥ ३ ॥
जगदात्मा सदाशिव । जयासी वंदिती पद्मज रमाधव ।
आम्नाय आणि वासव । स्तविती ज्यासी सर्वदा ॥ ४ ॥
शिवमहिमा नेणोनि अदभुत । दिवसनिशीं दक्ष निंदित ।
नरमुंडमाळा अपवित्र बहुत । गळां घालित कैसा हा ॥ ५ ॥
करी ओलें गजचर्म प्रावरण । न कंटाळे दुर्गधीने मन ।
भिक्षा मागे नरकपाल घेऊन । वसे श्मशानीं सर्वदा ॥ ६ ॥
चिताभस्म अंगीं चर्चिलें । विखार ठायी ठायीं वेष्टिले ।
भ्रष्ट तितुकें अंगिकारिले । सवें पाळे भूतांचे ॥ ७ ॥
अभद्र तितुकें अंगिकारिले । यासी कोण म्हणतील भलें ।
ज्यासी जे योग्य नाहीं बोलिलें । तें दिल्हे येणे सर्वस्वें ॥ ८ ॥
यासी देव म्हणेल कोण । क्रोधे संतप्त अनुदिन ।
तृतीयनेत्रीं प्रळयाग्न । वाटे त्रिभुवन जाळील ॥ ९ ॥
मस्तकीं वाहे सदा पाणी । नाचत जाऊन निजकीर्तनीं ।
भक्त देखितां नयनीं । बैसे देवोनि अवघेचि ॥ १० ॥
दैत्यांसी देवोनियां वर । येणेंचि माजविलें अपार ।
न कळे यासी लहान थोर । वाहन ढोर तयाचें ॥ ११ ॥
शिवनिंदा करावया कारण । एकदां दक्ष गेला कैलासालागून ।
शिवें नाहीं दिधलें अभ्युत्थान । तेणें दु:खे क्षोभला ॥ १२ ॥
ऐसा दक्ष शिवासी निंदी । यज्ञीं न पूजी विभाग नेदी ।
पुरली आयुष्याची अवधी तरीच हे बुद्धि उपजली ॥ १३ ॥
शिवभजन न करी जो पतित । त्यावरी विघ्ने पडती असंख्यात ।
याग जप तप दान व्यर्थ । उमानाथ नावडे जया ॥ १४ ॥
जेणें निंदिला शिव दयाळ । परम निर्दय तो दुर्जन खळ ।
मनुष्यांमाजीं तो चांडाळ । त्याचा विटाळ न व्हावा ॥ १५ ॥
असो दक्षकन्या दाक्षायणी । कैलास वाट पाहे भवानी ।
म्हणे याग मांडिला पितृसदनीं । मज बोलावू न ये का ॥ १६ ॥
अपर्णा म्हणे त्रिनेत्रा । मी जाईन पित्याच्या सत्रा ।
तेणे सर्व कन्या पंचवक्त्रा । सन्मानेसी बोलाविल्या ॥ १७ ॥
मज विसरला काय म्हणोन । तरी मी तेथवरी जाईन ।
यावरी बोले भाललोचन । मृडानीप्रती तेधवां ॥ १८ ॥
म्हणे मृगलोचने ऐक गौरी । पद्मजजनकसहोदरी ।
लावण्यामृतसरिते अवधारीं । कदाही तेथे न जावें ॥ १९ ॥
तव पिता निंदक कुटिल । मम द्वेषी दुर्जन खळ ।
तूं जातांचि तत्काळ । अपमानील शुभानने ॥ २० ॥
ज्याच्या अंतरी नाहीं प्रीती । त्याचे वदन न पाहावें कल्पांतीं ।
ऐसें त्र्यंबक बोले अंबिकेप्रती । तों नारद तेथे पातला ॥ २१ ॥
म्हणे पितृसदना जावयालागून । न पाहावा कदाही मान ।
मग नंदिवरी आरूढोन । दाक्षायणी चालिली ॥ २२ ॥
सवें घेतले भूतगण । मनोवेगें पातली दक्षसदन ।
तंव मंडप शोभायमान । ऋषींसुरवरीं भरलासे ॥ २३ ॥
आपुलाल्या पूज्यस्थानीं । देव बैसविलें सन्मानेकरूनी ।
एक सदाशिव वेगळा करूनी । पूजिले ऋषि सुरवर ॥ २४ ॥
जैसा उडुगणांत मिरवे अत्रिसुत । तैसा दक्ष मध्ये विराजित ।
शिवद्वेषी परम अभक्त । कुंडीं टाकीत अवदानें ॥ २५ ॥
भवानी जवळी आली ते वेळे । देखोनि सुरवर आनंदले ।
परी दक्षाचे धुरे डोळे भरले । कन्येकडे न पाहेचि ॥ २६ ॥
नंदीवरूनि उतरोनी । पितयासमीप आली भवानी ।
दक्ष मुख मुरडोनी । घाली ग्रंथी भूमंडळा ॥ २७ ॥
जगन्माता गुणनिधान । न्याहाळूनि पाहे पितृवदन ।
म्हणे धुरे भरले नयन । म्हणोनि न पाहे मजकडे ॥ २८ ॥
सकळ भगिनींचा सन्मान बहुत । दाक्षायणी तेव्हां देखत ।
जननीकडे विलोकित । तेही न पाहे तियेतें ॥ २९ ॥
मनांत दक्ष भावित । ईस कोणे बोलाविलें येथ ।
कन्या आणि जामात । दृष्टीं मज नावडती ॥ ३० ॥
आदिमाया प्रणवरूपिणी । अनंतब्रह्मांडांची स्वामिणी ।
तिचा अपमान देखोनि । भ्याले सकळ सुरवर ॥ ३१ ॥
म्हणती दक्ष भुलला यथार्थ । हे ब्रह्मांड जाळील निमिषांत ।
अपमान देखोनि उमा तेथ । क्रोधे संतप्त जाहली ॥ ३२ ॥
प्रलयवीज पृथ्वीवरी पडत । तैसी उडी घातली कुंडांत ।
उमंडळ डळमळत । होय कंपित भोगींद्र ॥ ३३ ॥
वैकुंठ कैलास डळमळी । कमळभवांडीं हांक वाजली ।
कृतांत कांपे चळचळी । म्हणे बुडाली सृष्टि आतां ॥ ३४ ॥
हांक देवोनी शिवगण । गेले शिवापाशीं धांवोन ।
सांगती सर्व वर्तमान । जें जें जाहलें दक्षगृहीं ॥ ३५ ॥
ऐकतां क्षोभला उमाकांत । जेवीं महाप्रलयींचा कृतांत ।
हांक देवोनि अदभुत । जटा आपटित आवेश ॥ ३६ ॥
तों अकस्मात वीरभद्र । प्रकटला तेथें प्रलयरूद्र ।
वाटे प्रलयाग्नि आणि द्वादश मित्र । एकत्र होवोनि प्रकटले ॥ ३७ ॥
वाटे त्याचिया तेजांत । चंद्र सूर्य बुचकळ्या देत ।
आकाश असे आसुडत । सडा होत नक्षत्रांचा ॥ ३८ ॥
कुंभिनी बुडाली देख । चतुर्दश लोक गाजली होक ।
दक्षगृहीं बलाहक । रक्तवर्षाव करीतसे ॥ ३९ ॥
अवचित उकलली क्षिती । दिवसा दिवाभीतें बोभाती ।
दक्षअंगींची सर्व शक्ती । निघोनि गेली तेधवां ॥ ४० ॥
इकडे वीरभद्र शिवस्तवन । करोनि निघाला क्रोधायमान ।
एकवीस पद्मे दळ घेऊन । मनोवेगें धांविन्नला ॥ ४१ ॥
सांठ कोटि गण घेऊन । मागूनी धांविन्नला अपर्णाजीवन ।
पुढे शिवपुत्र धांवोन । ख्याती केली दक्षयागीं ॥ ४२ ॥
वारणचक्र असंभाव्य । त्यावरी एकला लोटे कंठीरव ।
कीं विनायकें घेतली धांव । अपार अही पाहोनी ॥ ४३ ॥
आला देखोनि वीरभद्र । पळों लागले देव समग्र ।
अवदाने सांडोनि सत्वर । ऋत्विज पळाले तेथोनियां ॥ ४४ ॥
आकांतला त्रिलोक । प्रळयकाळींचा पावक ।
दुमदुमला ब्रह्मांडगोळक । शक्रादि देव कांपती ॥ ४५ ॥
एक मळमूत्र भयें विसर्जिती । धोत्रे गळालीं नेणती क्षितीं ।
कुकुटरूपे रोहिणीपती । पळता झाला तेधवां ॥ ४६ ॥
शिखी होवोनियां शिखी । पळता झाला एकाएकीं ।
यम आपुलें स्वरूप झांकी । बकवेष घेवोनियां ॥ ४७ ॥
नैर्ऋत्यपती होय काक । शशक होय रसनायक ।
कपोत होवोनियां अर्क । पळता झाला तेधवां ॥ ४८ ॥
कीर होवोनि वृत्रारी । पळतां भय वाटे अंतरीं ।
नाना पक्षिरूपें झडकरी । नवग्रह पळाले ॥ ४९ ॥
पायाळावरी वीज पडत । दक्षावरी तेवीं अकस्मात ।
महावीर शिवसुत । वीरभद्र पातला ॥ ५० ॥
षड्बाहु वीर देदीप्यमान । असिलता खेटक धनुष्य बाण ।
त्रिशूळ डमरू शोभायमान । सायुध ऐसा प्रकटला ॥ ५१ ॥
पूषाचे पाडिले दांत । भगदेवाचे नेत्र फोडित ।
खांड मिशा उपडीत । ऋत्विजांच्या तेधवां ॥ ५२ ॥
चरणी धरूनि आपटिले । बहुतांचे चरण मोडिले ।
कित्येकांचे प्राण गेले । वीरभद्र देखतां ॥ ५३ ॥
मागूनि पातला शंकर । तेणे दक्षपृतना मारिली सत्वर ।
कुंडमंडप समग्र । विध्वंसूनि जाळिला ॥ ५४ ॥
देखोनियां विरूपाक्ष । भयभीत झाला दक्ष ।
पद्मज आणि सहस्राक्ष । पूर्वीच तेथूनि पळाले ॥ ५५ ॥
वीरभद्र म्हणे शतमूर्खा दक्षा । त्वां निंदिलें कैसे विरूपाक्षा ।
तुज लावीन आता शिक्षा । शिवद्वेषिया पाहें पां ॥ ५६ ॥
विद्युत्प्राय असिलता तीव्र । ऊर्ध्वहस्ते महावीर ।
छेदिता झाला दक्षशिर । प्रलय थोर जाहला ॥ ५७ ॥
दक्षशिर गगनीं उसळले । वीरभद्रं पायांतळीं रगडिलें ।
मग उमाधवापाशी ते वेळे । देव पातले चहूकडोनी ॥ ५८ ॥
सकळ सुरांसहित कमळासन । करीत उमावल्लभाचे स्तवन ।
म्हणे वृषभध्वजा कृपा करून । दक्षालागीं ऊठवीं ॥ ५९ ॥
संतोषोनि कर्पूरगौर । म्हणे आणोनि लावा दक्षाचे शिर ।
परी ते नेदी वीरभद्र । पायांतळीं रगडिलें ॥ ६० ॥
म्हणे शिवद्वेषी दुराचार । त्याचा करीन ऐसा संहार ।
जो शिवनाम न घे अपवित्र । जिव्हा छेदीन तयाची ॥ ६१ ॥
जो न करी शिवार्चन । त्याचे हस्तचरण छेदीन ।
जो न पाहे शिवस्थान । त्याचे नयन फोडीन मी ॥ ६२ ॥
विष्णु थोर शिव लहान । हर विशेष विष्णु सान ।
ऐसे म्हणे जो खळ दुर्जन । संहारीन तयातें ॥ ६३ ॥
सर्वथा नेदीं मी दक्षशिर । काय करितील विधिहरिहर ।
मग मेषशिर सत्वर । दक्षालागी लाविलें ॥ ६४ ॥
सजीव सानफोडीन
सर्वथा करोनियां दक्ष । तीर्थाटना गेला विरूपाक्ष ।
द्वादश वर्षे निरपेक्ष । सेवीत वने उपवनें ॥ ६५ ॥
महाश्मशान जे आनंदवन । तेथे शंकर राहिला येऊन ।
मग सहस्र वर्षे संपूर्ण । तपासनीं बैसला ॥ ६६ ॥
पुढे हिमाचलाचे उदरीं । अवतरली त्रिपुरसुंदरी ।
शिवआराधना नित्य करी । हिमाचळीं सर्वदा ॥ ६७ ॥
हिमनगाची स्त्री मेनका । तीस पुत्र झाला मैनाकपर्वत देखा ।
पार्वती कन्या जगदंबिका । आदिमाया अवतरली ॥ ६८ ॥
ब्रह्मांडमंडपामाझारीं । जिची प्रतिमा नाहीं दुसरी ।
कमळजन्मा वृत्रारी । त्यासही दुजी करवेना ॥ ६९ ॥
तिचे स्वरूप पहावया । येती सुरभुसु मिळोनियां ।
जिचे स्वरूप वर्णावया । सहस्रवदना शक्ति नव्हे ॥ ७० ॥
मृग मीन कल्हार खंजन । कुरवंडी करावे नेत्रांवरून ।
अष्टनायिकांचे सौंदर्य पूर्ण । चरणांगुष्ठी न तुळे जिच्या ॥ ७१ ॥
आकर्ण नेत्र निर्मळ मुखाब्ज । देखोनि लजित होय द्विजराज ।
कंठीरव देखोनि जिचा माज । मुख न दावी मनुष्यां ॥ ७२ ॥
परम सुकुमार घनश्यामवर्णी । ओतिली इंद्रनीळ गाळूनी ।
दंततेज पडतां मेदिनी । पाषाण महामणी मैं होती ॥ ७३ ॥
आदिमाया प्रणवरूपिणी । ते झाली हिमनगनंदिनी ।
अनंतशक्तींची स्वामिणी । वेदपुराणीं वंद्य जे ॥ ४ ॥
कोट्यानुकोटी मीनकेतन । सांडणी करावीं नखांवरून ।
आंगींचा सुवास संपूर्ण ब्रह्मांड फोडोनि वरी जाय ॥ ७५ ॥
ब्रह्मादि देव मुळींनी । गर्मी पाळी बाळे तीन्ही ।
बोलतां प्रकाश पडे सदनीं । निराळवर्णी कोमलांगी ॥ ७६ ॥
सहज बोलतां क्षितीं । वाटे रत्नराशी विखुरती ।
पदमुद्रा जेथे उमटती । कमळे उठती दिव्य तेथे ॥ ७७ ॥
त्या सुवासासी वेधोनि वसंत । भोंवता गडबडा लोळत ।
केवळ कनकलता अद्भुत । कैलासाहुनी उतरली ॥ ७८ ॥
नंदीसहित त्रिपुरारी । येवोनि हिमाचळीं तप करी ।
शिवदर्शना झडकरी । हिमनग येता जाहला ॥ ७९ ॥
घालोनियां लोटांगण । करीत तेव्हां बहुत स्तवन ।
यावरी पार्वती येऊन करीत भजन शिवाचें ॥ ८० ॥
साठ सहस्र लावण्यखाणी । सवे सखिया जैशा पद्मिणी ।
तयांसहित गजास्यजननी । सेवा करी शिवाची ॥ ८१ ॥
द्वारीं सुरभीपुत्र रक्षण । ध्यानस्थ सदा पंचवदन ।
लाविले पंचदश लोचन । सदा निमग्न स्वरूपीं ॥ ८२ ॥
तारकासुराचे पुत्र तिघेजण । तारकाक्ष विद्युन्माली कमललोचन ।
तिहीं घोर तप आचरोन । उमारमण अर्चिला ॥ ८३ ॥
सहस्रदळ कमळेकरून । त्रिवर्गपूजिती त्रिनयन ।
सहस्रांत एक न्यून । कमळ झाले एकदां ॥ ८४ ॥
तिघेही काढूनि नेत्रकमळे । शिवार्चन करिते झाले ।
मागुती एक न्यून आलें । मग स्वशिरकमळे अर्पिलीं ॥ ८५ ॥
प्रसन्न होवोनि त्रिनेत्र । तिघे उठविले तारकपुत्र ।
तिघांसी दिधले अपेक्षित वर । झाले अनिवार त्रिभुवनीं ॥ ८६ ॥
तिघांसी चतुर्मुख प्रसन्न होऊनी । त्रिपुरें दिधलीं अंतरिक्षगमनी ।
दिव्य सहस्र वर्षे पाहतां शोधोनी । निमिषार्धे एक होती ॥ ८७ ॥
इतुक्यांत जो धनुर्धर । मारील लक्ष्य साधूनि शर ।
त्रिपुरासहित संहार । तुमचा करील निर्धारिं ॥ ८८ ॥
यावरी त्या तिघांजणीं । त्रिभुवन त्रासिलें बळेकरूनी ।
देव पळविले स्वस्थानाहूनी । पीडिली धरणी बहु पापें ॥ ८९ ॥
मग देव ऋषि सकळ मिळोन । वैकुंठपतीस गेले शरण ।
गरुडध्वज सर्वास घेऊन शिवापाशीं पातला ॥ ९० ॥
करितां अद्भुत स्तवन । परम संतोषला पंचवदन ।
म्हणे मी झालों प्रसन्न । मागा वरदान अपेक्षित ॥ ९१ ॥
म्हणती त्रिपुरें पीडिलें बहुत । देव ऋषि झाले पदच्युत ।
शिव म्हणे पाहिजे रथ । त्रिपुरमर्दनाकारणे ॥ ९२ ॥
तंव देव बोलती समस्त । आम्ही सजोनि देतों दिव्यरथ ।
मग कुंभिनी स्पंदन होत । चक्रे निश्चित शशिमित्र ॥ ९३ ॥
मंदरगिरी अक्ष होत । स्तंभ झाले चारी पुरुषार्थ ।
चारी वेद तुरंग बळिवंत । मूर्तिमंत पैं झाले ॥ ९४ ॥
सारथी विधि होत सत्वर । लाविले शास्त्रांचे वाग्दोर ।
पुराणे तटबंध साचार । उपपुराणें खिळे बहू ॥ ९५ ॥
कनकाद्रि धनुष्य थोर । धनुज्र्या होत भोगींद्र ।
वैकुंठींचा सुकुमार । झाला शर तेजस्वी ॥ ९६ ॥
रथीं चढतां उमानाथ । रसातळीं चालिला रथ ।
कोणासी न उपडे निश्चित । मग नंदी काढित शृंगानें ॥ ९७ ॥
मग स्पंदनीं एक चरण । दुजा नंदीवरी ठेवून ।
अपार युद्ध करून । त्रिपुरदळे संहारिलीं ॥ ९८ ॥
होतां युद्धाचें घनचक्र । वीरभद्रे संहारिले असुर ।
परी अमृतकुंडे समग्र । दैत्यांकडे असती पैं ॥ ९९ ॥
अमृत शिंपितां अमित । सजीव होती सवेंचि दैत्य ।
शिवें मेघास्त्र घालूनि समस्त । अमृतकुंडे बुडविलीं ॥ १०० ॥
अंतराळीं त्रिपुरें भ्रमती । लक्ष्य साधी मृडानीपती ।
दिव्य सहस्र वर्षे झालीं येच रीतीं । न लवती पातीं कदापि ॥ १ ॥
अंगीं लोटला घर्मपूर । ते हे भीमरथी गंगा थोर ।
नेत्रींचे जलबिंदु पडतां अपार । रुद्राक्ष तेथे जाहले ॥ २ ॥
दैत्यस्त्रिया पतिव्रता थोर । तेणें असुरांसी जय अपार ।
मग बौद्धरूपें श्रीकरधर । दैत्यस्त्रियांत प्रवेशला ॥ ३ ॥
वेदबाह्य अपवित्र । प्रकट केलें चार्वाक शास्त्र ।
पतिव्रताधर्म मोडोनि समग्र । व्यभिचारकर्मे करविलीं ॥ ४ ॥
तेणें दैत्यांस झालें अकल्याण । तंव इकडे शिवें लक्ष्य साधून ।
धनुष्यीं योजिला विष्णुबाण । पाशुपतास्त्र स्थापुनी ॥ ५ ॥
उगवले सहस्र मार्तड । तैसें अस्त्र चालिलें प्रचंड ।
कीं उभारिला कालदंड । संहारावया विश्वातें ॥ ६ ॥
कीं प्रळयाग्नीची शिखा सबळ । कीं कृतांताची जिव्हा तेजाळ ।
कीं ते प्रळयमेघांतील । मुख्य चपला निवडली ॥ ७ ॥
कीं सप्तकोटिमंत्रतेज पाहीं । एकवटलें त्या अस्त्राठायीं ।
देव दैत्य भयभीत हृदयीं । म्हणती कल्पांत मांडिला ॥ ८ ॥
न्याससहित जपोनि मंत्र । सोडोनि दिधलें दिव्यास्त्र ।
नवखंड धरणी आणि अंबर । तडाडले ते काळीं ॥ ९ ॥
सहस्र विजा कडकडती । तैसी धांविन्नली अस्त्रशक्ती ।
भयें व्यापिला सरितापती । आंग टाकू पाहती दिग्गज ॥ ११० ॥
देव विमाने पळविती । गिरिकंदरीं असुर दडती ।
एक मूच्र्छना येवोनि पडती । उठती ना मागुते ॥ ११ ॥
त्या अखें न लागतां क्षण । त्रिपुरें टाकिलीं जाळून ।
त्यांत तृतीय नेत्रींचा प्रळयाग्न । साह्य झाला तयातें ॥ १२ ॥
तिन्ही ग्राम सेनेसहित । त्रिपुरें भस्म झाली तेथ ।
देव शिवस्तवन करित । चरण धरित सप्रेमें ॥ १३ ॥
त्यावरी त्रिपुरपिता तारकासुर । तेणें प्रलय मांडिला थोर ।
देव पळविले समग्र । चंद्र सूर्य धरूनि नेले ॥ १४ ॥
भागीरथी आदि गंगा पवित्र । धरूनि नेत तारकासुर ।
देवांगना समग्र । दासी करोनि ठेविल्या ॥ १५ ॥
ब्रह्मा विष्णु शचीवर । करिती एकांतीं विचार ।
म्हणती शिवउमा करावीं एकत्र । होईल पुत्र षण्मुख ॥ १६ ॥
त्याचे हस्तें मरेल तारकासुर । मग बोलावूनि पंचशर ।
म्हणती तुवां जावोनि सत्वर । शिवपार्वती ऐक्य करीं ॥ १७ ॥
हिमाचळी तप करी व्योमकेश । मन्मथा तू भुलवीं तयास ।
मग रतीसहित कुसुमेश । शिवाजवळी पातला ॥ १८ ॥
पार्वतीच्या स्वरूपांत । रती तेव्हां प्रवेशत ।
वसंतें वन समस्त । शृंगारिलें तेधवां ॥ १९ ॥
शिवाच्या मानसीं सतेज । प्रवेशला शफरीध्वज ।
पाखरें करिती बहु गजबज । शिवध्यान विक्षेपिती ॥ १२० ॥
ते पक्षी हांकावया नंदिकेश्वर । गेला होता तेव्हां दूर ।
तों पार्वती होवोनि कामातुर । पाठीसी उभी मन्मथाच्या ॥ २१ ॥
शिवें उघडिले नयन । तों पुढे देखिला मीनकेतन ।
म्हणे माझ्या तपासी केलें विघ्न । मग भाललोचन उघडला ॥ २२ ॥
निघाला प्रलयवैश्वानर । भस्म केला कुसुमशर ।
फाल्गुन पौर्णिमा साचार । काम जाळिला ते दिनीं ॥ २३ ॥
शिवदूत भूतगण । महाशब्दें हांक देवोन ।
स्मरगृह शब्द उच्चारून । नानापरी उपहासिती ॥ २४ ॥
शिवाची आज्ञा तेंपासून । फाल्गुनमासीं हुताशनी करून ।
जो हे व्रत न पाळी पूर्ण । अवदसा जाण त्या बाधी ॥ २५ ॥
ऐसा संहारूनि पंचशर । विचार करूनि पंचवक्त्र ।
तत्काळ उठोनि कर्पूरगौर । गेला कैलाससदनासी ॥ २६ ॥
रती शोक करी बहुत । मग समाधान करी निर्जरनाथ ।
म्हणे कृष्णावतारीं तुझा कांत । रुक्मिणीउदरीं अवतरेल ॥ २७ ॥
कमलासने कन्येसी भोगितां । कंदर्पास शाप दिधला होता ।
कीं शिवदृष्टीने तत्त्वतां । भस्म होसील कामा तू ॥ २८ ॥
असो इकडे हिमनगकुमारी । शिवप्राप्तीलागीं तप करी ।
सप्तऋषि प्रार्थिती त्रिपुरारी । वरीं कन्या हिमनगाची ॥ २९ ॥
पार्वती तप करी जे वनीं । शिव तेथे गेला बटुवेष धरोनी ।
गायनाच्या छंदें करूनी । पुसे भवानीप्रती तेव्हां ॥ १३० ॥
कासया तप करिसी येथ । येरी म्हणे जो कैलासनाथ ।
पति व्हावा एतदर्थ । आचरें तप येथे मी ॥ ३१ ॥
बटु बोले ते अवसरीं । तू तंव हिमनगराजकुमारी ।
शंकर केवळ भिकारी । महाक्रोधी दारुण ॥ ३२ ॥
ओलें गजचर्म प्रावरण । शार्दूलचर्म नेसला सर्पभूषण ।
वसविलें महाश्मशान । भूतगण सभोंवते ॥ ३३ ॥
तरी विष्णु विलासी सगुण । त्यासी वरीं तूं ऐक वचन ।
तुज योग्य पंचवदन । वर नव्हे सर्वथा ॥ ३४ ॥
ऐकतां क्षोभली जगन्माता । म्हणे शिवनिंदका होय परता ।
वदन न दाखवीं मागुता । परम खळा द्वेषिया ॥ ३५ ॥
शिवनिंदक जो दुराचार । त्याचा विटाळ न व्हावा साचार ।
तुज शिक्षा करीन निर्धार । विप्र म्हणोनि राहिलें ॥ ३६ ॥
देखोनि दुर्गेचा निर्धार । स्वरूप प्रकट करी कर्पूरगौर ।
पार्वतीने करूनि जयजयकार । चरण दृढ धरियेले ॥ ३७ ॥
शिव म्हणे ते समयीं । प्रसन्न झालों माग लवलाहीं ।
अंबिका म्हणे ठाव देईं । अर्धांगी तुझ्या जगदात्म्या ॥ ३८ ॥
अवश्य म्हणोनि त्रिपुरारी । कैलासासी गेला ते अवसरीं ।
पितृसदना झडकरी । गेली तेधवां जगदंबा ॥ ३९ ॥
मग सप्तऋषि ते वेळे । शिवें हिमाचळा पाठविले ।
हिमनगें ते आदरें पूजिले । षोडशोपचारेंकरूनियां ॥ १४० ॥
अरुंधतीने येऊन । भवानी पाहिली अवलोकून ।
म्हणे शिव आणि भवानी पूर्ण । जोडा होय निर्धारे ॥ ४१ ॥
मन्मथ संवत्सर चैत्रमासीं । लग्न नेमिलें शुद्ध अष्टमीसी ।
निश्चय करूनि सप्तऋषी । स्वस्थानासी पातले ॥ ४२ ॥
कधी होईल शिवगौरी लग्न । इच्छिती बसेंद्रादि सहस्रनयन ।
तारकासुराचा तो प्राण । शिवपुत्र घेईल कधीं ॥ ४३ ॥
इकडे नंदीस पाठवूनि ते वेळे । सर्व देव शिवें बोलाविले ।
घेवोनि त्रिदशांचे पाळे । पाकशासन पातला ॥ ४४ ॥
इंदिरेसहित इंदिरावर । सावित्रीसहित चतुर्वक्त्र ।
अठ्याऐशीं सहस्र ऋषीश्वर । शिष्यांसहित निघाले ॥ ४५ ॥
सिद्ध चारण गुह्यक । पितृगण मरुद्रण वसुअष्टक ।
एकादशरुद्र द्वादशार्क । यक्षनायक पातला ॥ ४६ ॥
आपुलाल्या वाहनीं बैसोन । लोकपाल निघाले संपूर्ण ।
नवग्रह अष्टनायिका आदिकरून । किन्नर गंधर्व सर्वही ॥ ४७ ॥
एवं सर्वांसहित शंकर । हिमाचलासी आला सत्वर ।
नगेंद्र येवोनि समोर । पूजोनि नेत सकळांते ॥ ४८ ॥
दशसहस्र योजने मंडप । उभविला ज्यांचे तेज अमूप ।
सुवर्णसदने देदीप्य । जानवशासी दीधली ॥ ४९ ॥
शिवस्वरूप पाहतां समस्त । वर्‍हाडी होत विस्मित
एक म्हणती वृद्ध बहुत । पुराणपुरुष अनादि ॥ १५० ॥
हा आहे केवळ निर्गुण । नवरी स्वरूपें अति सगुण ।
असो देवकप्रतिष्ठा करून । मूळ आला हिमाद्री ॥ ५१ ॥
आद्यंत अवघे साहित्य । कमलोद्भव स्वयें करित ।
नवनिधी अष्ट महासिद्धी राबत । न्यून तेथे नसे काही ॥ ५२ ॥
असो नवरा मिरवीत । नेला आपुल्या मंडपांत ।
मधुपर्कादि पूजाविधी समस्त । हिमाचळ करीतसे ॥ ५३ ॥
लग्नघटिका आली जवळी । तंव ते श्रृंगारसरोवरमराळी ।
बाहेर आणिली हिमनगबाळी । उभी केली पटाआड ॥ ५४ ॥
लग्नघटिका पाहे दिनपती । मंगळाष्टके म्हणे बृहस्पती ।
पुण्याहं निश्चितीं । कमलासन म्हणतसे ॥ ५५ ॥
असो यथाविधी संपूर्ण । दोघां झालें पाणिग्रहण ।
होमासी करिती प्रदक्षिण । शिव शक्ति तेधवां ॥ ५६ ॥
इतुकें याज्ञिक झाले सर्वही । परी नोकरी कोणीं देखिली नाहीं ।
प्रदक्षिणा करितां ते समयी । पदनख देखिलें विधीनें ॥ ५७ ॥
कामें व्यापिला सूर्यजामात । पटपटां वीर्यबिंदु पडत ।
साठी सहस्र बालखिल्य तेथ । जन्मले क्षण न लागतां ॥ ५८ ॥
अन्याय देखोनि थोर । मदनांतक कोपला अनिवार ।
ब्रह्मयाचें पांचवें शिर । छेदूनि टाकिलें तेधवां ॥ ५९ ॥
झाला एकचि हाहाकार । त्यावरी वैकुंठींचा सुकुमार ।
समाधान करी अपार । चतुर्वक्त्र नाम लैंपासुनी ॥ १६० ॥
असो यथाविधी सोहळे । चारी दिवस संपूर्ण जाहले ।
सकळ देव गौरविले । वस्त्रालंकारी हिमनगें ॥ ६१ ॥
सवें पार्वती घेऊनी । कैलासा आला शूलपाणी ।
यावरी सर्व देव मिळोनी । प्रार्थिते झाले विश्वनाथा ॥ ६२ ॥
खुटली विश्वाची उत्पत्ती । मन्मथ उठवीं उमापती ।
मग तो मीनध्वज पुढती । अनंग करोनि जीवविला ॥ ६३ ॥
अंधकपुत्र तारकासुर । तेणे पळविले देव समग्र ।
शिवासी होईल कधीं पुत्र । देव समग्र वांछिती ॥ ६४ ॥
चारी युगेपर्यंत । शिव उमा एकांतीं रमत ।
परी नोहें वीर्यपात । नव्हे सुत याकरितां ॥ ६५ ॥
तों तारकासुरें केला आकांत । स्वर्ग जाळिले समस्त ।
देवललना धरूनि नेत । दासी बहुत पैं केल्या ॥ ६६ ॥
देव शिवासी शरण जाती । तंव ती दोघे एकांती रमती ।
देव ऋषी बाहेर तिष्ठती । प्रवेश कोणा नव्हेचि ॥ ६७ ॥
मग अग्नि आत पाठविला । अतीतवेष तेणें धरिला ।
जो तृतीयनेत्रीं शिवाच्या राहिला । देवीं पाठविला मित्र म्हणोनी ॥ ६८ ॥
हांक फोडोनि भिक्षा मागत । शिव पार्वतीस आज्ञापित ।
माझे वीर्य धरोनि अदभुत । भिक्षा देई अतीतातें ॥ ६९ ॥
मग अमोघ वीर्य धरून । अग्नीस देत अंबिका आणोन ।
सांडले जेथे वीर्य जाण । रेतकूप झाला तो ॥ १७० ॥
तोचि पारा परम चंचळ । न धरवे कोणा हातीं तेजाळ ।
असो कृशानूनें वीर्य तत्काळ । प्राशन केले तेधवां ॥ ७१ ॥
अग्नि झाला गरोदर । परम लज्जित हिंडे कांतार ।
तो साही कृत्तिका परम सुंदर । ऋषिपत्न्या देखिल्या ॥ ७२ ॥
त्या गंगेत स्नान करूनी । तापत बैसल्या साहीजणी ।
तंव अग्नीने गर्भ काढूनी । पोटांत घातला साहींच्या ॥ ७३ ॥
साहीजणी झाल्या गर्भिणी । परम आश्चर्य करिती मनीं ।
मग लजेनें गर्भ काढूनी । साहीजणींनी त्यागिला ॥ ७४ ॥
साहींचे रक्त एक झालें । दिव्य शरीर तत्काळ घडलें ।
सहा मुखे हस्त शोभलें । द्वादश सरळ तेजस्वी ॥ ७५ ॥
कार्तिकमासी कृत्तिकायोगीं । कुमार जन्मला महायोगी ।
मयूरवाहन भस्म अंगी । उपासीत शिवातें ॥ ७६ ॥
शिवें निजपुत्र जाणोनी । नेवोनी लाविला अपर्णास्तनी ।
सप्त वर्षे मृडानी । लालन पालन करी त्याचें ॥ ७७ ॥
देवांसी सांगे वैश्वानर । शिवासि झाला स्कंद पुत्र ।
ऐकतां देव समग्र । तारकावरी चालिले ॥ ७८ ॥
सेना जयाची बाहत्तर अक्षौहिणी । त्याचें नगर वेढिती सुधापानी ।
पृतनेसहित तेच क्षणीं । तारकासुर बाहेर निघे ॥ ९ ॥
इंद्रे स्वामिकार्तिकापासीं जाऊन । सेनापतित्व दिधलें संपूर्ण ।
दिव्य रथीं बैसवून । अभिषेकिला कुमार ॥ १८० ॥
इकडे तारकासुर सुधापानी । युद्ध करिती झोटधरणी ।
देव त्रासिले दैत्यांनी । आले पळोनि कुमाराकडे ॥ ८१ ॥
स्कंदापुढे कर जोडून । देव करिती अपार स्तवन ।
रक्षीं तारकासुरापासून । शिवनंदन तोषला ॥ ८२ ॥
देवांचा वृत्तांत जाणोनि सकळ । कुमारे धरिलें रूप विशाळ ।
तों तारकासुर धांविन्नला प्रबळ । शिवकुमार लक्षूनी ॥ ८३ ॥
तेहतीस कोटी सुरवर । उभे स्वामीचे पाठीं भार ।
तारकाअंगीं बळ अपार । दशसहस्र कुंजरांचे ॥ ८४ ॥
तारकासुर अनिवार । वर्षे सायकांचे संभार ।
स्वामीचे पाठीसीं सुर । लपती सत्वर जाऊनी ॥ ८५ ॥
लक्षुनियां पाकशासन । तारकें शक्ति दिधली सोडून ।
प्रळयचपळेस मागे टाकून । मनोवेगें चालिली ॥ ८६ ॥
भयभीत शक्र होऊन । करी हरिस्मरण कर जोडोन ।
म्हणे हे इंदिरामानसरंजन । निवारी येवोनि शक्ति हे ॥ ८७ ॥
ब्रह्मानंदा विश्वव्यापका । दशावतार चरित्रचालका ।
मधुमुरनरकांतका । निवारी प्रळयशक्ति हे ॥ ८८ ॥
वैकुंठींहूनि योगमाया । हरीने धाडिली लवलाह्या ।
तिणे ते शक्ति परतोनियां । एकीकडे पाडिली ॥ ८९ ॥
यावरी तारकें बाणांचे पूर । स्वामीवरी सोडिले अपार ।
मुख पसरोनि शिवकुमार । तितुकें गिळितां जाहला ॥ १९० ॥
नाना शख्ने अस्त्रशक्ती । तारकें सोडिल्या अनिवारगती ।
तितुक्या गिळिल्या सहजस्थिती । शास्त्रसंख्यावदनाने ॥ ९१ ॥
कल्पांतरुद्रासमान । भयानक दिसे मयूरवाहन ।
तारकें ब्रह्मास्त्र दिधले सोडून । तेंही गिळीं अवलीळे ॥ ९२ ॥
जितुके शस्त्रमंत्र निर्वाण । तितुके प्रेरीतसे चहूंकडून ।
प्रळयकाळासम शिवनंदन । गिळी क्षण न लागतां ॥ ९३ ॥
मग निःशस्त्र तारकासुर । स्यंदनाहूनि उतरला सत्वर ।
स्वामीवरी धांवे अनिवार । सौदामिनीसारखा ॥ ९४ ॥
ऐसें देखोनि षडानन । कृतांताऐसी हांक देऊन ।
रथाखाली उतरून । मल्लयुद्ध आरंभिलें ॥ ९५ ॥
सप्तदिनपर्यंत । युद्ध झालें परम अदभुत ।
तारकासुर अत्यंत । जर्जर केला आपटोनी ॥ ९६ ॥
पायीं धरोनि अवलीला । चक्राकार भोवडिला ।
मग धरणीवरी आपटिला । चूर्ण झाला मृद्धटवत ॥ ९७ ॥
निघोनि गेला प्राण । दुंदुभी वाजवी शचीरमण ।
पुष्पें वर्षिती सुरगण । कर जोडोनि स्तुती करिती ॥ ९८ ॥
मारिला जेव्हा तारकासुर । तेव्हा सात वर्षांचा शिवकुमार ।
मग सेनापतित्व समग्र । इंद्रे त्यासी दीधलें ॥ ९९ ॥
तारकासुराचें नगर । इंद्रे लुटिले समग्र ।
देवस्त्रिया सोडविल्या सत्वर । सर्व देव मुक्त झाले ॥ २०० ॥
लागला तेव्हा जयवाद्यांचा घोष । कुमार गेला वाराणसीस ।
नमूनि शिवमृडानीस । सुख अपार दीधलें ॥ १ ॥
मग झालें मौंजीबंधन । सर्व तीर्थे करी षडानन ।
मग कपाटीं बैसला जाऊन । अनुष्ठान करी सुखें ॥ २ ॥
षडाननास भवानी म्हणत । ब्रह्मचर्य केले आजपर्यंत ।
आता स्त्री करूनि यथार्थ । गृहस्थाश्रम करीं कीं ॥ ३ ॥
षडानन म्हणे अंबेप्रती । सांग स्त्रिया कैशा असती ।
म्यां देखिल्या नाहीं निश्चिती । कैसी आकृति सांगें मज ॥ ४ ॥
अपर्णा म्हणे सुकुमारा । मजसारख्या स्त्रिया सर्बत्रा ।
ऐकतां हांसें आलें कुमारा । काय उत्तरा बोलत ॥ ५ ॥
तुजसारख्या स्त्रिया जरी । तुजसमान मज निर्धारीं ।
तुझ्या वचनासी मातुश्री । अंतर पडों नेदी मी ॥ ६ ॥
ऐसें कुमार बोलोन । महाकपाटांत जाय पळोन ।
मग ते जगन्माता आपण । धरू धांविन्नली तयातें ॥ ७ ॥
नाटोपे कुमार ते क्षणीं । अंबा दु:खे पडे धरणीं ।
जे त्रिभुवनपतीची राणी । वेदपुराणीं वंद्य जे ॥ ८ ॥
अरे तू कुमारा दावीं बदना । आला माझ्या स्तनासी पान्हा ।
कोणासी पाजू षडानना । निजवदन दाखवीं ॥ ९ ॥
घेई तुझे दूध लोणी । म्हणोनि कुमार वमी ते क्षणी ।
बोले तेव्हां शापवाणी । क्रोधे करूनि कुमार तो ॥ २१० ॥
माझे दर्शना जी स्त्री येईल । ती सप्तजन्म विधवा होईल ।
स्वामिदर्शना पुरुष येईल । कार्तिकमासी कृत्तिकायोगीं ॥ ११ ॥
तो सप्तजन्म सभाग्य । होईल धनाढ्य वेदपारंग ।
अनामिक हो अथवा मातंग । दर्शनें लाभ समानचि ॥ १२ ॥
स्वामींस ऋषि विनविती समस्त । भवानी तुजलागीं तळमळत ।
भेटोनि येई त्वरित । वाराणसीस जाऊनी ॥ १३ ॥
मग स्वामी आनंदवना जाऊनी । आनंदविलीं शिवभवानी ।
उभयतांचे समाधान करोनी । मागुती गेला पूर्वस्थळा ॥ २१४ ॥
स्कंदपुराण कथा सूत । शौनकादिकांप्रती सांगत ।
ऐकतां विघ्ने समस्त । क्षणमात्रे दग्ध होती ॥ २१५ ॥
अपर्णाहृदयाब्जमिलिंदा । श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ।
पूर्णब्रह्मा अनादिसिद्धा । आनंदकंदा जगद्गुरु ॥ २१६ ॥
शिवलीलामृत ग्रंथ प्रचंड । स्कंदपुराण ब्रह्मोत्तरखंड ।
परिसोत सज्जन अखंड । त्रयोदशाध्याय गोड हा ॥ २१७ ॥
॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥