श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय सदतिसावा
विदुराचा उपदेश
श्रीगणेशाय नम: ॥
प्रज्ञाचक्षु राजेश्वर ॥ विदुर त्यास सांगे नीतिविचार ॥
ऐकतां साधक ज्ञानी समग्र ॥ सुख अपार पावती ॥ १ ॥
विदुर म्हणे कुरुनृपति ॥ शास्त्रज्ञ त्यासी चतुर म्हणती ॥
जो सावधान प्रपंचपरमार्थी ॥ न सोडी नीति श्रेष्ठांची ॥ २ ॥
इंद्रियासहित मन ॥ जिंकून केलें आपणाधीन ॥
दुरुत्तरीं गांजितां दुर्जन ॥ अंतःकरण दुखवेना ॥ ३ ॥
प्रारब्धभोगें ऐश्वर्य भोगित ॥ परी सर्वभोगीं अति विरक्त ॥
क्षमेचा केवळ मलयपर्वत ॥ शांत दांत सर्वदाही ॥ ४ ॥
दयेचा तों भांडार केवल ॥ निर्भय निःशंक निर्मल ॥
त्याचें दातृत्व देखोनि विकल ॥ अमरतरु होय पैं ॥ ५ ॥
या चिन्हे जो मंडित ॥ तोच म्हणावा राया पंडित ॥
सर्व जाणोनि नेणीव घेत ॥ देखे भगवंत सर्वभूतीं ॥ ६ ॥
परिस राया सावधान ॥ मृत्युलोका जो आला स्वर्गाहून ॥
कर्मभूमीस पावला जनन ॥ ऐक लक्षणें तयाचीं ॥ ७ ॥
सात्विकज्ञानीं अत्यंत निर्भर ॥ सुधारसाहून वाचा मधुर ॥
जो वैष्णवी दीक्षा मनोहर ॥ कायावाचामनें धरी ॥ ८ ॥
आवडती पंचप्राणांहून ॥ जीवेंभावे ज्यास ब्राह्मण ॥
माता पिता गुरू देव जाण ॥ यांचें भजन करी सदा ॥ ९ ॥
पारधियें वनीं धरिलें पाडस ॥ तें जननी चिंती रात्रंदिवस ॥
तैसें जयाचें मानस ॥ गुरुमाउलीस आठवी ॥ १० ॥
तृषा लागली महावनीं ॥ उष्णकाळीं धुंडी पाणी ॥
तैशी आवडी संतभजनीं ॥ दिवसरजनीं जयाची ॥ ११ ॥
एक नरकींहून आला संसारा ॥ त्याचीं चिन्हे ऐक राजेश्वरा ॥
परम कृपण कद्रुच खरा ॥ कवडी वेंचितां प्राण देत ॥ १२ ॥
देवद्विजगुरूनिंदा ॥ तों दुष्टात्मा करी सदा ॥
सांडून वेदमर्यादा ॥ वर्ते भलतेंचि दुष्ट तों ॥ १३ ॥
सदाकाळ त्याचें मन ॥ जेथें तेथें इच्छीत धन ॥
आपुला धर्म दानानुष्ठान ॥ सांगे सत्कारून सर्वदा ॥ १४ ॥
घातलें विद्येचे दुकान ॥ वरिवरी दाखवी आचार पूर्ण ॥
धनवंत दृष्टी देखोन ॥ भाटचि होय तयाचा ॥ १५ ॥
जैसा वर्मी रुपे बाण ॥ तैसा सहज बोले तीक्ष्ण ॥
हिंसा करावया मन ॥ अति उल्हास पावत ॥ १६ ॥
आपुली स्तुति करितां कोणी ॥ मग डोले आनंदेकरूनी ॥
कोणी निंदितां तेच क्षणीं ॥ न्याय सुकोनि फुलाऐसा ॥ १७ ॥
सज्जनांची निंदा ऐके ॥ प्रत्युत्तर देत परम सुखें ॥
यास साधु म्हणती मूर्खें ॥ आम्ही न म्हणों कदाही ॥ १८ ॥
वरिवरी सुंदर वृंदावन ॥ जों जों पिके तों तों कडू पूर्ण ॥
तैसा वृद्ध वयेंकरून ॥ कुबुद्धि जाण विशेष ॥ १९ ॥
गुरूचें नाम सांगतां ॥ लाज वाटे ज्याचिया चित्ता ॥
लाजे भगवंताचें नाम घेतां ॥ तरी अन्यवीर्ये उपजला तों ॥ २० ॥
गुरुलोपकाचें देखतां वदन ॥ तत्काल करावें सचैल स्नान ॥
अनामिकाहून विशेष जाण ॥ विटाळ त्याचा मानावा ॥ २१ ॥
कीं गंगेत स्नान करूनियां ॥ जाय मळमूत्र शोधावया ॥
तैसा आचार दाखवूनियां ॥ असत्य कर्मी रत होय ॥ २२ ॥
पाकशाळेंत रिघे श्वान ॥ सर्व पात्रांत घाली वदन ॥
तैशी त्याची बुद्धि संपूर्ण ॥ स्पर्शावया धांवतसे ॥ २३ ॥
तीर्थें क्षेत्रें देव संत ॥ म्हणे सर्वही असंमत ॥
यांसी भजोनियां व्यर्थ ॥ धन कांहो नासावें ॥ २४ ॥
मातला जैसा बस्त ॥ तों भलत्यासी थडक देत ॥
तैसा वादविवादीं उदित ॥ धुधुःकारे सर्प जैसा ॥ २५ ॥
वादीं जरी केला निरुत्तर ॥ तरी मग कोपे अनिवार ॥
वर्मे बोलून अपवित्र ॥ करी छळण तयाचें ॥ २६ ॥
शंख करावयाची हौस फार ॥ त्यांत पातला फाल्गुन सत्वर ॥
आधींच अपवित्र जार ॥ तों स्त्रीराज्यीं प्रवेशला ॥ २७ ॥
आधीच मद्यपी उन्मत्त ॥ त्याहीवरी शिंदीवन देखत ॥
कीं तस्करासी नृपनाथ ॥ अभय देत चोरावया ॥ २८ ॥
मर्कटासी मद्य पाजिलें ॥ त्याहीवरी वृश्चिकें दशिलें ॥
त्यांतही भूत संचरलें ॥ मग अन्यथां जेविं तें वर्ते ॥ २९ ॥
तैसा अकर्मी आधींच बहुत ॥ त्यावरी भ्रष्ट शास्त्रें विलोकित ॥
नाना मतें नसते ग्रंथ ॥ मग तें दावीत वचन लोकां ॥ ३० ॥
नसतें जोडी व्यसन ॥ न मिळे तरी वेंची प्राण ॥
स्त्री आणि धन ॥ करी उपासना दोहींची ॥ ३१ ॥
चाले उताणा चवड्यावरी ॥ भावी भाग्य आपुल्या घरीं ॥
वाचस्पति न पावे सरी ॥ बोलकेपणा माझिया ॥ ३२ ॥
दुसर्याची सद्विद्या देखोनी ॥ अंतरीं मानी परम हानी ॥
कोकिळेचा स्वर ऐकोनी ॥ काक जैसा संतापे ॥ ३३ ॥
दीपापोटीं निपजावें रत्न ॥ तेथें काजळ जाहलें कुलक्षण ॥
तैसा पवित्रकुळीं उपजोन ॥ डाग लाविला वंशातें ॥ ३४ ॥
उभा केला पाषाण ॥ तो कदा न लवेचि जाण ॥
तैसा देखतां देव ब्राह्मण ॥ कदा नमन करीना ॥ ३५ ॥
कुंभीपाकाहून अधिक ॥ जन्मकाळींचें महादुःख ॥
मरणकाळी निःशंक ॥ सहस्त्र वृश्चिकवेदना ॥ ३६ ॥
ऐशीं दुःखें विशेष देख ॥ आठवीना तों महामूर्ख ॥
त्यासी वाटे बहुतेक ॥ चिरंजीव मी आहें ॥ ३७ ॥
सुषुप्तींत बुडे जो नर ॥ तो नेणे नागविती तस्कर ॥
तैसा देह क्षणभंगुर ॥ नेणती पामर दोघेही ॥ ३८ ॥
जैसा न लागतां एक क्षण ॥ चपला पळे रूप दावून ॥
तैसेंच तें तारुण्य ॥ मावळोन जाय पैं ॥ ३९ ॥
गंगेचा ओहटतां पूर ॥ मागें दरडी उरे अपार ॥
तैसें वृद्धत्व साचार ॥ जवळी आलें न फळे त्या ॥ ४० ॥
मर्कट नाचवी बाजेगार ॥ तैसे स्त्रीपुढें दावी विकार ॥
माता पिता वंचून समग्र ॥ द्रव्य वेची स्त्रियेसी ॥ ४१ ॥
ऐक राया सावधान ॥ त्या अपवित्राचें कुलक्षण ॥
हें सज्जनीं करूनि श्रवण ॥ असत्य गुण त्यागावे ॥ ४२ ॥
देवधर्मांचा द्रव्यार्थ ॥ सदा वेची तों अनृत ॥
सद्गुरूसी सदा चाळवित ॥ मिथ्या बोल बोलूनी ॥ ४३ ॥
अल्पही नसे वेदांचे ज्ञान ॥ परि उताणा चाले गर्वे करून ॥
मी आहें अत्यंत प्रवीण ॥ आपुले ठायीं भावी तों ॥ ४४ ॥
गारुडियास विद्या किंचित ॥ परि सर्वांगीं ब्रिदें बहुत ॥
विष थोडे परि ऊर्ध्व वाहत ॥ वृश्चिक कंटक जैसा कां ॥ ४५ ॥
आपण विधिविधान नेणे ॥ भल्यास न पुसे अभिमानें ॥
मनास आलें तैसेंच करणें ॥ याग तप जप जें कां ॥ ४६ ॥
कोरफड जों जों वाढत ॥ तों तों कडवटपण चढत ॥
तैसा जों जों जाणता होत ॥ करी उन्मत्त क्रिया पैं ॥ ४७ ॥
साधूचे पाहे दोषगुण ॥ जरी तों निर्दोष असला पूर्ण ॥
तरी त्यावरी असदारोपण ॥ बळेंच करी दुरात्मा ॥ ४८ ॥
ऐकोनियां हरिकीर्तन ॥ बोटें घालून बुजवी कान ॥
म्हणे याचें न पाहावें वदन ॥ ऐसा दुर्जन अपवित्र तो ॥ ४९ ॥
ब्रह्मचारी यतीश्वर ॥ तापसी विरक्त उदास थोर ॥
यांस देखोन म्हणे साचार ॥ हे दंडिले पूर्वदोषें ॥ ५० ॥
सोडून पुत्र दारा धन ॥ उगेच हिंडती रानोरान ॥
भरलिया ठायावरून ॥ यांस उठविलें ईश्वरे ॥ ५१ ॥
दानवपुरोहितें निर्मिलीं शास्त्रें ॥ जीं अभिचारिकें अति अपवित्रें ॥
तेथींचीं वचनें सर्वत्रें ॥ दावी लोकांस काढून ॥ ५२ ॥
भोंवते मिळवून अज्ञान जन ॥ त्यांस दाखवी योग्यपण ॥
आपल्या सौंदर्यास मदन ॥ उणा भावी निर्धारे ॥ ५३ ॥
विबुधाचार्याहून ॥ दावी व्युत्पत्तीचें थोरपण ॥
आपुल्या पुरुषार्थाशी सहस्रनयन ॥ उणा म्हणोनि बोलत ॥ ५४ ॥
श्वान जैसें पिसाळले ॥ किंवा डुकर वनीं माजलें ॥
किंवा हत्तेरूं आधळें ॥ सव्यापसव्य धांवत ॥ ५५ ॥
बिडालकाचे गेले नयन ॥ परि मूषकाची सांचळ ऐकोन ॥
तळमळी धरावया मन ॥ वैराग्य पूर्ण तेविं त्याचें ॥ ५६ ॥
जैसें अंधारीं दिवाभीत ॥ डोळसपणे मिरवत ॥
कीं स्फटिकाचें माणिक सत्य ॥ रंग देऊन पैं केलें ॥ ५७ ॥
तैसें त्याचें थोरपण ॥ दृष्टीस नाणी त्रिभुवन ॥
विलोकितां कमलासन ॥ कुलालपण त्यास स्थापी ॥ ५८ ॥
ब्रह्मा निजकन्या अभिलाषी ॥ विष्णु भुलला वृंदेसी ॥
लिंगपतन शंकरासी ॥ त्यांस देव न म्हणों आम्ही ॥ ५९ ॥
सहस्त्र भगांकित इंद्र ॥ गुरुदारागमनी चंद्र ॥
तमांतक अत्यंत तीव्र ॥ ऋषी समग्र क्रोधी बहु ॥ ६० ॥
व्यासादिक महर्षी ॥ दूषण अत्यंत ठेवी त्यांसी ॥
एवं सर्वांसी उपहासी ॥ पापराशि चांडाळ ॥ ६१ ॥
त्रैलोक्यींचा मद मत्सर ॥ सर्वही करून एकत्र ॥
धृतराष्ट्र तुझा पुत्र ॥ दुर्योधन घडिलासे ॥ ६२ ॥
आपादमस्तकपर्यंत ॥ दुर्जनमय समस्त ॥
त्याची करणी जिकडे जात ॥ तिकडे अनर्थ धांवती ॥ ६३ ॥
जीवंतचि पांचजण ॥ मेले ते राया ऐक कोण ॥
दरिद्री व्याधीनें घेतला कवळून ॥ मूर्ख जाण अविवेकी ॥ ६४ ॥
प्रवासी नित्यसेवक जाण ॥ हे जीवंतचि पावले मरण ॥
यांहीपेक्षां तों दुर्जन ॥ अपवित्र जाणावा ॥ ६५ ॥
पडिला आहे काळ कोण ॥ मज मित्र तरी किती जाण ॥
कोण देश काय वर्तमान ॥ नेणे तों मूर्ख जाणावा ॥ ६६ ॥
अपार असोन गांठीं धन ॥ जो मूर्ख न करी धर्म दान ॥
त्याचिया गळां पाषाण बांधोन ॥ समुद्रांत बुडवावा ॥ ६७ ॥
दरिद्री न करी जपानुष्ठान ॥ अथवा न करी तीर्थाटन ॥
त्याचिया गळ्यांत पाषाण बांधोन ॥ समुद्रांत बुडवावा ॥ ६८ ॥
ज्याचें मन नसे धर्मास ॥ तों अतिमलिन अविश्वस्त ॥
त्याचा कोंडे श्वासोच्छास ॥ अधर्मी रत परम जो ॥ ६९ ॥
अपात्रीं करितां दान ॥ त्यास दरिद्र न सोडी कदा जाण ॥
दरिद्रें करी पापाचरण ॥ नरक दारुण भोगी पुढें ॥ ७० ॥
आणीकही उपजे दरिद्री होऊन ॥ मागुती करी पापाचरण ॥
राया सत्पात्रीं देतां दान ॥ ऐक होय कैसें तें ॥ ७१ ॥
सत्पात्रीं दान कृष्णार्पण ॥ जैसें वटबीज वर्धमान ॥
मग लक्ष्मी अचल येऊन ॥ राहे गृहीं त्याचिया ॥ ७२ ॥
पुण्य वाढे जों जों विशेष ॥ सहज यश पावे निर्दोष ॥
षड्वैरी अष्टपाश ॥ यांहून वेगळा तों जाहला ॥ ७३ ॥
थोर हेंच जाण साधन ॥ परललना परधन ॥
येथें ज्याचें उदास मन ॥ तोचि धन्य शास्त्र म्हणे ॥ ७४ ॥
आपणाहून हीन पुरुष ॥ त्याशीं न बोलावें निःशेष ॥
संतांशीं मैत्री विशेष ॥ दिवसेंदिवस वाढवावी ॥ ७५ ॥
विद्यावंत ज्ञानी पंडित ॥ ते संग्रहावे देऊन धन अमित ॥
गृहच्छिद्र आयुष्य वित्त ॥ सहसा बाहेर न सांगावें ॥ ७६ ॥
मंत्र औषध मैथुन ॥ दान मान अपमान ॥
सुकृत आणि तीर्थाटन ॥ कदाकाळें न बोलावें ॥ ७७ ॥
जाणीव न धरावी कदा ॥ कोणाचीही न करावी निंदा ॥
नुल्लंघावी वेदमर्यादा ॥ निष्ठुर वाक्य न बोलावें ॥ ७८ ॥
आपण न करावें पापाचरण ॥ दुसर्याचे दोष टाकावे आच्छादून ॥
हें सज्जनांचें लक्षण ॥ बहु भाषण कासया ॥ ७९ ॥
अपत्यहीन जे भगिनी ॥ ते मातेऐशी पाळावी सदनीं ॥
माता पिता गुरु वृद्धपणीं ॥ बहुतचि सांभाळिजे ॥ ८० ॥
गुह्म गोष्टी वर्मवाणी ॥ न घालावी स्त्रियेचे कर्णी ॥
लेखन पठन शास्त्राध्ययनीं ॥ आळस कदा न कीजे ॥ ८१ ॥
सत्कर्म दानाध्ययन ॥ येथें आळस न करावा एकक्षण ॥
स्त्रीभोग निद्रा बहु भोजन ॥ येथें उदास असावें ॥ ८२ ॥
गोरक्षक ग्रामकामकरी ॥ कृषिरक्षकास निद्रा भारी ॥
असावधान भांडारी ॥ तरी अनर्थ होय तेथ ॥ ८३ ॥
भार्या दुष्ट शठ मित्र ॥ अज्ञान गुरु पुत्र निष्टुर ॥
प्रधान कुबुद्धि राव अविचार ॥ व्यर्थ भूभार कासया ॥ ८४ ॥
सुहृदांशीं निष्ठुर देख ॥ जाणावा तों आत्मघातक ॥
श्वशुरगुहीं राहे तों शतमूर्ख ॥ आपुला पुरूषार्थ वर्णी मुखें ॥ ८५ ॥
विष भक्षून प्रचीत पहावया ॥ उरेल कोण सांग राया ॥
आत्महत्या केली शस्त्र खोंचोनियां ॥ त्याचें प्रायश्चित कोणीं घ्यावें ॥ ८६ ॥
वारितां सर्पावरी निजला ॥ तों जागा पुन: कोणीं देखिला ॥
ब्राह्मणद्वेषें परत्र गेला ॥ देखिला नाहीं कोठेही ॥ ८७ ॥
मातृपितृद्वेषी जो सदा ॥ तों कधीं पावला भगवत्पदा ॥
मद्यपानी पाळी वेदमर्यादा ॥ कालत्रयी न घडेचि ॥ ८८ ॥
मैत्री इच्छिजे जरी विपुल ॥ तरी वाग्वाद न करावा समूळ ॥
अर्थसंबंध करितां केवळ ॥ कलह होय मित्रत्वीं ॥ ८९ ॥
मित्र समीप नसतां जाण ॥ त्याचे स्त्रियेशीं एकांतीं भाषण ॥
हे त्यागितां तीन्ही गुण ॥ मित्रत्व चाले बहुकाळ ॥ ९० ॥
भलते गोष्टीं आतुर ॥ दीर्घरोगी वादक थोर ॥
पाखंडपक्ष वाढवी अपार ॥ संग त्याचा न धरावा ॥ ९१ ॥
वेदपरायण शास्त्रीं ज्ञान ॥ बहुश्रुतेंचि समाधान ॥
धन ज्यास तृणासमान ॥ संग त्याचा धरावा ॥ ९२ ॥
सुंदर सधन परनारी ॥ एकांत पाहोन प्रार्थना करी ॥
कामविकार न उठे अणुभरी ॥ तरी तो ईश्वर म्हणावा ॥ ९३ ॥
द्रव्याचा घट निर्जनीं ॥ अवचित देखिला नयनीं ॥
आस्था न धरी जाय ओसंडूनी ॥ तरी तो ईश्वर म्हणावा ॥ ९४ ॥
निंदक सोडिती वाग्बाण ॥ पुढें केलें क्षमाओढण ॥
खेद कदा न उठे मनांतून ॥ तरी ईश्वर मानावा ॥ ९५ ॥
आपण आचरे सत्कर्मराहटी ॥ दुसर्याचे गुण दोष नाणी दृष्टीं ॥
आत्मरूप पाहे सर्व सृष्टीं ॥ तरी तो ईश्वर म्हणावा ॥ ९६ ॥
आपुलें महत्कार्य सोडून ॥ परोपकारीं घाली मन. ॥
परपीडा नावडे चित्तांतून ॥ तरी तों ईश्वर म्हणावा ॥ ९७ ॥
गुरुद्वेष करी जो चांडाळ ॥ त्याची विद्या तत्काळ निष्फल ॥
तों अपयश पावे कुटिल ॥ विजय न होय कोठेंही ॥ ९८ ॥
मातृद्वेष करी त्रिशुद्धी ॥ भार्या असती भरे व्याधी ॥
पितृद्वेषें कुबुद्धी ॥ पिशाच होऊन हिंडे तों ॥ ९९ ॥
बंधुद्वेष करितां साचार ॥ होय धनाचा संहार ॥
भार्या प्रतिव्रता निर्धार ॥ अर्धांग जाय तिच्या द्वेषें ॥ १०० ॥
सुमनसुवास घेत भ्रमरा ॥ परी त्यास धका न लावी अणुमात्र ॥
तैसा प्रजा पाळी जो नृपवर ॥ न्याये धन घेऊनियां ॥ १०१ ॥
घ्यावें वृक्षाचे सुमन ॥ परी वृक्ष न उपडावा मुळींहून ॥
नख आगळें काढावें छेदून ॥ परी तें बोट रक्षावें ॥ १०२ ॥
केश क्षणोक्षणीं वाढती बहुवस ॥ म्हणोन काय छेदावें शीर्ष ॥
क्षुधा लागते बहुवस ॥ म्हणून पोट न फाडावें ॥ १०३ ॥
तैसें विहिताविहित जाणोन ॥ करावें प्रजेचें पालन ॥
गोत्रजांशीं विरोध जाण ॥ प्राणांतींही न करावा ॥ १०४ ॥
जाणे सारासार नीती ॥ वृद्ध म्हणावें त्याजप्रती ॥
स्वर्ग तोचि सत्संगती ॥ सच्छास्त्रश्रवण सर्वदा ॥ १०५ ॥
दुर्जनसंग तोचि नरक जाण ॥ प्रतिपाळावें गुरुवचन ॥
करावें वृद्धांचे सेवन ॥ अकार्य पूर्ण त्यागावें ॥ १०६ ॥
तत्त्ववेत्ता दयाळु उदास जाण ॥ तोच गुरु आधीं जावें शरण ॥
गुरुवचनीं अवज्ञा पूर्ण ॥ विष दारुण मारक तें ॥ १०७ ॥
दिवसा ऐसें वर्तावें पाहें ॥ जेणें रात्र सुखरूप जाये ॥
संसारीं ऐसें वर्तावें स्वयें ॥ जेणें इह परत्र सुखरूप ॥ १०८ ॥
कार्य त्वरित हेंच करणे ॥ जन्ममरणांचें मूळ छेदणें ॥
क्रियेसमवेत ज्ञान बोलणें ॥ मोक्षतरूचें बीज हेंची ॥ १०९ ॥
धर्म तोच शुद्ध पंथ ॥ मन शुद्ध तों शुचिष्मंत ॥
विवेकी तोचि पंडित ॥ सर्वभूतीं समदर्शन ॥ ११० ॥
पुत्रस्नेह जाण निश्चित ॥ मदिरा न घेतां भुलवित ॥
तस्कर ते पंचविषय सत्य ॥ एके क्षणांत नागविती ॥ १११ ॥
ज्याची तृष्णा निमाली ॥ तेणें समूळ उपडिली भववल्ली ॥
विषयीं सदा वृत्ति वेधली ॥ अंतर्बाह्य अंध तों ॥ ११२ ॥
सुटती ललनांचे नयनशर ॥ व्यथित न होय तों मुख्य शूर ॥
प्राणिमात्र सर्व मित्र ॥ तोच थोर शास्त्र म्हणे ॥ ११३ ॥
स्त्रीचरित्रें खंडिला नच जाय ॥ तोच चतुर हा निश्चय ॥
सदा हळहळ ज्यासी होय ॥ दरिद्री पाहें तोच एक ॥ ११४ ॥
तृणापरीस नीचपणा ॥ परयाञ्चा जयालागून ॥
विचाररहित न करी कारण ॥ जागा जाण तोच सदा ॥ ११५ ॥
ऐसा नीतीचा मेघडंबरा ॥ वर्षला महाराज विदुर ॥
आनंदोनि धृतराष्ट्र ॥ बोलता जाहला तेधवां ॥ ११६ ॥
म्हणे विदुरा पूर्ण ज्ञान ॥ तें मज सांग करीन श्रवण ॥
यावरी तों सज्ञान ॥ बोलिला काय तें ऐका ॥ ११७ ॥
म्हणे येथें सनत्सुजात ॥ येईल आतां ब्रह्मसुत ॥
तों ज्ञान उपदेशील अवधुत ॥ श्रवण करीं राया तें ॥ ११८ ॥
धृतराष्ट्र म्हणे तूं सांग सत्वर ॥ येरू म्हणे मज नाहीं अधिकार ॥
सर्व वर्गास गुरु विप्र ॥ ज्ञान अन्यां सांगती ॥ ११९ ॥
वर्णानां ब्राह्मणो गुरु: ॥ हा मुख्य शास्त्रविचारु ॥
येथें आग्रह करिती जे साचारु ॥ पाखंडी ते शतमूर्ख ॥ १२० ॥
आचारहीन मलिन जरी ॥ परि गायत्रीमंत्राचा अधिकारी ॥
मुखा पासून जन्मले निर्धारीं ॥ आदिपुरुषाचे विप्र हे ॥ १२१ ॥
ब्राह्मणांचें उत्तमाचरण ॥ गायत्रीमंत्र वेदाध्ययन ॥
तें जरी करिती इतर वर्ण ॥ तरी दारुण नरक भोगिती ॥ १२२ ॥
खरचमीं भरलें गोक्षीर ॥ तें प्राशन न करिती जैसें पवित्र ॥
तैसें इतरां मुखींचे वेदशास्त्र ॥ श्रवण सहसा न करावें ॥ १२३ ॥
ऐसें बोलतां विदुर ॥ तों निशा जाहली दोन प्रहर ॥
घावरी श्रीकृष्णकृपापात्र ॥ सनत्सुजात चिंतित ॥ १२४ ॥
सूर्य उतरे आकाशाहूनी ॥ तेविं सनत्सुजात उभा ठाकला येऊनी ॥
विदुर धृतराष्ट्र उठोनी ॥ पाय वंदिती सप्रेम ॥ १२५ ॥
षोडशोपचारे पूजून ॥ तोषविलें सनत्सुजाताचें मन ॥
यावरी करिता जाहला प्रश्न ॥ सावधान ऐका तें ॥ १२६ ॥
म्हणे महाराज तूं ईश्वर ॥ तरी बोलें सच्छास्त्र ॥
आणि मृ्त्यु हा परम घोर ॥ याचें स्वरूप कैसें असे ॥ १२७ ॥
मृत्युचे भय कोणास नाहीं ॥ तें सुजाणा आतां सांग सर्वही ॥
यावरी सनत्सुजात ते समयीं ॥ अगाध ज्ञान वर्षला ॥ १२८ ॥
प्रमाद जो कां अनर्थ ॥ भ्रमेंकरून भुलोन जात ॥
तेथेंच जाण असे मृत्य ॥ पूर्ण गुह्यार्थ राजेंद्रा ॥ १२९ ॥
मृत्युरहित स्वर्गीं शूर ॥ अप्रमाद करिती साचार ॥
म्हणोनि जाहले निर्जर ॥ सत्कर्म धर्म आचरोनी ॥ १३० ॥
यांसही आगी चढतां भ्रम ॥ पावती कल्पांतीं विराम ॥
सदा सावधान निःसीम ॥ जन्ममरणातीत ते ॥ १३१ ॥
जैसें एकचि उदक ॥ विषांत जाऊनि होय मारक ॥
अमृतामाजी तारक ॥ तेंच सहज जाहलें पैं ॥ १३२ ॥
ज्या ज्या रंगांत नीर जाय ॥ तदनुसार स्वरूप होय ॥
तैशी वस्तु सर्वांत समाय ॥ परी अनन्य होय कर्तृत्वें ॥ १३३ ॥
दैत्य मद्यप्राशक समस्त ॥ भ्रमेंकरून पावती मृत्य ॥
भ्रमरहित तेंच अमृत ॥ घेऊन तृप्त सर्वदा ॥ १३४ ॥
अंतर्बाह्य जो भ्रमला ॥ त्यास मृत्यूनें सर्वदा गिळिला ॥
ब्रह्मांडगोळ सगळा ॥ भ्रमें भरला ओतप्रोत ॥ १३५ ॥
जन वन सर्व आप्त ॥ भ्रमरूपचि सर्व दिसत ॥
म्हणे ईश्वर कैंचा येथ ॥ भ्रमभूत सर्वही ॥ १३६ ॥
पिंड ब्रह्मांड भ्रमभूत ॥ वेदशास्त्र भ्रमरूप भासत ॥
त्यास मृत्यूनें ग्रासिला यथार्थ ॥ न सुटे सत्य कल्पांतीं ॥ १३७ ॥
गेला विषयध्यानें भुलूनियां ॥ सत्य मानी गृह सुत जाया ॥
कैंचा ईश्वर मिथ्या माया ॥ भजोनियां व्यर्थचि ॥ १३८ ॥
ऐसे सर्वदा जे भ्रमरूप ॥ ते फेरे घेती कोटिकल्प ॥
अंधतम नरक पापरूप ॥ भोगिती गणित नव्हे तें ॥ १३९ ॥
किती वेळां तरी मरावे ॥ अहा कितीदां उपजावें ॥
चौर्यायशीं लक्ष योनी फिरावे ॥ किती भोगावें दुःख तें ॥ १४० ॥
ऐसे जे गा नृपनाथा ॥ त्यांस मृत्यूने गांजिलें पाहतां ॥
आतां मृत्युवेगळे तत्त्वतां ॥ त्यांची कथा ऐक पां ॥ १४१ ॥
भक्तिज्ञानवैराग्यबळें ॥ सत्समागमें सदा बोधले ॥
सच्छास्त्रें श्रवण भेदले ॥ जिहीं जिकिले षड्वैरी ॥ १४२ ॥
जे गुरुकृपाजीवनींचे मीन ॥ तळपती स्वानंदसुखेंकरून ॥
जन्ममरणांचें बीज भाजून ॥ सनातन अक्षय ते ॥ १४३ ॥
जे जीवतत्त्व मारून जाहले ॥ ते मृत्युसहि वाटून प्याले ॥
जन्ममरणांचीं मुळें ॥ जाळिलीं त्यांहीं समस्त ॥ १४४ ॥
ते मृत्युरहित अक्षय पूर्ण ॥ ऐक तयांचें सांगतों चिन्ह ॥
जी चिन्हे ऐकतां जन्ममरण- ॥ रहित होती साधक ॥ १४५ ॥
आपुलें सुकृत जो पाही ॥ स्वमुखें न बोले कालत्रयीं ॥
आपुले विद्येची नवाई ॥ लोकामाजी दावीना ॥ १४६ ॥
न करी दांभिक भजन ॥ न बोले कोणाचें निंदा स्तवन ॥
चराचर जीव संपूर्ण ॥ आत्मरूप पाहे पैं ॥ १४७ ॥
जेणें हृदय होय शीतळ ॥ तैसा शब्द बोले कोमळ ॥
अहिंसा दया निर्मळ ॥ हृदयकोशीं विराजती ॥ १४८ ॥
कोणी लोक स्तवन करितां ॥ म्हणे मज गर्व चढेल आतां ॥
यालागीं गजबज चित्ता ॥ वाटे तयाचे ते काळीं ॥ १४९ ॥
अंतर्बाह्म निर्मळ ॥ जैसें केवळ गंगाजळ ॥
चंद्राहून शीतळ ॥ मानस तयाचें जाणावें ॥ १५० ॥
गगनाहून मृदु पूर्ण ॥ त्या पुरूषाचें अंतःकरण ॥
निजबोधें संपूर्ण ॥ बुद्धि त्याची बोधली ॥ १५१ ॥
स्नेहदृष्टींकरून सबळ ॥ कूर्मिणी पाहे जैसें बाळ ॥
तैसें हें विश्व सकळ ॥ विलोकित कृपेनें ॥ १५२ ॥
सकर्दम सरोवर देखोन ॥ मराळ जाय ओसंडून ॥
तैशी असत्कर्में सोडून ॥ उत्तम पंथें जाय तों ॥ १५३ ॥
दग्धवनीं शुष्ककांतारीं ॥ कोकिळा न बैसे क्षणभरी ॥
तैसे हे जीव दुराचारी ॥ संगति न धरीं तयांची ॥ १५४ ॥
विश्व हें आहे किंवा नाहीं ॥ हें स्मरणच नसे पाहीं ॥
आपणाशीं तों विदेही ॥ खेळ खेळे एकत्वें ॥ १५५ ॥
जैसे चंदनाचे संगतीं ॥ इतर वृक्ष सुवासिक होती ॥
तैशी त्याची पाहता रीती ॥ बहुत तरती मुमुक्षू ॥ १५६ ॥
अनुभवकमळीं मकरंद ॥ सेवणार होती मुक्तमिलिंद ॥
कीं तों आनंदवनींचा प्रसिद्ध ॥ मृगेंद्रचि वसतसे ॥ १५७ ॥
तों वैराग्यकैलासीचा शिव ॥ स्वानंदवैकुठींचा माधव ॥
तों सत्यपदींचा कमलोद्भव ॥ अवतरला स्वलीलें ॥ १५८ ॥
कीं सद्विवेक अमरपुर ॥ तेथींचा राहणार सहस्रनेत्र ॥
कीं दयाऽऽकाशींचा सहस्रकर ॥ प्रकाशक सर्वांसी ॥ १५९ ॥
दृश्यसमुद्राचें आचमन ॥ करितां तों अगस्त्य संपूर्ण ॥
कीं सारासारविचारप्रवीण ॥ सत्यवतीकुमार तों ॥ १६० ॥
किती वर्णावे त्याचे गुण ॥ वर्णितां भागला सहस्रवदन ॥
विश्वात्मा तों जगज्जीवन ॥ त्याचा प्राण झाला तों ॥ १६१ ॥
तों मुखीं घालितां ग्रास ॥ तेणें तृप्त होय यज्ञपुरुष ॥
त्याचे उदकपानें सावकाश ॥ रसनायक आनंदे ॥ १६२ ॥
तों हिंडे निर्विकल्पस्थितीं ॥ तेणें पावन जाहल्यें म्हणे क्षिती ॥
त्याच्या पाहण्यामाजी दिनपती ॥ सुखप्रासि भावित ॥ १६३ ॥
त्याचे निद्रेंत उन्मनी ॥ विश्रांति घेत येऊनी ॥
समाधि विलसे चरणीं ॥ कर जोडून सर्वदा ॥ १६४ ॥
चंद्र उगवतां सोमकांत ॥ पाझरोनि सरोवरें भरित ॥
तैसा अनुभवी तों विरत ॥ विश्वासहित आपण ॥ १६५ ॥
तो भोगी जरी भोग ॥ परी तों विदेही निःसंग ॥
जैसा सतीचे चित्तीं विराग ॥ देहभेद नाठवे ॥ १६६ ॥
सतीचा होत बहु सोहळा ॥ परि ती कांहीं न देखे डोळा ॥
तैसा तेणें भोग भोगिला ॥ न कळे कांहीं त्याला तें ॥ १६७ ॥
चित्रीं पाणी आणि अग्न ॥ दोन्ही दाविलीं रेखून ॥
तरी चित्रपट न भिजे न जळे पूर्ण ॥ मुक्तही जाण तैसा तों ॥ १६८ ॥
कर्ता कार्य कारण ॥ तिघांशीं स्वरूपीं जाहला लीन ॥
विधिनिषेध गिळून ॥ तृप्त जाहला सर्वदा ॥ १६९ ॥
वेडियास न फळे जाण ॥ मी झांकलों कीं आहें नग्न ॥
तैसा तों प्राप्तज्ञान ॥ विधिनिषेध नेणेचि ॥ १७० ॥
न्याय कीं अन्याय होत ॥ हें बाळकास न फळे किंचित ॥
तैसा तों वृत्तिरहित ॥ स्मरण कांहीं नसेचि ॥ १७१ ॥
चांदणें आणि अंधार ॥ सूर्योदयीं दोहींचा विसर ॥
तैशा प्रवृत्ति निवृत्ति समग्र ॥ नुरतीच स्वरूपोदयीं ॥ १७२ ॥
निर्विकल्प समाधीत मग्न ॥ चहूं देहांचें नाहीं स्मरण ॥
त्याचें कर्म राहिलें पूर्ण ॥ म्हणेल कोण तयासी ॥ १७३ ॥
राहिले प्रवृत्तीचे भाव ॥ ओलांडिली निवृत्तीची सींव ॥
ब्रह्मसाम्राज्य राणीव ॥ प्राप्त जाहली तयातें ॥ १७४ ॥
हार किंवा विखार ॥ जन अनुमानिती समग्र ॥
परि निद्रित जो साचार ॥ दोन्ही त्यास नेणवती ॥ १७५ ॥
स्थाणु किंवा चोर भासत ॥ शुक्ति किंवा हें रजत ॥
मृगजल कीं जल सत्य ॥ हें कांहींच नेणे तों ॥ १७६ ॥
तैसें आकार कीं निराकार ॥ भ्यासुर किंवा मनोहर ॥
निःशब्द किंवा गजर ॥ नेणें कांहीं मुक्त तों ॥ १७७ ॥
जैशा कल्पांतीं नीरीं ॥ लपाल्या आड गंगा विहिरी ॥
वणवा पेटतां कांतारी ॥ भास मावळे वनस्पतींचा ॥ १७८ ॥
यात्रा सरल्या सहज ॥ निवांत राहे गजबज ॥
तैसा तों पावतां स्वरूपतेज ॥ दृश्यजाळ मावळे ॥ १७९ ॥
तो निर्विषय सर्वकाळ ॥ पंच विषय जड केवळ ॥
शब्दविषय प्रसवे निराळ ॥ मुक्त वेगळा दोहींतें ॥ १८० ॥
स्पर्शासी प्रसवे पवन ॥ योगी तयांसी जाहला भिन्न ॥
रूप आणि तेज गाळून ॥ निरंजन जाहला तों ॥ १८१ ॥
जीवन आणि रस ॥ दोहीवेगळा तों निर्दोष ॥
पृथ्वी आणि गंधविषयांस ॥ नातळेचि सोंवळा तों ॥ १८२ ॥
भिंतीवरील चित्रें ॥ चिखलें बुजवितां गेलीं समग्रें ॥
भेदाभेद एकसरें ॥ आत्मतत्त्वीं विराले ॥ १८३ ॥
मठ मोडिले घट फोडिले ॥ आकाश न फुटे सगळें ॥
तैसें दृश्यत्व हारपलें ॥ आहे संचलें स्वरूप ॥ १८४ ॥
कीं अलंकारांच्या आकृती ॥ मुसेंत विरती एकवृत्तीं ॥
तैसें जग हारपोन निश्चितीं ॥ जगदीश्वर उरलासे ॥ १८५ ॥
ना तरी जो जागा जाहला ॥ त्यास स्वप्नाभास हारपला ॥
परी आपणचि उरला ॥ अखंडित अद्वय ॥ १८६ ॥
तों निरपेक्ष विचरत ॥ स्वर्गादिसुखें समस्त ॥
तृणाहून नीच मानित ॥ आशारहित मानसीं ॥ १८७ ॥
विषय त्यागून गेला सवेग ॥ देवांस मोक्ष मागे मग ॥
तरी तों निरपेक्ष नव्हे सांग ॥ मोक्षकाम धरिला तेणें ॥ १८८ ॥
तैसा नव्हे तों ज्ञानी ॥ मोक्षासही न धरी मनीं ॥
मोक्षच येऊन चरणीं ॥ लागे तयाच्या निर्धारे ॥ १८९ ॥
जो जन्ममृत्युची कथा विसरे ॥ शुभाशुभ मावळलें एकसरें ॥
जेविं दीप आणि अंधारे ॥ सूर्योदयीं मावळती ॥ १९० ॥
विश्वस्थित नानाकारा ॥ हे अवघेचि त्याचे अवतार ॥
आपलीं स्वरूपें पाहून समग्र ॥ आपणचि डोलतसे ॥ १९१ ॥
जीव भुलोनि गेले अपार ॥ त्यांस सोडवावया ईश्वर ॥
परम दयाळु करुणाकर ॥ त्याच रूपें अवतरला ॥ १९२ ॥
उदयास्तीं तीव्रता टाकून ॥ सोज्ज्वळ जैसा सूर्यनारायण ॥
तैसा तों स्वप्रकाश पूर्ण ॥ ब्रह्मानंद एकची ॥ १९३ ॥
जगाचिया नयनद्वारें ॥ आपलीं स्वरूपें पाहे साचारे ॥
दुजेपणाचें वारें ॥ अणुमात्र स्पर्शेना ॥ १९४ ॥
निष्कलंक क्षयरहित ॥ शीतलत्व टाकून समस्त ॥
उदयास्त नाहीं तेथ ॥ आल्हादकारक चंद्र तों ॥ १९५ ॥
तों होऊन सकळाचे मन ॥ साक्षी वेगळा चैतन्यघन ॥
कीं तों होऊन सहस्रनयन ॥ हस्तक्रिया सकळ करवी ॥ १९६ ॥
कीं तों स्वयें होऊन विधि ॥ चाळी सकलजनांच्या बुद्धी ॥
तों सकल आकरांचे आदी ॥ निरवधी निर्द्वंद्व ॥ १९७ ॥
तों विष्णुरूपेंकरून ॥ होय सकळाचे अंतःकरण ॥
असो विश्व संपूर्ण ॥ तोचि जाहला निजांगें ॥ १९८ ॥
तेणें धुतलें अवघें गगन ॥ तेणें मोडिले वायूचे चरण ॥
तेणें तेजही जाळून ॥ दाहकत्व दूर केलें ॥ १९९ ॥
तेणें आर्द्रत्व हिरोन ॥ ओपवूनि शुद्ध केलें जीवन ॥
अवनीचें कठिणपण ॥ हिरोनियां घेतलें ॥ २०० ॥
तेणें मनास केला मारा ॥ तोडिलें वासनेचें मंदिर ॥
भूतदयेचें अंबरं ॥ नेसोनियां मिरवत ॥ २०१ ॥
बोधवनांत त्रिशुद्धी ॥ तेणें मोकळी सोडिली बुद्धी ॥
चैतन्यसागरीं आधीं ॥ चित्त तेणें बुडविलें ॥ २०२ ॥
स्वरूपांबरी वृत्ती ॥ आनंदमय त्याच्या क्रीडती ॥
कीं तों ब्रह्मारण्यींचा भद्रजाती ॥ निरंकुश क्रीडत ॥ २०३ ॥
तों आपआपणाशी बोलत ॥ आत्मस्थितीं पाऊल टाकित ॥
आहेत तितकीं कर्में करित ॥ निराकार सर्वदा तों ॥ २०४ ॥
कीं वैरागरींचा मणि निर्मळ ॥ माणिक करी भेटतां हरळ ॥
तैसे त्याचे दृष्टीनें सकळ ॥ जीव पावती निजपदा ॥ २०५ ॥
तों आपण तरून साचार ॥ बहुतांचा करी उद्धार ॥
तों न दंडी स्वशरीर ॥ व्रतोपवासेंकरूनियां ॥ २०६ ॥
तों श्रृंगारिक न बोले कधीं ॥ तों भगवद्धक्ति प्रतिपादी ॥
तों निजबोधे उद्बोधी ॥ साधकां आणि मुमुक्षां ॥ २०७ ॥
लोकीं स्तुति करितां न फुगे ॥ निंदा करितां न विरागे ॥
तों आनंदसदनीं वागे ॥ द्वैत मागें घालूनी ॥ २०८ ॥
तों वाग्वाद सोडून सकळ ॥ बोलणें बोले रसाळ ॥
जेणें सर्वांचे हृदय शीतळ ॥ होऊनियां आनंदे ॥ २०९ ॥
तों ज्ञानमद न धरी अंगीं ॥ तों अहंपण न मिरवी जगीं ॥
तों यथाविधी भोग भोगी ॥ हठयोगी नव्हेचि तों ॥ २१० ॥
तों आम्ही तरलों म्हणोनी ॥ सहसा न बोलेचि जनीं ॥
शिष्य करावे हें मनीं ॥ नावडेचि सर्वथा ॥ २११ ॥
तेणें लौकिकाची सोडिली लाज ॥ तेणें जन्ममरणांचें भाजले बीज ॥
तेणें दृश्य सांडोन शेज ॥ निरालंबीं पैं केली ॥ २१२ ॥
साकर पेरिलियां जाण ॥ इक्षुदंड नव्हेचि उत्पन्न ॥
कर्पूर होतां दहन ॥ रक्षा मग नुरेचि ॥ २१३ ॥
त्याचें सकळ कार्य सिद्धीस गेलें ॥ नामरूपांचें ठाण पुशिलें ॥
करणें न करणें उरलें ॥ कांहींच नाहीं तयासी ॥ २१४ ॥
तों ब्रह्मचारी हो गृहस्थ ॥ भिक्षु्क अथवा वानप्रस्थ ॥
शरीरप्राक्तनें हो नृपनाथ ॥ अथवा विरक्त नग्न हिंडो ॥ २१५ ॥
तों संसारीं दिसे गुंतला ॥ जैसा सूर्य थिल्लरीं बिंबला ॥
तैसा अलिप्त हो सकळा ॥ क्रिया करून सर्वदाही ॥ २१६ ॥
गळोन गेली सर्व ममता ॥ अंगीं विराजे शांति समता ॥
देहीं असतां विदेहता ॥ न मोडेचि सहसाही ॥ २१७ ॥
सारूनिया त्रिविध भेद ॥ त्रिगुणातीत जो जाहला शुद्ध ॥
त्र्यवस्थातीत निजबोध- ॥ रूप जाहला निश्चयें ॥ २१८ ॥
त्रिताप समूळ जाळून ॥ त्रिपुट्या सकल गाळून ॥
देहत्रय संहारून ॥ निरंकुश विराजे तों ॥ २१९ ॥
तों देहत्रयाचा नियंता ॥ तों भुवनत्रयाचा प्रतिपाळिता ॥
दोषत्रय तत्त्वतां ॥ दृष्टीनें त्याच्या वितळती ॥ २२० ॥
तों भवरोगवैद्य साचार ॥ जीवांच्या डोळ्यांचें पडळ काढणार ॥
कीं तों ज्योतिषी मुहूर्त देणार ॥ अक्षय्य पद पावावया ॥ २२१ ॥
त्याचेनि सकळ तीर्थें पावन ॥ त्याचेनि व्रतें धन्य धन्य ॥
तों सोंवळाच निर्वाण ॥ दृश्य ओवळे आतळेना ॥ २२२ ॥
तेणें दुर्वासनेचें वसन फेडिलें ॥ तेणें त्रिगुणांचें जानवे तोडिलें ॥
मन दंडून निजबळें ॥ तोच दंड घेतला ॥ २२३ ॥
हृदयकमंडलूंतून पूर्ण ॥ न पाझरेचि ज्ञानजीवन ॥
आनंदकरपात्रीं भोजन ॥ अतींद्रियपण तयाचें ॥ २२४ ॥
सहजीं सहज निश्चित ॥ प्रणवजप तयाचा होत ॥
तों जाहला क्षराक्षरातीत ॥ प्रणवाचाही निजसाक्षी ॥ २२५ ॥
ऐसा न करितां सायास ॥ सहज तेणें घेतला संन्यास ॥
सर्वपदार्थी उदास ॥ वायु जैसा निरंतर ॥ २२६ ॥
तों निरालंबमंदिरीं ॥ निजला स्वानंदडोल्हारियावरी ॥
जागा होऊन क्षणभरी ॥ प्रवृत्तीकडे न पाहे ॥ २२७ ॥
तों शेजे पहुडतां सहजमतें ॥ हरपून गेलीं पंचभूतें ॥
वेद निःशब्द होऊन तेथें ॥ उगाच तटस्थ राहिला ॥ २२८ ॥
समाधि आणि उन्मनी ॥ विलसती त्याचे चरणीं ॥
करणासीही चोरूनी ॥ अंतःसदनीं पहुडला ॥ २२९ ॥
तों ऐक्यवर दिगंबर ॥ शांतिविभूति चर्चिली सुंदर ॥
शाब्दिक घालूनि बाहेर ॥ मौन निरंतर सेविलें ॥ २३० ॥
मी करितों सत्कर्माचरण ॥ हा त्यास न उरे अभिमान ॥
हिंडतां फिरतां पूर्ण ॥ समाधि त्याची मोडेना ॥ २३१ ॥
जो शिबिकेंत जाहला निद्रित ॥ वहनवाहक सुपंथें जात ॥
भूमंडल क्रमितां बहुत ॥ परी त्याची निद्रा न मोडे ॥ २३२ ॥
तैशीं जीवन्मुक्ताचीं करणें ॥ आचरती सत्कर्माचरणें ॥
परी मी करितों ऐसें न म्हणे ॥ समाधिसुखें डोले तों ॥ २३३ ॥
तों अद्वयपदींचा नृप जाण ॥ सद्विवेकाचें उद्यान ॥
कीं कृपेचें पांघरूण ॥ विश्वावरी कर्ता तों ॥ २३४ ॥
कीं तों चिदंबरींचा चंद्र ॥ कीं तों आत्मसुखाचा समुद्र ॥
कीं तों आनंदाचें अंबर ॥ उभारले तेणें रूपें ॥ २३५ ॥
सर्वत्र करी तों गमन ॥ परी न चळे कदा आसन ॥
करूं बैसे जेव्हां भोजन ॥ ग्रासी गगन शब्दासहित ॥ २३६ ॥
जगद्भान समूळी उपटोनी ॥ भोजनीं बैसला गिळूनी ॥
रसना बाहेर घालूनी ॥ सर्व रस चाखित ॥ २३७ ॥
सर्वांहून मृदु गगन ॥ परी तों योगी सुकुमार पूर्ण ॥
निद्रेसमयीं तें कठिण ॥ अंगीं रुपत तयाच्या ॥ २३८ ॥
सेजे न लावितां अंग ॥ निद्रा मोडे त्याची अभंग ॥
मागें लोटून दृश्यभाग ॥ पहुडे स्वसुखीं सर्वदा ॥ २३९ ॥
तों ऐके तेंच श्रवण ॥ तों बोले तेंच कीर्तन ॥
आपुल्या स्वसुखीं समाधान ॥ तेंच स्मरण तयाचें ॥ २४० ॥
करी गुरुचरणोपासन ॥ परोपकारी सदा मन ॥
तेंच तयाचें अर्चन ॥ समाधान सर्वभूतीं ॥ २४१ ॥
सर्वभूतीं तयाचें वंदन ॥ सर्वांहून म्हणे मी सान ॥
हेंचि दास्य संपूर्ण ॥ निरहंकारकृति करी तों ॥ २४२ ॥
सर्वभूतें पाहे आत्मवत ॥ हेंच सख्य त्याचें निश्चित ॥
स्वस्वरूपीं समरस पाहत ॥ हेंच आत्मनिवेदन पैं ॥ २४३ ॥
तों निजला परी जागृत ॥ जागा परी समाधिस्थ ॥
समाधीपासून समस्त ॥ निजसुखें डुले तों ॥ २४४ ॥
बोल तोही विसरोन ॥ धरिलें असे सदा मौन ॥
मौन न मोडतां जाण ॥ बोल बोले रसाळ ॥ २४५ ॥
रसनेसहित रस ॥ गिळून तृप्त सावकाश ॥
सावकाशपणें अवकाश ॥ विश्वालागीं जाहला तों ॥ २४६ ॥
विश्व गिळून सकळ ॥ स्वच्छंदेंचि खेळे खेळ ॥
खेळ खेळून अचंचळ ॥ निजमूळ सोडीना ॥ २४७ ॥
मूळ न सोडितां साचार ॥ आपणचि जाहला विश्वाकार ॥
विश्व हें कधीं रचलें साचार ॥ हें तों नेणें सर्वथा ॥ २४८ ॥
तेथें कैंचे नेणतेपण ॥ तरी तों अक्षय ज्ञानघन ॥
ज्ञानाभिमान मुळींहून ॥ नाहीं किंचित तयातें ॥ २४९ ॥
तेव्हां धृति समूळ विराली ॥ शांति शांतपणांत मुराली ॥
दिवस रात्रि सामावली ॥ स्वप्रकाशीं तयाच्या ॥ २५० ॥
देहींचा विराला काम ॥ लाजलें सकळ निजकर्म ॥
संगे आला निजधर्म ॥ नामअनामातीत जो ॥ २५१ ॥
तेथें मोक्ष मुक्त जाहला पूर्ण ॥ साधनाचें केलें उद्यापन ॥
अहिंसा क्षमा निशिदिन ॥ हृदयसदनीं खेळती ॥ २५२ ॥
जागृति स्वप्न सुषुप्ती ॥ ह्या समाधींत विश्रांति पावती ॥
तुर्या उन्मनी निश्चितीं ॥ स्वानंदीं होती लीन पैं ॥ २५३ ॥
तेथें शोक द्वेष मावळती ॥ कामना कल्पना दग्ध होती ॥
ध्याता ध्यान ध्येय हारपती ॥ वचनें खुंटती सर्वही ॥ २५४ ॥
दाखविण्याशीं देखणें विरे ॥ भज्य भजक भजनही विसरे ॥
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान सरो ॥ ग्रीष्मकाळीं तोय जैसें ॥ २५५ ॥
हरपली सकळ मती ॥ गलित झाल्या सर्व वृत्ती ॥
गमनागमन गती ॥ सहजचि खुंटली ॥ २५६ ॥
तेथें अभ्यास सर्वही मुरे ॥ विस्मय आणि अनुभव भरे ॥
बोध आनंदगजरे ॥ जयवाद्यें वाजविती ॥ २५७ ॥
सनत्सुजात बोले गर्जोन ॥ इहीं लक्षणीं जे मंडित पूर्ण ॥
ते जन्ममृत्युस गिळून ॥ पूर्णत्वासी पावले ॥ २५८ ॥
तों उगवला आदित्य ॥ अंतर्धान पावला सनत्सुजात ॥
प्रज्ञाचक्षु आणि विदुर भक्त ॥ वारंवार स्तविती त्यातें ॥ २५९ ॥
म्हणे केवढें अद्भुत ज्ञान ॥ महाराज वर्षला निर्वाणघन ॥
रत्नांची खाणी पुण्येंकरून ॥ उघडिलीसे सभाग्ये त्या ॥ २६० ॥
जान्हवी पावन सर्वत्र ॥ परी प्रयागीं महिमा अपार ॥
तैसा सदतिसावा अध्याय परिकर ॥ तीर्थराज प्रत्यक्ष जो ॥ २६१ ॥
पांडवप्रताप दिव्य ग्रंथ ॥ त्यामाजी अध्याय हा सनत्सुजात ॥
ज्ञानवैरागरींचा यथार्थ ॥ दिव्य हिरा प्रकटला ॥ २६२ ॥
सदतिसावा अध्याय महामणी ॥ हृदयपंकजी जडिला संत सज्जनी ॥
भक्तपंडिती दिवस रजनी ॥ वारंवार विलोकिजे ॥ २६३ ॥
सनत्सुजात पाहतां ॥ न पडे ज्ञानाची कदा चिंता ॥
प्रिय ठेवणें तत्त्वतां ॥ संतांचा हाच अध्याय ॥ २६४ ॥
पांडवपालका अव्यंगा ॥ ब्रह्मानंदा पांडुरंगा ॥
पुंडलीकहृदयारविंदा ॥ श्रीधरवरदा अविनाशा ॥ २६५ ॥
पुढें कथा सुरस पूर्ण ॥ कौरव बैसतील सभा करून ॥
संजयास पुसतील वर्तमान ॥ हृद्गत काय पांडवांचें ॥ २६६ ॥
यावरी क्षीराब्धीचा जांवई ॥ तेथें करूं येईल शिष्टाई ॥
सुधारसाहून गोड पाहीं ॥ रसिक कथा पुढें असे ॥ २६७ ॥
ते कथा सुरस गहन ॥ श्रीधरमुखद्वारेंकरून ॥
ब्रह्मानंद रुक्मिणीरमण ॥ बोलेल तेच ऐका हो ॥ २६८ ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ उद्योगपर्व व्यासभारत ॥
त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ सदतिसाव्यांत कथियेला ॥ २६९ ॥
इति श्रीधरकृतपांडवप्रतापे उद्योगपर्वणि सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥ ३७ ॥
अध्याय सदतिसावा समाप्त
GO TOP
| 