श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय चाळिसावा
कृष्णाचा कर्णाला उपदेश
श्रीगणेशाय नम: ॥
सभेसी दिव्यरूप दावून ॥ शत्रूंचा तेजोभंग करून ॥
धर्मासी भेटावया मनमोहन ॥ रथीं बैसोन चालिला ॥ १ ॥
बोळवूं आले जे समस्त ॥ त्यांसी निरोप देत पद्यजतात ॥
त्यांमाजील अर्कसुत ॥ आपुले रथीं बैसविला ॥ २ ॥
कर्णासी म्हणे जगदीश्वर ॥ तूं उदार धीर परमसुंदर ॥
ब्राह्मणभक्त प्रतापशूरा ॥ तुझी प्रतिमा नसे दुजी ॥ ३ ॥
तुझें सौंदर्य देखोन ॥ खालीं विलोकी मीनकेतन ॥
तुझें औदार्य पाहोन ॥ पृथ्वीचे नृप लज्जित ॥ ४ ॥
तुझें शूरत्व देखोनि अभिनव ॥ लज्जित होती देवदानव ॥
कवचकुंडलें देऊनि वासव ॥ तुवां प्रसन्न केला कीं ॥ ५ ॥
दिव्यरत्न निश्चितीं ॥ सांपडलें कीं कुलालाप्रती ॥
कीं चिंतामणि अंधाचिये हातीं ॥ लाधला परी महिमा तों नेणे ॥ ६ ॥
तैसें किरातें केलें तव पालन ॥ तूं सूर्यपुत्र प्रतिसूर्य जाण ॥
कुंत्युदरीं पावलासी जनन ॥ कुमारीदशे वर्ततां ॥ ७ ॥
तरी तूं कुंतीचा पुत्र ॥ चल तुजवरी धरवितों छत्र ॥
धर्मभीमादि सर्वत्र ॥ तुझिये सेवे लावीन मी ॥ ८ ॥
प्रीतीनें बोले कमलदलाक्ष ॥ मी आहें तुझा मातुलपक्ष ॥
वसुदेवाची भगिनी प्रत्यक्ष ॥ पृथा माता तुझी पैं ॥ ९ ॥
पृथ्वीचे राजे मेळवून ॥ तुज राज्याभिषेक करवीन ॥
तुम्ही सहा पांडव द्रौपदीरत्न ॥ स्त्री तुझी सहजची ॥ १० ॥
धर्म युवराजा होईल पवित्र ॥ भीम तुजवरी धरील छत्र ॥
सारथी तुझा सुभद्रावर ॥ पाठी रक्षील सर्वस्वें ॥ ११ ॥
नकुल सहदेव देख ॥ हे तुझे होतील चक्ररक्षक ॥
प्रतिविंध्यादि सौभद्र सकळिक ॥ साही पुत्र तुझेचि ॥ १२ ॥
यादवदळाशीं मी जगजेठी ॥ तुझी सर्वदा राखीन पाठी ॥
यावरी तों कर्ण कर्णपुटीं ॥ श्रीरंगाच्या सांगत ॥ १३ ॥
कुंतीनेंचि घात केला मुळीं ॥ मज सोडिलें जाह्नवीजळीं ॥
किरात नेऊनियां मज पाळी ॥ क्षत्रियसंस्कार मज कैंचा ॥ १४ ॥
स्तनपान दे राधा निःशेष ॥ माझें सोशिलें मूत्रपुरीष ॥
आतां कैसें त्यागूं तियेस ॥ प्राण देईल हें ऐकतां ॥ १५ ॥
ते राधा माता निश्चित ॥ पिता अधिरथनामें किरात ॥
त्रिभुवनी जाहला विख्यात ॥ आतां विपरीतार्थ केवि करूं ॥ १६ ॥
तेणें माझें नांव ठेविलें वसुसेन ॥ त्यावरी मित्र जाहला सुयोधन ॥
भाक दिधली जो हें शरीर जाण ॥ तोंवरी अंतर न द्यावें ॥ १७ ॥
माझिया आश्रयेंकरून ॥ दुर्योधनें मांडिलें युद्धकंदन ॥
आतां त्याचा संग सोडून ॥ जातां त्रिभुवन निंदील पैं ॥ १८ ॥
ज्याचा अंगीकार केला जाण ॥ त्याचें आद्यंत करावें पालन ॥
परी श्रीरंगा ऐक एक वचन ॥ धर्मासी जाण सांगूं नको ॥ १९ ॥
हे गोष्टी ठेवीं निजमनीं ॥ पडों नेदीं पांडवांचे कर्णी ॥
कुंतीपुत्र कर्ण ऐसें स्ववदनीं ॥ सहसा कोठें न बोलावें ॥ २० ॥
आतां होऊ तयांचें कल्याण ॥ तूं सारथी त्यांचा नारायण ॥
मज नलगेचि राज्यासन ॥ माझें प्राक्तन ऐसेंचि ॥ २१ ॥
तूं पूर्णब्रह्म सनातन ॥ ठाउकें पुढील वर्तमान ॥
तुवांचि माझें प्राक्तन ॥ क्षत्रिय ना किरात केलें कीं ॥ २२ ॥
आतां आरंभेल रणयज्ञ श्रीपती ॥ महावीरांच्या पडतील आहुती ॥
सुयोधनाची निश्चितीं ॥ पूर्णाहुती शेवटीं हो ॥ २३ ॥
ऐसें बोलतां सूर्यकुमार ॥ नयनीं टाकी दुःखनीर ॥
श्रीकृष्णा आतां होईल संहार ॥ हें मी सर्व जाणतों ॥ २४ ॥
कमलदलाक्षा कमलापती ॥ तूं जिकडे तिकडे जयप्राप्ती ॥
पांडवांचे निमित्तें क्षिति- ॥ भार उतरिशी गोविंदा ॥ २५ ॥
सभेसी आणिली ते कृष्णा ॥ हें दुःख मोठे श्रीकृष्णा ॥
आतां बोलोनि मधुसूदना ॥ मज तूं सर्वथा मोहूं नको ॥ २६ ॥
दुर्योधना अपशकुन झाले ॥ तेव्हांचि मज भविष्य समजलें ॥
तेणें गुरुद्रोह बहुत केले ॥ मान खंडिले वृद्धांचे ॥ २७ ॥
देव ब्राह्मण आणि भक्त ॥ यांचा सर्वदा द्वेष करित ॥
हरि तूं बोललासी सभेत ॥ कदा असत्य नव्हे तें ॥ २८ ॥
मीं श्रीहरे देखिलें स्वप्न ॥ बंधूसहित सुयोधन ॥
नूतन वस्त्रें लेवून ॥ माडीवरी बैसलासे ॥ २९ ॥
देखिला अस्थींचा ढीग दारुण॥ वरी उभा ठाकला सुयोधन ॥
सुवर्णपात्रीं धृतभोजन ॥ धर्म करितां देखिला म्यां ॥ ३० ॥
गदा हातीं घेऊन ॥ पर्वतीं उभा ठाकला भीमसेन ॥
युद्ध संपलें म्हणून अर्जुन ॥ गांडीवा घाली गवसणी ॥ ३१ ॥
भीष्म द्रोण कर्णादिकरूनी ॥ समस्त राजे उष्ट्रावरी ओळंघूनी ॥
अगस्त्यदिशा लक्षोनी ॥ जात असती त्वरेनें ॥ ३२ ॥
तेव्हां सर्व मज समजले जगजेठी ॥ यावरी तुमची आमची हेचि भेटी ॥
स्वर्गीं होईल बोलणें शेवटीं ॥ पायीं मिठी घाली हरीच्या ॥ ३३ ॥
कंठ जाहला सद्गदित ॥ हरिपायीं मस्तक ठेवित ॥
म्हणे हे जगन्निवास वैकुंठनाथ ॥ अंतीं प्राप्त पद तुझें हो ॥ ३४ ॥
पांडवांशीं दुष्टपण ॥ करावया मज काय कारण ॥
हरि म्हणे संगदोष आणि अन्न ॥ भक्षिलें जाण कौरवांचें ॥ ३५ ॥
त्याचा गुण हा निःशेष ॥ एर्हवीं तुजऐसा नाहीं पुण्यपुरुष ॥
वसुधामर आणि सुरेश ॥ औदार्यें तुवां तोषविले ॥ ३६ ॥
ऐसें बोलोनियां कर्ण ॥ श्रीरंगाची आज्ञा घेऊन ॥
हरीच्या रथाखालीं उतरून ॥ आपले स्यंदनीं बैसला ॥ ३७ ॥
तेव्हां संजय होता सांगातें ॥ तोही परतला गजपुरातें ॥
कर्ण म्हणे कमलावरातें ॥ गोष्टी हे फुटों न द्यावी ॥ ३८ ॥
पुन: पुन: हेंचि मागणें ॥ हें वर्तमान कोणासी न सांगणें ॥
इंदिरावर अवश्य म्हणे ॥ जाई सखया माघारां ॥ ३९ ॥
मागुती रथ मुरडोनि सुरेख ॥ कर्णाकडे पाहे मदनजनक ॥
पीतांबरे पालवी देख ॥ जाई जाई म्हणोनियां ॥ ४० ॥
मग सात्यकी आणि हृषीकेशी ॥ जाते जाहले उपलव्यासी ॥
इकडे भीष्म सभेसी ॥ दुर्योधनाप्रति बोलत ॥ ४१ ॥
पहा केवढा पराक्रम ॥ करूनियां गेला पुरुषोत्तम ॥
पांडवकामकल्पद्रुम ॥ मनोभिराम सर्वांचा ॥ ४२ ॥
अमृताचिया समुद्रांत ॥ श्रीकृष्णकृपें पांडव खेळत ॥
त्यांणीं मागितलें तें देत ॥ श्रीकृष्ण कामधेनु माउली ॥ ४३ ॥
त्यांसी खेळावया चिंतामणी ॥ देईल आणोनि चक्रपाणी ॥
कल्पवृक्ष लावितां अंगणीं ॥ चिंतिलें मनीं पुरवी तों ॥ ४४ ॥
कामधेनूंची खिल्लारे मुरारी ॥ दुभवील न मागतां त्यांचे घरीं ॥
अरे दुर्योधना मैत्री करीं ॥ नीलपयोधरतनूची ॥ ४५ ॥
तूं धर्मासी करीं नमन ॥ मग चौघेही धरितील तुझे चरण ॥
गजपुरीं दुश्चिन्हें दारुण ॥ उठताती जाण सुयोधना ॥ ४६ ॥
दुर्योधन उगाचि स्तब्ध ॥ उत्तर न बोले मतिमंद ॥
द्रोण म्हणे कर्म सुबद्ध ॥ भोगिल्यावांचून सुटेना ॥ ४७ ॥
पुत्राहून शतगुण ॥ मज आवडतो श्वेतवाहन ॥
समरांगणीं त्याचा प्राण ॥ माझेनें न घेववे सर्वथा ॥ ४८ ॥
माझिया स्नेहसागरात ॥ बुडाला असे सुभद्राकांत ॥
तों गुरुभक्त रणपंडित ॥ माझा वध न इच्छी मनीं ॥ ४९ ॥
ज्याचा सारथी पीतवसन ॥ ध्वजीं जनकजासंतापहरण ॥
भ्राता सबळ भीमसेन ॥ तयासी जया उणें काय ॥ ५० ॥
यालागीं ऐक सुयोधना ॥ धर्मासी नमून भेटें भीमसेना ॥
उभयकृष्ण आणि कृष्णा ॥ समजावोनी आणी एथें ॥ ५१ ॥
तें न मानेचि दुर्योधना ॥ म्हणे उगे बैसा कीं जा सदना ॥
इकडे विदुर जे पंड्वंगना ॥ तिजप्रति सांगे एकांतीं ॥ ५२ ॥
म्हणे अनर्थ थोर ओढवला ॥ दोहीं पक्षी क्षय मांडला ॥
दुर्योधन दुरात्मा जन्मला ॥ सर्वांचा क्षय करावया ॥ ५३ ॥
कुंती म्हणे तों वीर कर्ण ॥ दुर्योधनाची पाठी राखोन ॥
पांडवांशीं द्वेष निशिदिन ॥ करितो काय करावें ॥ ५४ ॥
मग तों भागीरथीतीरीं भास्करी ॥ एकांतीं भास्करोपासना करी ॥
तेव्हां वसुदेवभगिनीँ झडकरी ॥ पाठीशीं उभी ठाकली ॥ ५५ ॥
जप जाहलिया मागें पाहत ॥ कुंतीस देखोनि नमस्कारित ॥
मी तुझा दास अधिरथसुत ॥ तूं कां येथें आलीस ॥ ५६ ॥
कुंती म्हणे तूं माझा नंदन ॥ सांगितलें पूर्ववर्तमान ॥
कवचकुंडलांसहित जाण ॥ जन्मलासी ममोदरीं ॥ ५७ ॥
तरी तूं सोडीं दुष्टसंग ॥ जाईं बंधूंकडे सवेग ॥
कर्ण म्हणे मज श्रीरंग ॥ सर्व सांगोन गेला हो ॥ ५८ ॥
तंव भास्कर बोले वरूनी ॥ कर्णा कुंतीचें वचन मानीं ॥
तूं मम पुत्र अधिरथे नेऊनी ॥ पाळिलासी आजवरी ॥ ५९ ॥
कर्ण म्हणे कुंती पाहीं ॥ तुवां मज टाकिलें प्रवाही ॥
मज क्षत्रियसंस्कार नाहीं ॥ आतां काय बोलोनियां ॥ ६० ॥
माझा प्राणसखा दुर्योधन ॥ मजवरी तेणें ठेविला प्राण ॥
त्यास मी सोडितां अधःपतन ॥ पावेन सत्य त्रिवाचा ॥ ६१ ॥
तुझ्या पुत्रांसी मारून ॥ राज्यीं स्थापीन दुर्योधन ॥
मग कुंती मागे भाषदान ॥ म्हणे चौघे रक्षीं अवश्य तूं ॥ ६२ ॥
अर्जुनाशी तुझें वैर ॥ परी चौघांसी रक्षीं साचार ॥
अवश्य म्हणोनियां उदार ॥ भाष देती कुंतीतें ॥ ६३ ॥
म्हणे मारिला अर्जुन ॥ तरी मजसहित पुत्र तुझे पांचजण ॥
अथवा मी मेलिया कल्याण ॥ पांच तुझे तुजपाशीं ॥ ६४ ॥
कुंती रोदन करी ते क्षणीं ॥ विदेही होसी तूं समरांगणीं ॥
आठव असो दे अंतःकरणीं ॥ चौघांचीही तुज बा रे ॥ ६५ ॥
कर्ण म्हणे हे जननी ॥ ही गोष्टी न घालीं धर्माचे कानीं ॥
अवश्य म्हणोनि वसुदेवभगिनी ॥ स्वस्थळा गेली गुप्तरूपें ॥ ६६ ॥
इकडे उपलव्यासी जगज्जीवन ॥ गेला त्वरें स्यंदनीं बैसोन ॥
सकलरायांसहित पंडुनंदन ॥ सामोरे येऊन हरीसी नेती ॥ ६७ ॥
धर्म बैसला सभा करून ॥ मग जें जें जाहले वर्तमान ॥
श्रीकृष्णें सांगितलें संपूर्ण ॥ दुर्योधन वळत नाहीं ॥ ६८ ॥
दुधाचे आधणीं पाषाण ॥ घातला तों न शिजे जाण ॥
तैसा बहुत शिकविला अंधनंदन ॥ परी तों नायके सर्वथा ॥ ६९ ॥
काम क्रोध मद मत्सर ॥ त्रैलोक्यींचे करूनियां एकत्र ॥
दुर्योधन दुराचार ॥ घडिला असे विधीनें ॥ ७० ॥
भीष्म द्रोण शारद्वत ॥ अश्वत्यामा आणि ऋषी समस्त ॥
धृतराष्ट्र गांधारी विदुरभक्त ॥ समस्तीं बहुत शिकविला ॥ ७१ ॥
इतुक्यांचें नायके पापात्मा ॥ जाहली त्याच्या आयुष्याची सीमा ॥
ऐसें बोलतां सर्वात्मा ॥ भीमे हांक फोडिली ॥ ७२ ॥
पिटिले प्रचंड बाहू थोर ॥ म्हणे संहारीन अवघे अंधपुत्र ॥
करीन सर्व नृपांचा संहार ॥ तों सुभद्रावर आवेशला ॥ ७३ ॥
गांडीवासी चढवून शित ॥ ओढिलें आकर्णपर्यंत ॥
त्याचे नादें डळमळित ॥ भूमंडळ तेधवां ॥ ७४ ॥
सहदेव आणि नकुळ ॥ यांहीं हांकें भरिलें नभोमंडळ ॥
धर्मरायाचें नेत्रकमळ ॥ आरक्तवर्ण जाहले ॥ ७५ ॥
म्हणे अभाग्या दुर्योधना ॥ कुलक्षय मांडिला दुर्जना ॥
अवघे जातील यमसदना ॥ संशय कांहीं असेना ॥ ७६ ॥
मग म्हणे श्रीपती ॥ तिहीं भीष्म केला सेनापती ॥
धर्म म्हणे निश्चितीं ॥ आम्हांसी दळपती योजावा ॥ ७७ ॥
मग बोले इंदिरावरा ॥ समरधीर भयंकर ॥
धृष्टद्युम्न महावीर ॥ अग्निगर्भीं जन्मला जो ॥ ७८ ॥
रथ घोडे सहस्त्र समवेत ॥ वस्त्राभरणीं निघाला मंडित ॥
तरी हा द्रुपदाचा महाप्रिय सुत ॥ रणपंडित सेनापती ॥ ७९ ॥
द्रोणाचा नाश करावया कारण ॥ द्रुपदें निर्मिला हा नंदन ॥
भीष्माचा घ्यावया प्राण ॥ शिखंडी जाण जन्मला ॥ ८० ॥
धर्में वस्त्राभरणें आणोन ॥ अभिषेकिला धृष्टद्युम्न ॥
सेनापतित्व देतां जाण ॥ वाद्यें वाजों लागलीं ॥ ८१ ॥
रणतुरें परम वाजती ॥ सप्त अक्षौहिणी दळगणती ॥
हांकें निराळ गाजविती ॥ गडबडती सप्तसागर ॥ ८२ ॥
रथ जुंपूनियां केले सिद्ध ॥ गज पांखरिले सुबद्ध ॥
अश्वभार पायदळ विविध ॥ सर्वत्र सिद्ध जाहलें ॥ ८३ ॥
सर्वरायांसहित उत्तम ॥ पांडव संपादिती होम ॥
विजयदानें देऊनियां परम ॥ वसुधामर पूजिले ॥ ८४ ॥
आराध्यदैवतांचा जप करून ॥ केलें शस्त्रांचें पूजन ॥
दिव्य वज्रकवचें चढवून ॥ सिद्ध जाहले सर्वही ॥ ८५ ॥
द्रौपदीसुभद्रादि ललना ॥ उपलव्यीं ठेवूनि जाणा ॥
कांहीं सेवक आणि सेना ॥ रक्षणार्थ ठेविती ॥ ८६ ॥
अत्यंत वृद्ध रोगिष्ट पाहीं ॥ तेही राहिले ठायीं ठायीं ॥
केवळ बाळक जे सर्वही ॥ ते राहिले आज्ञेनें ॥ ८७ ॥
गमनसंकेतभेरी ॥ धर्में ठोकिल्या ते अवसरीं ॥
पांडव द्रुपद विराट झडकरी ॥ रथारूढ जाहले ॥ ८८ ॥
प्रतिविंध्य श्रुतकर्मा श्रुतसेन ॥ शतानीक श्रुतसेन वीरोत्तम ॥
सुभद्रानंदन शोभे परम ॥ जैसा सूर्य उदयाचळीं ॥ ८९ ॥
सेनापती धृष्टद्युम्न ॥ शिखंडी दुजा द्रुपदनंदन ॥
विराटपुत्र उत्तर जाण ॥ शिशुपालनंदन केतु हा ॥ ९० ॥
द्रुपदाचे आणीकही सुत ॥ तैसे विराटाचेही बहुत ॥
त्यांचीं नामें समयोचित ॥ युद्धसमयीं कथिजेती ॥ ९१ ॥
काशिराज कुंतिभोज ॥ कैकयराज पंचबंधू सतेज ॥
यादववीर सात्यकी तेजःपुंज ॥ सेना अपार तयांची ॥ ९२ ॥
वैकुंठनाथ सुजाण ॥ तेणें वाजविला पांचजन्य ॥
अर्जुने देवदत्त जाण ॥ त्राहाटिला अतिबळें ॥ ९३ ॥
पृथ्वीपती महाराज धर्म ॥ तों अनंतविजय वाजवी सप्रेम ॥
वृकोदरें भीमकर्में परम ॥ पौंड्रक बळें त्राहाटिला ॥ ९४ ॥
सहदेवें वाजविला सुघोष देख ॥ नकुळें वाजविला मणिपुष्पक ॥
असो सेनेसहित नृपनायक ॥ कुरुक्षेत्रीं पातले ॥ ९५ ॥
विशालभूमिका पाहोन ॥ चतुष्कोण आणि समान ॥
देवऋषिस्थानें टाकून ॥ स्मशान सोडोनि सर्वही ॥ ९६ ॥
जेथें बहुत तृणजीवन ॥ ते स्थळी भूमि मोजून ॥
तेथें निशिदिन जाण ॥ उभविलीं शिबिरे अपार ॥ ९७ ॥
तगटी शिबिरे बहुत ॥ जडितस्तंभ गगनचुंबित ॥
कळस झळकती असंख्यात ॥ हिणाविती स्वर्गातें ॥ ९८ ॥
जैसा कुलाचलांत मेरु थोर ॥ तेवीं धर्माचें मुख्य शिबिर ॥
भोंवता खंदक माजी मीर ॥ मत्स्य कच्छप तळपती ॥ ९९ ॥
पाकशिबिरें अनुष्ठानशिबिरें ॥ निद्रास्थळें कोशागारे ॥
गजाश्वशाळेचीं मंदिरे ॥ ठायीं ठायीं उभवती ॥ १०० ॥
अपार राबती सूत्रधार ॥ चिकित्सक गणक लोहचर्मकार ॥
धनुष्य बाण शस्त्रें करणार ॥ एव सर्व अठराही ॥ १०१ ॥
अपार वसिन्नले बाजार ॥ सर्व वस्तुंचे विकणार ॥
एवं सर्व नृपवर ॥ यथावकाशें उतरले ॥ १०२ ॥
त्याचि प्रकारें तिकडून ॥ अकरा अक्षौहिणी दळ घेऊन ॥
राहता जाहला दुर्योधन ॥ समस्त नृपांसमवेत पैं ॥ १०३ ॥
गजपुरापासूनि तेथ ॥ लक्षांचे लक्ष येती रथ ॥
युद्धसामग्री भरूनियां अमित ॥ असंख्य सेवक धांवती ॥ १०४ ॥
वस्त्रें भूषणें संपूर्ण ॥ भीष्मासी रणपट्ट देऊन ॥
अभिषेकित दुर्योधन ॥ जयवाद्यें वाजविलीं ॥ १०५ ॥
भीष्माचार्याचें स्तवन ॥ करीत असे तों दुर्योधन ॥
म्हणे तूं प्रतापसूर्य एथून ॥ रक्षीं सेना सर्वही ॥ १०६ ॥
तुजविण रक्षिता दुजा ॥ कोण आम्हांसी महाराजा ॥
पाहतो तुझ्या प्रतापतेजा ॥ पांडव खद्योत कायसे ॥ १०७ ॥
भीष्म म्हणे सर्व संहारीन ॥ त्यांत एक वीर आहे अर्जुन ॥
नित्य दहा सहस्त्र वीर मारीन ॥ पांडव वेगळे करोनियां ॥ १०८ ॥
कर्ण मजशीं स्पर्धा करितो जाण ॥ तरी तेणेंचि करावें युद्धकंदन ॥
किंवा मीच सर्व आटीन ॥ शुष्ककानन अग्नि जैसा ॥ १०९ ॥
यावरी बोले वीर कर्ण ॥ जो जिवंत आहे गंगानंदन ॥
तों मी न करीं युद्धकंदन ॥ प्रतिज्ञा सत्य हे माझी ॥ ११० ॥
कौरवदळी वाद्यें वाजविती ॥ अपशकुन बहुत जाणवती ॥
सेनेसन्मुख शिवा शब्द करिती ॥ वीर चित्तीं भयभीत ॥ १११ ॥
क्षमेहूनं आगळी विशेषे ॥ भीष्माचे अंगीं क्षमा असे ॥
समुद्राहून गांभीर्य वसे ॥ सूर्यासम प्रभा ज्याची ॥ ११२ ॥
बोलका जैसा अंगिरासुत ॥ शत्रु दंडावया वैवस्वत ॥
महायोगी इंद्रियजित ॥ शुक हनुमंत ज्यापरी ॥ ११३ ॥
ऐसा तों महाराज देवव्रत ॥ जो हरिचरणोद्भवेचा सुत ॥
सेनापती प्रतापवंत ॥ कौरवदळी सिद्ध जाहला ॥ ११४ ॥
इकडे युधिष्ठिर रायांसहित ॥ बैसला घवघवीत सभेत ॥
तों द्वारकेहूनि समस्त ॥ यादववीर पातले ॥ ११५ ॥
आनकदुंदुभी उग्रसेन ॥ उद्धव अक्रूर रेवतीरमण ॥
अनिरुद्ध भानुमंत प्रद्युम्न ॥ धर्मदर्शनालागीं पातले ॥ ११६ ॥
समस्तांसी सामोरे जाऊन ॥ पांडव आणिती सन्मानेंकरून ॥
सभेसी समस्त बैसबून ॥ धर्मरायें पूजिले ॥ ११७ ॥
बलराम म्हणे मुरारी ॥ कौरवपांडवां निर्धारीं ॥
समान साह्यता दोघासी करीं ॥ न होई कैवारी एकाचा ॥ ११८ ॥
तूं पार्थाची पाठी रक्षोन ॥ कौरवांचें इच्छिसी अकल्याण ॥
दुर्योधन आणि भीमसेन ॥ शिष्य माझे दोघेही ॥ ११९ ॥
तूं जिकडे हृषीकेशी ॥ तिकडे जयलाभ निश्चयेशीं ॥
कौरवांचीं प्रेते दृष्टीशी ॥ मी पहावया समर्थ नव्हें ॥ १२० ॥
मी करूं जातों तीर्थाटन ॥ अवश्य म्हणे जगज्जीवन ॥
मग समस्तांसी पुसोन ॥ रेवतीरमण जाय तीर्थां ॥ १२१ ॥
तों भोजराज दळासहित ॥ धर्मापाशीं बोले पुरुषार्थ ॥
तुझी पाठी रक्षीन सत्य ॥ सर्वथाही भिऊ नको ॥ १२२ ॥
ऐकतां क्रोधावला पार्थ ॥ आम्ही काळासी नाहीं भीत ॥
तूं जाई अथवा रहा एथ ॥ आम्हांसी साह्य समर्थ श्रीकृष्ण ॥ १२३ ॥
मग तों रुक्मयाचा पुत्र ॥ गेला कौरवांकडे त्वरित ॥
तेथेंही बोलिला पुरुषार्थ ॥ म्हणे कदा भिऊ नका ॥ १२४ ॥
तेथेंही बोले वीर कर्ण ॥ मशका आम्ही काळासी करूं बंधन ॥
तूं आमची साह्यता करून ॥ काय पाठी राखिसी ॥ १२५ ॥
तेथेंही अपमान पावोन ॥ गेला भोजकटकनगरा निघोन ॥
दोन्हीं दळीचे वीर हांसोन ॥ शतमूर्ख म्हणती तया ॥ १२६ ॥
यावरी शकुनिपुत्र उलूक जाण ॥ त्यासी सांगता जाहला दुर्योधन ॥
तूं पांडवांसी जाऊन ॥ भेटोन सांग शब्द माझे ॥ १२७ ॥
मग नानाप्रकारें तों दुर्जन ॥ उलूकासी सांगे न्यून पूर्ण ॥
म्हणे ऐसाचि बोलें जाऊन ॥ एक वचन चुकों नको ॥ १२८ ॥
मग तों उलूक निघाला तेथून ॥ भेटला पांडवांप्रति जाऊन ॥
सभा दाटली संपूर्ण ॥ जगज्जीवन मुख्य तेथें ॥ १२९ ॥
परी सभेमाजी साचार ॥ कोणतें बोलावें उत्तर ॥
ऐसें असतां न करी विचार ॥ तोचि नर शतमूर्ख ॥ १३० ॥
उलूक म्हणे दुर्योधन ॥ बोलिला जें तीक्ष्णवचन ॥
तें मी बोलतों तुम्हांलागून ॥ क्रोध उत्पन्न होईल कीं ॥ १३१ ॥
मज अभय द्याल पूर्ण ॥ तरी मी तेंच वचन बोलेन ॥
मग बोलती भीमार्जुन ॥ अवश्य बोल अभय असे ॥ १३२ ॥
मग बोलिला तों वचन ॥ दुर्योधनें सागितले तुम्हांलागून ॥
तुम्ही मागील प्रतिज्ञा संपूर्ण ॥ खर्या करून दाखवा आतां ॥ १३३ ॥
धर्मा तूं अधर्म आचरसी ॥ लोकांसी धर्मनीति सांगसी ॥
गंगातीरीं मार्जार तापसी ॥ होऊनियां बैसला ॥ १३४ ॥
भोवते पक्षी मूषक मिळती ॥ साधु म्हणोनियां पाय वंदिती ॥
मार्जार म्हणे तयांप्रती ॥ मी तप करितां कृश जाहलों ॥ १३५ ॥
मग ते त्या स्नानासी धरून ॥ नेती पक्षी मूषक मिळोन ॥
मूषकबाळें येऊन ॥ जवळी खेळो लागलीं ॥ १३६ ॥
तीं खळेंच उचलूनियां अकस्मात ॥ मार्जार भक्षित न कळत ॥
शरीर पुष्ट जाहले बहुत ॥ ध्यान करित लटकेंचि ॥ १३७ ॥
त्यातें दंडिनामा मूषक म्हणे ॥ हा मोठा जाहला काय कारणें ॥
पहिल्याहून शतगुणें ॥ मुत्रपुरीष त्यागितो ॥ १३८ ॥
आमचें संहारिलें येणें कुल ॥ उरले ते उठून पळाले सकल ॥
तूंही धर्मा तैसाचि खल ॥ स्वगोत्र आपलें भक्षिसी ॥ १३९ ॥
तरी कपट सोडोनि युद्ध करीं समरीं ॥ तूं मार्जाराऐसें न करीं ॥
तुझी स्त्री गांजिली सभेभीतरीं ॥ लाज सर्वही धरा ते ॥ १४० ॥
कृष्णा तूं सभेसी येऊन ॥ गेलासी इंद्रजाळ घालून ॥
जैसा बहुरूपी औडंबर दाखवून ॥ लटकीच माया दाखवी ॥ १४१ ॥
तरी त्याची पाठी राखोनी ॥ युद्ध करीं समरांगणीं ॥
तूं शिष्टाईसी आलासी म्हणोनी ॥ तुज एथोनियां सोडिलें ॥ १४२ ॥
तुवां कपटें मारिले कंस चाणूर ॥ गोवळ्यांचे उच्छिष्ट खाणार ॥
तूं कपटी चाहाड चोर जार ॥ समरधीर हो आतां ॥ १४३ ॥
भीम बोका बहु खाणार ॥ तुम्ही विराटाचे सेवक समग्र ॥
बल्लव तूं कणिक कुटणार ॥ वचन साच करून दावीं ॥ १४४ ॥
दुःशासनाचें रक्तपान ॥ माझे मांडीवरी गदा घालीन ॥
तें खरें दाखवीं करून ॥ आतांचि सत्वर पाहूं दे ॥ १४५ ॥
अर्जुना तूं बूहन्नटा साचार ॥ अंतःपुरामाजी राहणार ॥
कर्णाहाती तुझें शिर ॥ छेदवीन क्षणार्धे ॥ १४६ ॥
अश्वरक्षक गोरक्षक जाण ॥ नकुळ सहदेव दोघेजण ॥
युद्ध करा धरा अवसान ॥ कीं उठोनियां पळा वेगें ॥ १४७ ॥
तुम्हांस षंढतीळ नाम सत्य ॥ ठेविलें आम्हीं यथार्थ ॥
तुमचे ठायीं असता पुरुषार्थ ॥ तरी आजवरी उगे न राहतां ॥ १४८ ॥
अजून तरी धरा धीर ॥ पळू नका म्हणवितां शूर ॥
स्त्री गांजिली तें तुम्ही समग्र ॥ उगेच कैसे पहात होतो ॥ १४९ ॥
तुम्ही विराटाचे सेवक ॥ अधीर बळहीन नपुंसक ॥
कृष्णासारिखे आले लक्ष एक ॥ तरी मी एथें भीत नाहीं ॥ १५० ॥
भीमार्जुन आले कोटीवरी ॥ तरी मी कदा भीत नाहीं समरीं ॥
तुमची फजीती केली नानापरी ॥ सभेभीतरीं आठवा ते ॥ १५१ ॥
तुमची वस्त्रें हिरूनियां घेतलीं ॥ सभेत वल्कलें नेसविलीं ॥
आणीक असते तरी तेच वेळीं ॥ प्राण देते आपुले ॥ १५२ ॥
अरे अर्जुना तुझा सारथी कृष्ण ॥ अक्षय्य भाते गांडीव बाणासन ॥
मी तिकडे न पाहें सुयोधन ॥ करीन चूर्ण समरांगणीं ॥ १५३ ॥
तुम्ही रानोरान हिंडतां पांडव ॥ बळेंचि मी भोगितों वैभव ॥
तुम्हांसी मारूनियां सर्व ॥ राज्य भोगीन पृथ्वीचे ॥ १५४ ॥
सभेसी गांजिली वनिता ॥ तेव्हां पुरुषार्थ कोठें गेला होता ॥
आतां आणिला असेल तत्त्वतां ॥ तरी युद्ध करा आतांचि ॥ १५५ ॥
धर्मा तूं कंकब्राह्मण ॥ युद्धीं न तगसी कदा जाण ॥
तुझें कपाळ अक्ष हाणोन ॥ विराटराये फोडिलें ॥ १५६ ॥
भीमा तूं कणिक कुटणारा ॥ युद्धीं कैसा धरिसी धीर ॥
पार्था तूं कन्या नाचविणार ॥ तुज हें युद्ध कायसें ॥ १५७ ॥
उलूकाचीं वचनें ऐकून ॥ पांचही भुजंग क्षोभले दारुण ॥
कीं पंचमातंगांच्या येऊन ॥ शुंडा बळें पिळियेल्या ॥ १५८ ॥
कीं पंचव्याघ्र निद्रित ॥ त्यांच्या नासिकीं दिधला मुष्टिघात ॥
कीं पांचही तपस्वी अद्भुत ॥ छळोनियां क्षोभविले ॥ १५९ ॥
भीमे कडकडां खाऊनि दांत ॥ हात चोळूनि गदा उचलित ॥
क्रोधें थरथरां कांपत ॥ नेत्र आरक्त जाहले ॥ १६० ॥
होमसमयीं याज्ञिक ॥ चेतवित जैसा कुंडाग्नि देख ॥
गांडीव गवसणी पार्थ सुरेख ॥ काढूनियां चढवी तेव्हां ॥ १६१ ॥
श्रीकृष्ण म्हणे उलूका ॥ सांगें त्या दुर्योधना मशका ॥
प्रतिज्ञा खर्या कीं लटक्या ॥ पाहें कीटका यावरी ॥ १६२ ॥
तूं अविवेकी परम खळ ॥ कपटी महादुष्ट चांडाळ ॥
पांडव आहेत तुझे काळ ॥ जाण केवळ प्रलयाग्नी ॥ १६३ ॥
तूं शब्दशस्त्रें बोलसी व्यंग ॥ आम्ही लोहशस्त्रें छेदू तुझें अंग ॥
आपुले कर्माचा भोग ॥ यावरी आतां भोगिसी ॥ १६४ ॥
पांडवी प्रतिज्ञा केली स्पष्ट ॥ ते हरिहरांसी अलोट ॥
तुज साह्य आल्या काळ धीट ॥ तरी आतां न वांचसी ॥ १६५ ॥
त्या दुःशासनासी भीमसेन ॥ रगडील जैसा मत्कुण ॥
कीं मृद्घट शतचूर्ण ॥ पाषाणप्रहारें होय जैसा ॥ १६६ ॥
कां माजला जो प्रचंड कुंजर ॥ तों अवलीळें धरून आपटी मार्जार ॥
तैसा गदाघायें वृकोदरा ॥ चूर्ण करील दुर्योधना ॥ १६७ ॥
रणमंडळ घाणा सबळ ॥ कौरव हे तीळ सकळ ॥
भीमगदा लाट उचंबळ ॥ रक्ततैल काढील पैं ॥ १६८ ॥
भीम म्हणे सांगें जाऊन ॥ अंधपुत्रा जवळी आलें तुझें मरण ॥
स्वर्ग मृत्यू पाताळभवन ॥ लपतो तुज सोडीना ॥ १६९ ॥
पार्थ म्हणे त्या कौलिकपुत्रा ॥ सांग जाऊनियां अपवित्रा ॥
ऊर्ध्वपंथें तुझिया शिरा ॥ उडवीन आतां निर्धारे ॥ १७० ॥
सहदेव बोले ते क्षणीं ॥ जाऊनि सांगें कपटिया शकुनी ॥
तुझ्या प्राणासी ग्राहक रणीं ॥ मीच आहें सुटेना ॥ १७१ ॥
मग बोले वीर नकुळ ॥ उलूका तूं दिवाभीत केवळ ॥
तुज मी आतां आवतिला काळ- ॥ सदना निर्धारे धाडीन ॥ १७२ ॥
घुंघुरडीं कोपलीं बहुत ॥ गिळू म्हणती अवघा पर्वत ॥
तैसे दुरात्मे तुम्ही समस्त ॥ बोलतां शक्तीआगळे ॥ १७३ ॥
तृणाचे पुतळे सकळ ॥ विझवावया चालिले वडवानळ ॥
कीं सागर मंथूनि अवघा वेळ ॥ स्वर्ग हातीं घेऊं म्हणती ॥ १७४ ॥
नवनीताचें ओढण ॥ लाक्षाकवचें अंगीं लेऊन ॥
सणकाडियांचा स्यंदन ॥ सारथी पुढें कर्पूराचा ॥ १७५ ॥
तूलराशीचे करून सांग ॥ तेचि जुंपिले तुरंग ॥
परी इतुकेही भस्म होतील सवेग ॥ द्विमूर्धान स्पर्शतां ॥ १७६ ॥
श्रीकृष्णनिंदा करितो दुर्योधन ॥ तरी मुखाचीं शतखंडें करीन ॥
बस्त माजला अंधनंदन ॥ पंचाननाशीं झगडों पाहत ॥ १७७ ॥
अर्जुन म्हणे रे षंढा ॥ तुजसी काय बोलों निवाडा ॥
उद्या गांडीवहातीं सुघडा ॥ शब्द बाणें बोलवीन ॥ १७८ ॥
दुर्योधन बोलिला तीक्ष्ण ॥ उद्यां समरीं उत्तर देतील बाण ॥
श्रीरंग म्हणे सांगें जाऊन ॥ उदयीक भोगीं फळ याचें ॥ १७९ ॥
मी शस्त्र न धरितां साचार ॥ करीन तुमचा संहार ॥
मग उलूक तेथून सत्वर ॥ आज्ञा घेऊन निघाला ॥ १८० ॥
इकडे जाहलें तें वर्तमान ॥ सांगितलें सुयोधनास संपूर्ण ॥
शकुनि दुःशासन कर्ण ॥ संतप्त जाहले ऐकतां ॥ १८१ ॥
सिद्ध करविलें दळ संपूर्ण ॥ स्वामिकार्तिकेयाचें आराधन ॥
यथासांग करूनियां गंगानंदन ॥ मग शस्त्रें कवचें घेतसे ॥ १८२ ॥
भीष्म म्हणे दुर्योधनाप्रती ॥ निवडीं अवघे महारथी ॥
अकरा अक्षौहिणी निश्चितीं ॥ दळ तेव्हां उभे केलें ॥ १८३ ॥
सेनापती सर्व पाहोन ॥ म्हणे अर्धरथी हा वीर कर्ण ॥
तें ऐकतां सूर्यनंदन ॥ क्रोधें बोले भीष्मासी ॥ १८४ ॥
तूं पांडवांचा पाठिराखा होसी ॥ आमुचा तेजोभंग करिसी ॥
तूं जो जीवंत आहेसी ॥ तों मी युद्ध न करीं कदा ॥ १८५ ॥
मग भीष्मकर्णांचें समाधान ॥ दुर्योधन करी तेव्हां आपण ॥
दोघेही मजवरी कृपा करून ॥ युद्धसमय रक्षावा ॥ १८६ ॥
मग बोले गंगाकुमार ॥ आतां येथून कुळाचा संहार ॥
रण माजेल अनिवार ॥ दुर्योधना जाण पां ॥ १८७ ॥
अजून तरी करीं मैत्री ॥ संहारूं नको राजे क्षत्री ॥
पार्थासी पुरे ऐसा धरित्रीं ॥ वीर नाहीं जन्मला ॥ १८८ ॥
मी अथवा एक द्रोण ॥ त्याशीं माजवू समरांगण ॥
परी मी सर्वाशी युद्ध करीन ॥ शिखंडी वेगळा करूनियां ॥ १८९ ॥
मी आजवरी ब्रह्मचारी ॥ हा पूर्वी स्त्रीच होता निर्धारीं ॥
द्वेषेंकरूनियां द्रुपदउदरीं ॥ कामिनी होऊनि जन्मला ॥ १९० ॥
मग शिववरदानेंकरून ॥ पुढें पावला पुरुषपण ॥
हे कथा आहे संपूर्ण ॥ आदिपर्वीं कथियेली ॥ १९१ ॥
म्हणोनि हा स्त्रीरूप जाण ॥ यावरी मी न टाकी बाण ॥
पांच पांडवाशी समरी मरण ॥ कोणाचेही करे नाही ॥ १९२ ॥
स्त्री नाम स्त्रीत्वपूर्वक ॥ स्त्रीरूप वेषधारक ॥
तों हा शिखंडी देख ॥ याकडे कदा मी न पाहीं ॥ १९३ ॥
भीष्म करीतसे प्रतिज्ञा ॥ एक मासांत आटीन सेना ॥
दहासहस्र गणना ॥ नित्य रथी मारीन ॥ १९४ ॥
ऐसेंचि बोले गुरुद्रोण ॥ मासांत हे चमू आटीन ॥
मग बोले वीर कर्ण ॥ मी आटीन दिवस पांचां ॥ १९५ ॥
कर्णाचे बोल ऐकून ॥ हांसती देवव्रत द्रोण ॥
जों दृष्टीं न देखे अर्जुन ॥ तोंवरीच जाण गोष्टी या ॥ १९६ ॥
इकडे धर्म म्हणे अर्जुना ॥ किती दिवसां हे शत्रुसेना ॥
आटिसील सांगें सुजाणा ॥ आवडसी मज प्राणाहून ॥ १९७ ॥
ऐसे ऐकतांचि वचन ॥ पार्थें केलें हास्यवदन ॥
श्रीरंगाकडे पाहोन ॥ बोलता जाहला कौतुकें ॥ १९८ ॥
तूं वैकुंठींचा सुकुमार ॥ पाठीशीं असतां क्षीराब्धिजावर ॥
क्षणमात्रें शत्रुसंहारा ॥ करीन सत्य सर्वज्ञा ॥ १९९ ॥
ऐसा रात्रीं जाहला विचार ॥ तों उदय पावलें मित्रचक्र ॥
स्नानें करूनियां सकळ वीर ॥ दानें अपार देती तेव्हां ॥ २०० ॥
होम जप कवचें पढोन ॥ आराध्यदैवत करूनियां प्रसन्न ॥
सिद्ध जाहले चतुरंग सैन्य ॥ वाद्यें वाजों लागलीं ॥ २०१ ॥
पंच योजनें निर्मळ ॥ पांडवपृतनेचा पडिला तळ ॥
आठ योजनें सबळ ॥ कौरवसेना उतरली ॥ २०२ ॥
दोहीं दळीं अठराही याती ॥ आपलाले उद्यमें राबती ॥
पांडवदळीं ध्वज उभे तळपती ॥ वीस सहस्त्र विजुप्राय ॥ २०३ ॥
तीस सहस्त्र कौरवदळीं ॥ ध्वज तळपती नभोमंडळीं ॥
सर्वांत श्रेष्ठ देखिजे सकळीं ॥ कपिध्वज आगळा ॥ २०४ ॥
दशयोजनेंपर्यंत ॥ हरिध्वज सर्वांसी दिसत ॥
भुभुःकारें ब्रह्मांड गाजवित ॥ सीतासंतापहरण पैं ॥ २०५ ॥
चतुरंगदळाची हाक थोर ॥ वाजत वाद्यांचें घनचक्र ॥
उद्योगपर्व समग्र ॥ येथूनि संपलें राजेंद्रा ॥ २०६ ॥
उद्योगपर्व रसिक सार ॥ भारतामाजी सुरस फार ॥
बहुत नीति बहुत विचार ॥ ज्ञान अगाध निरूपिलें ॥ २०७ ॥
उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ सर्व उद्योग होतील संपूर्ण ॥
स्वस्थ होय सदा मन ॥ सकल विघ्नें निरसूनियां ॥ २०८ ॥
उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ केले तेणें सहस्त्र यज्ञ ॥
शत्रुपराजय संपूर्ण ॥ कीर्तिवर्धन सर्वदा ॥ २०९ ॥
संतति संपत्ति आयुष्यवर्धन ॥ भक्ति मुक्ति सदा समाधान ॥
उद्योगपर्व करितां श्रवण ॥ इतुकें कल प्राप्त होय ॥ २१० ॥
जाऊनियां सकळ रोग ॥ प्राणी होताती अरोग ॥
ऐसें हें पर्व उद्योग ॥ संपूर्ण येथें जाहलें ॥ २११ ॥
पुढें भीष्मपर्व सुरस फार ॥ वीरश्री माजेल अपार ॥
जेथें भीमार्जुनादि महावीर ॥ कडोविकडी भीडती ॥ २१२ ॥
प्रज्ञाचक्षु अंबिकानंदन ॥ त्यासी संजय सांगे सत्कारून ॥
पुढें भीष्मपर्व करीं श्रवण ॥ एकचित्तें राजेंद्रा ॥ २१३ ॥
जनमेजयासी आनंदभरित ॥ वैशंपायन सप्रेमें सांगत ॥
पंचम पर्व संपलें येथ ॥ सत्यवतीसुतप्रसादें ॥ २१४ ॥
शौनकादिकांसी सांगे सूत ॥ सहावे भीष्मपर्व अद्भुत ॥
श्रीधर विनवी जोडोनियां हस्त ॥ संतविरक्तपंडितां ॥ २१५ ॥
आदिपुरुषा दिगंबरा ॥ भीमातीरविहारा उदारा ॥
ब्रह्मानंदा श्रीधरवरा ॥ अभंग कदा विटेना जो ॥ २१६ ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ उद्योगपर्व व्यासभारत ॥
त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ चाळिसाव्यात कथियेला ॥ २१७ ॥
इति श्रीधरकृतपांडवप्रतापे उद्योगपर्वणि चत्वारिंशत्तमोऽध्यायः ॥ ४० ॥
अध्याय चाळिसावा समाप्त
GO TOP
| 