|
|
|
श्रीमद् भगवद्गीता पुरुषोत्तमयोगः वृक्षाच्या रूपकानें संसारस्वरूपाचें वर्णन. ज्याअर्थी कर्म करणारांचे कर्मफल व ज्ञानी पुरुषाचे ज्ञानफल माझ्या अधीन आहे, त्याअर्थी जे भक्तियोगाने माझे चिंतन करतात, ते उपासकही माझ्या प्रसादाने ज्ञानप्राप्तीच्या द्वारा गुणातीत-मुक्त होतात. मग जे आत्मतत्त्वालाच साक्षात् जाणतात, ते त्या ज्ञानानेच गुणातीत व मुक्त होतात हें काय सांगावे ? यास्तव अर्जुनाने प्रश्न केला नसतांही संसाराला कारण होणाऱ्या अज्ञानाचें निरसन ज्याच्या ज्ञानाने होतें, तें आत्मतत्त्व सांगण्यासाठी भगवान् या अध्यायाचा आरंभ करीत आहेत. जिज्ञासूच्या मनांत वैराग्य उत्पन्न व्हावें, म्हणून आरंभी वृक्षाचें रूपक करून संसाराच्या स्वरूपाचे वर्णन करतात. कारण संसाराविषयी विरक्त झालेल्या पुरुषालाच भगवानांच्या तत्त्वज्ञानाचा अधिकार असतो. म्हणून-
श्रीभगवानुवाच - अन्वय : ऊर्ध्वमूलं अधःशाखं - सर्वोत्तम ब्रह्म ज्याचे मूळ आहे, ज्याच्या शाखा त्या मूळाच्या अपेक्षेनें खाली आहेत म्ह० अगदीं निकृष्ट आहेत - अव्ययं - जो कधीही नाश पावत नाही - अश्वत्थं प्राहुः - असा वृक्ष, क्षणभंगुर संसारवृक्ष सांगतात. - यस्य पर्णानि छ्न्दांसि - ज्या संसारवृक्षाची पानें वेद आहेत, - यः तं वेद सः वेदवित् - जो अशा वृक्षाला जाणतो तो वेदवेत्ता, वेदाला जाणणारा आहे. १
व्याख्या : श्रीः । वैराग्येण विना ज्ञानं न च भक्तिरतः स्फुटम् । वैराग्योपस्कृतं ज्ञानमीशः पंचदशेऽदिशत् ॥१॥ परमेश्वरं एकांतभक्त्या भजतः पुंसः तत्प्रसादात् लब्धज्ञानेन ब्रह्मभावो भवति इति उक्तम् । अविरक्तस्य एकांतभक्तिः चेत्यपरं ज्ञानं न संभवति । अतः वैराग्यपूर्वकं ज्ञानं उपदेष्टुकामः भगवान् प्रथमं संसारस्वरूपं वृक्षालंकारेण वर्णयति । ऊर्ध्वमूलमिति । सर्वज्ञाः संसारं अश्वत्थं श्वः प्रभातपर्यंतं तिष्ठतीति श्वत्थः न श्वत्थः अश्वत्थः तं अश्वत्थं प्राहुः वदंति । यथा अश्वत्थं कुठारेण तक्षा छिनत्ति तथा संसारवृक्षोपि कालेन प्रतिक्षणं च्छिदमानं मत्वा नश्वरभावेन अश्वत्थ इति कथ्यते । कथंभूतं अश्वत्थम् । ऊर्ध्वमूलं ऊर्ध्वे सर्वोत्कृष्टे ब्रह्मणि मूलं यस्य सः ऊर्ध्वमूलः तं अथवा ऊर्ध्वं सर्वोत्कृष्टं क्षराक्षराभ्यां विलक्षणं ब्रह्म मूलं यस्य सः ऊर्ध्वमूलः तम् । साधारणवृक्षः कदाचित् उन्मूलितः सन् श्रुष्यति अयं तु न तथा । व्यापकब्रह्ममूलत्वात् । ऊर्ध्वमूलोपि तत्वज्ञानं विना न श्रुष्यतीति भावः । पुनः कथंभूतं अश्वत्थम् । अधःशाखं अधः तस्मात् ब्रह्मणः अर्वाचीनाः कार्योपाधयः हिरण्यगर्भादयः शाखाः यस्य सः तं अधःशाखम् पुनः कथंभूतम् । अव्ययं प्रवाहरूपेण अविच्छेदेन कालत्रयेपि नाशशून्यम् । छंदांसि ऋगादयः त्रयो वेदाः यस्य ऊर्ध्वमूलोधःशाखस्य अश्वत्थस्य पर्णानि धर्माधर्मप्रतिपादनद्वारेण छायास्थानीयकर्मफलैः संसारवृक्षस्य सर्वजीवाश्रयत्वेन पर्णानि संति । यः पुरुषः तं एवंभूतं अश्वत्थं वेद जानाति सः पुरुषः वेदवित् वेदार्थवित् भवति । कः वेदार्थः ? । संसारवृक्षस्य मूलं ईश्वरः श्रीनारायणः शाखाः नारायणांशभूताः ब्रह्मादयो देवाः प्रवाहरूपेण नित्यः वेदोक्तैः कर्मफलैः सेव्यतां प्राप्तः । अयं वेदार्थः । एवं यः विद्वान् सः वेदवित् इति स्तूयते ॥१॥ अर्थ : श्रीकृष्ण म्हणाले-सर्वोत्तम ब्रह्म ज्याचें मूळ आहे, ज्याच्या शाखा त्या मूळाच्या अपेक्षेनें खालीं-अगदीं निकृष्ट आहेत, जो कधींही क्षय पावत नाहीं, असा वृक्ष-क्षणभंगुर संसारवृक्ष सांगतात. ज्या संसारवृक्षाची पाने वेद आहेत, अशा त्या वृक्षाला जो जाणतो, तो वेदवेत्ता आहे. [ अव्यक्त मायाशक्तीने युक्त असलेलें जें ब्रह्म ते नित्य आहे, कारण आहे, व कालतः सूक्ष्म आहे, म्हणून त्याला ऊर्ध्व-उत्तम म्हटलें आहे. तें सर्वोत्तम ब्रह्म या संसारवृक्षाचे मूळ आहे. त्याच्या अपेक्षेने या संसारमायामय वृक्षाच्या शाखा निकृष्ट आहेत. महत् अहंकार, तन्मात्रा, इंद्रिये याच जणुकाय त्याच्या शाखा आहेत व त्या ऊर्ध्वमूलाच्या अपेक्षेने 'अधः' आहेत. हा संसारवृक्ष अ-श्व-त्थ-उद्याहि न रहाणारा, अर्थात क्षणभंगुर आहे. संसारमायामयवृक्ष अनादि कालापासून प्रवृत्त झालेला असल्यामुळें तो अव्यय आहे. अनादि देहादि परंपरेचा आश्रय असा हा संसारवृक्ष सुप्रसिद्ध असून ऋग्वेदादि वेद हींच जणु काय त्याची पाने आहेत. कारण वृक्षाच्या पानांप्रमाणे कर्मकाण्डरूप वेद संसारवृक्षाचें रक्षण करतात. अशाप्रकारच्या या संसारवृक्षाला जो जाणतो, तोच वेदार्थाला जाणणारा आहे. तोच खरा वेदार्थवेत्ता-सर्वज्ञ होय, असें म्हणून भगवानांनीं येथे समूल संसारवृक्षज्ञानाची स्तुति केली आहे. ] विवरण : संसारवृक्षाची अन्य अवयवकल्पना व त्याचें अदृश्यरूप पहाण्याचा उपाय. याच संसारवृक्षाची पूर्वोक्त अवयवकल्पनेहून निराळी अवयवकल्पना करतात -
अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा अन्वय : तस्य शाखाः अधः च ऊर्ध्वं प्रसृताः - त्या संसारवृक्षाच्या शाखा खाली व वर पसरल्या आहेत - गुणप्रवृद्धाः - त्या शाखा सत्त्व, रज व तम यांच्या योगानें विशेषेंकरून वाढलेल्या आहेत - विषयप्रवालाः - विषय हेच त्या शाखांचे कोमल पल्लवांकुर आहेत - मनुष्यलोके कर्मानुबन्धीनि - या मनुष्यशरीरांत कर्मांना कारण होणारी - मूलानि अधः च अनुसन्ततानि - वासनारूप मुळें खाली व वरही परंपरेने, संतत पसरलेली आहेत. २
व्याख्या : पुनरपि तरूवैलक्षण्यं द्योतयति । अधश्चोर्ध्वमिति । तस्य च उक्तस्य अश्वत्थवृक्षस्य अधः अधस्थानीयाः शाखाः अधस्थानीयतया उक्ताः हिरण्यगर्भादयः तेभ्यः हिरण्यगर्भादिभ्यः निकृष्टाः पापकर्माणः पश्वादियोनिषु गताः प्रसृताः विस्तारं गताः संति । चेत्यपरं तस्य अश्वत्थस्य ऊर्ध्वं ऊर्ध्वस्थानीयाः शाखाः तेभ्यः हिरण्यगर्भादिभ्यः सुकृतिनः देवादियोनिषु गताः प्रसृताः विस्तारं गताः संति । शाखोपशाखाः संसारवृक्षस्य अधश्चोर्ध्वं विस्तारं गता इत्यर्थः । कथंभूताः शाखाः । गुणप्रवृद्धाः गुणैः सत्वादिभिः जलसेचनैरिव प्रवृद्धाः प्रकर्षेण वृद्धिं गताः । पुनः कथंभूताः शाखाः । विषयप्रवालाः विषयः शब्दस्पर्शरूपरसगंधाः प्रवालाः मनोहरकोमलपल्लवाः यासां ताः विषयप्रवालाः । जलसेचनैः यथा उपशाखाग्राः कोमलतया मनोहरा भवंति तथा शब्दादयः मनोहराः भवंतीत्यर्थः । किंच मुख्यं मूलं सर्वाधारं ऊर्ध्वमेव वर्तते ततः अन्यानि मूलानि अधोवर्तीनि संति । तानि विरूढानि वटवृक्षवत् अवांतराणि मूलानीत्यर्थः । किंच अधः अधोमागे च शब्दात् ऊर्ध्वं ऊर्ध्वमागे मूलानि अनु अनुलक्षेण संततानि विरूढानि संति । मुख्यं मूलं ईश्वरः एक एव । इमानि अवांतरमूलानि तत्तद्भोगवासनालक्षणानि । तेषां कार्यमाह । मनुष्यलोके मनुष्याणां लोकः मनुष्यलोकः तस्मिन् कर्मानुबंधीनि कर्म अनुबंधः अनंतरभावि येषां तानि कर्मानुबंधीनि ऊर्ध्वाधोलोकेषु उपभुक्तं भोगवासनाभिः कर्मक्षये मनुष्यलोके प्राप्तानां तदनुरूपा कर्मप्रवृत्तिः भवति ॥२॥ अर्थ : त्या संसारवृक्षाच्या शाखा म्ह० ज्ञान, उपासना व कर्म यांची फले, असे अधोलोक व ऊर्ध्वलोक मनुष्षलोकापासून खाली स्थावरापर्यंत व वर ब्रह्मलोकापर्यंत पसरले आहेत. त्या ऊर्ध्व-अधोलोकरूप शाखा, उपादानरूप सत्त्व, रज व तम या गुणांकडून स्थूल केल्या गेल्या आहेत. शब्दादि विषय हेच जणुकाय त्या शाखांचे प्रवाल आहेत. म्ह० 'देहादि कर्मफले' याच शाखा असून त्यापासून विषयरूप पल्लवांचे जणुकाय अंकुर फुटतात. [ या संसारवृक्षाचें परम मूल म्ह० उपादानकारण ब्रह्म आहे, असे वर सांगितले व येथें त्याची अवांतर मूले सांगत आहेत. कर्मफळापासून उत्पन्न झालेल्या ज्या रागद्वेषांच्या वासना त्याच धर्म प्रवृत्ति च व अधर्म प्रवृत्ति यांची बीजे म्हणजे अवान्तर मूले आहेत. ही सर्व वासनाबीजे लिंगशरीरांत रहात असल्यामुळें देहनाशाबरोबर त्यांचा विच्छेद होत नाहीं. त्यांचा प्रवाह अविच्छिन्न चालतो. तीं मूलें कर्मानुबंधी आहेत. कर्मामुळे रागादिक व रागादि वासनापासून धर्मा-धर्माख्य कर्मे, असा यांचा कार्य-कारणभाव आहे. विशेषेंकरून मनुष्यलोकात त्यांची अविछिन्न प्रवृत्ति होते. ] विवरण :
न रूपमस्येह तथोपलभ्यते अन्वय : इह अस्य रूपं - या संसारांत असलेल्या प्राण्यांना या संसारवृक्षाचे रूप - तथा न उपलभ्यते - येथे जसे वर्णिलेले आहे तसे उपलब्ध होत नाहीं - न अन्तः च आदिः न - याचा अंत कळत नाही आणि याचा आरंभ कोठून झाला आहे ते कळत नाही - च संप्रतिष्ठा न - याची स्थ्तीही कळत नाही - सुविरूढमूलं एनं अश्वत्थं - ज्याची मुळे फार खोल गेली आहेत अशा या क्षणभंगुर वृक्षाला - दृढेन असंगशस्त्रेण छित्वा - अत्यंत दृढ, मजबूत अशा असंगरूप शस्त्रानें तोडून - ततः यस्मिन् गताः - त्यानंतर ज्या पदीं गेले ते - भूयः न निवर्तन्ति - पुनरपि निवृत्त होत नाहीत - तत् पदं - त्या पदाला शोधावे, त्याला जाणावे - यतः पुराणी प्रवृत्तिः प्रसृता - ज्याच्यापासून ही अनादि संसारप्रवृत्ति पसरलेली आहे - तं एवं च आद्यं प्रपद्ये - त्याच आद्य पुरुषाला मी शरण आहे - इति परिमार्गितव्यम् - अशा भावनेनें सर्वप्रकारें शोधावे, जाणावे. ३, ४
व्याख्या : ननु - एवं ब्रह्ममूलत्वात् अयं वृक्षः वास्तव एव इत्याशंक्य विवर्तत्वात् अस्य वृक्षस्य वास्तवत्वं न घटते इत्यभिप्रायेणाह । न रूपमिति । संसारे स्थितैः प्राणिभिः अस्य संसारवृक्षस्य इह मूलकारणे ब्रह्मणि रूपं स्वरूपं न उपलभ्यते न दृश्यते । भ्रांत्या दृष्टमपि मृषेत्यर्थः । तथा त्वं युक्त्या भावयसि । ततः ब्रह्ममूलत्वाद्धेतोः अस्य संसारवृक्षस्य आदिः परिणामारंभादिवत् उत्पत्तिः नास्ति । किंच अस्य संसारवृक्षस्य उत्पत्तेः अभावात् अंतः नाशः नास्ति । आद्यंतयोः अभावात् स्वप्नमिव प्रतिष्ठापि स्थितिरपि नास्ति । कथं तिष्ठति इति नोपलभ्यते न दृश्यते । आद्यंतयोः यत् स्वरूपं नास्ति तत् स्वरूपं मध्येपि नास्ति । विवर्तत्वात् । रज्वादौ सर्पादिवदित्यर्थः । एवं मृषा चेत् अस्य का भीतिः इति न मंतव्यम् । मिथ्यापि बालग्रहवत् अनर्थाय भवति इत्याशयेन उपायेन च तं वृक्षं उन्मूल्य तदाधारः आत्मा अन्वेषणीयः इत्याह । अश्वत्थमिति । विवेकिना एवं प्रकृतं अश्वत्थं श्वः प्रभातपर्यंतं तिष्ठतीति श्वत्थः न श्वत्थः अश्वत्थः तं नश्वरसंसारतरूं असंगशस्त्रेण असंगः स्त्रीपुत्रादिषु संगराहित्यं अहंममतात्यागः शस्त्रमिव शस्त्रं असंगशस्त्रं तेन असंगशस्त्रेण वैराग्येण छित्वा पृथक्कृत्य छेदयित्वा ततः संसारवृक्षच्छेदानंतरं पदं प्रपंचविवर्ताधिष्ठानं स्वात्मानं परिमार्गितव्यं अन्वेषणीयम् । कथंभूतं अश्वत्थम् । सुविरूढमूलं सुविरूढं अत्यंतबद्धं मूलं यस्य सः सुविरूढमूलः तम् । कथंभूतेन असंगशस्त्रेण । दृढेन गुरूशास्त्रवाक्येषु दृढविश्वासेन ॥३॥ अर्थ : या संसारांत असलेल्या प्राण्यांना संसारवृक्षाचे रूप येथें असें वर्णिले आहे, तसें उपलब्ध होत नाहीं. याचा अंत कळत नाहीं आणि याचा आरंभ कोठून झाला आहे, हेही कळत नाहीं. याची स्थिति कळत नाहीं. ज्याची मुळें फार खोल गेली आहेत, अशा या क्षणभंगुर संसारवृक्षाला अत्यंत दृढ असंगरूप शस्त्राने तोडून त्यानंतर ज्या पदीं गेलेले पुनरपि निवृत्त होत नाहींत, त्या पदाला शोधावे-त्याला जाणावे. ज्याच्यापासून ही अनादि संसारप्रवृत्ति पसर आहे, त्याच आद्य पुरुषाला 'मी शरण आहें' अशा भावनेने सर्व प्रकारे शोधा. [ येथे वर्णिलेला हा संसारवृक्ष स्वप्न व मृगजळ, यांसारखा दृष्ट-नष्टस्वरूप आहे. कांहीं काल दिसणे व नष्ट होणें, हेंच त्याचे स्वरूप आहे. त्यामुळे त्याचा आरंभ कोठे झाला, अंत कोठे आहे व मध्य कोठे आहे, हें कळत नाहीं. यास्तव ज्याची मूलें फार खोल गेली आहेत, अशा या अश्वत्थाला विवेकाभ्यासानें तीक्ष्ण केलेल्या वैराग्यपूर्वक संन्यास, याच दृढ असंग शस्त्रानें तोडून, त्याला बीजासह वर उपटून काढून मग ज्या पदीं प्रविष्ट झालेले ज्ञानी या संसारमार्गांत पुनः परत येत नाहींत, त्या वैष्णवपदाचा शोध घ्यावा - त्याला जाणावे. ज्याच्यापासून या सनातन संसारवृक्षाचा आरंभ झाला आहे, त्या आद्य पुरुषाला मी शरण आहे, अशी भावना करणें, हेच त्या पदाला जाणण्याचे साधन आहे. ] विवरण : अंतरंगसाधनांनीं युक्त असलेले अधिकारी व त्या पदाचें विशेषवर्णन. कोणत्या अंतरंग साधनानें संपन्न असलेले मुमुक्ष त्या पदाला प्राप्त होतात ? उत्तर-
निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा- अन्वय : निर्मानमोहाः - ज्यांच्यापासून मान म्ह० अहंकार, गर्व व ओह म्ह० अविवेक हे दोन्ही दोष निघून गेले आहेत - जितसंगदोषाः - सं म्ह० आसक्ति हाच दोष ज्यांनी जिंकला आहे - अध्यात्मनित्याः - परमात्म्याचें स्वरूप पाहण्यामध्यें जे तत्पर आहेत - विनिवृत्तकामाः - ज्यांचे सर्व काम विशेषतः निवृत्त झाले आहेत - सुखदुःखसंज्ञैः द्वन्द्वैः विमुक्ताः - सुख व दुःख या नांवाच्या द्वंद्वांनी ज्यांना अर्वथा सोडले आहे - अमूढाः - असे विवेकी - तत् अव्ययं पदं गछन्ति - त्या अनादि, अज्ञानरहित, अव्यय पदाला प्राप्त होतात. ५
व्याख्या : तत्प्राप्तौ साधनांतराणि दर्शयन् आह । निर्मानमोहा इति । हे अर्जुन ! अमूढाः न मूढाः अमूढाः तत्वज्ञानिनः तत् प्रसिद्धं अव्ययं कालत्रयेपि नाशशून्यं पदं वैष्णवं पदं गच्छंति इति अन्वयः । कथंभूताः अमूढाः । निर्मानमोहाः मानः देहादौ अहंबुद्धिः च मोहः देहसंबंधिषु ममताकुलता मानमोहौ निर्गतौ मानमोहौ येभ्यस्ते निर्मानमोहाः अत एव जितसंगदोषाः संगस्य दोषः संगदोषः जितः संगदोषो स्त्रीपुत्रादिषु आसक्त्यभिनिवेशः यैस्ते जितसंगदोषाः अत एव अध्यात्मनित्याः आत्मनि प्रत्यग्ब्रह्मरूपिणि अधिकृत्य वर्तमानं इति अध्यात्मं अध्यात्मे निवृत्तिशास्त्रे नित्याः परिनिष्ठिताः अध्यात्मनित्याः अत एव विनिवृत्तकामाः विशेषेण निरवशेषतया निवृत्तः रज्जुज्ञानेन सर्प इव दृष्टादृष्टार्थविषयः कामः इच्छा येभ्यस्ते विनिवृत्तकामाः । पुनः कथंभूताः अमूढाः । सुखदुःखसंज्ञैः सुखानि च दुःखानि च सुखदुःखानि सुखदुःखानि संज्ञा नाम येषां तानि सुखदुःखसंज्ञानि तैः सुखदुःखसंज्ञैः शीतोष्णादिभिः द्वंद्वैः युगलैः विमुक्ताः विशेषेण मुक्ताः विमुक्ताः रहिताः । अत एव अमूढाः ज्ञानिनः भूत्वा अव्ययं विनाशरहितं पदं सर्वाधिष्ठानं प्रत्यग् अंतर्गतं ब्रह्म गच्छंति तादात्म्येन प्राप्नुवंति । अनुभवंतीति भावः ॥५॥ अर्थ : ज्यांच्यापासून मान म्ह० अहंकार-गर्व व मोह-अविवेक, हे दोन्ही दोष निघून गेले आहेत, संग म्हणजे आसक्ति, हाच दोष ज्यांनीं जिंकला आहे, जे श्रवण-मननादिकांच्या योगानें परमात्मस्वरूपाचें आलोचन करण्यांत तत्पर झाले आहेत, ज्यांच्या विषयतृष्णा वासनेसह निवृत्त झाल्या आहेत आणि सुख व दुःख या नांवाच्या द्वंद्वांनी ज्यांना सर्वथा सोडले आहे, असे विवेकी-अनादि-अज्ञानरहित संन्यासी त्या अव्यय पदाला प्राप्त होतात. विवरण :
त्याच पदाचे पुनः विशेष वर्णन-
न तद्‌भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । अन्वय : सूर्यः तत् न भासयते - सूर्य त्या तेजोरूप पदाला प्रकाशित करीत नाही - शशांकः न - चंद्र त्याला प्रकाशित करीत नाही - पावकः न - अग्नि त्याला प्रकाशित करीत नाही - यत् गत्वा न निवर्तन्ते - ज्या पदाला प्राप्त होऊन यति संसारात परत येत नाहीत - तत् मम परमं धाम - तें माझें परम श्रेष्ठ पद, स्वरूप, तेज आहे. ६
व्याख्या : तदेव गंतव्यं पदं विशिनष्टि । न तदिति । हे पार्थ ! सूर्यः जगत्प्रकाशकारकः तत् पदं न भासयते न प्रकाशयति । तथा शशांकः शशस्य अंकं लांच्छनं यस्य सः शशांकः शशलांच्छनः चंद्रः तत् पदं न भासयते न प्रकाशयति । तथा पावकः सर्वान् पावं पावनं करोतीति पावकः अग्निः तत्पदं न भासयते न प्रकाशयति । अनेन अधिकारिणां सूर्यादीनामपि अविषयं । तत्पदम् । मनुष्याणां अविषयं अस्ति इति किमुवक्तव्यम् ? । योगिनः यत् पदं गत्वा प्राप्य न निवर्तंते जन्ममरणाभ्यां न योग्याः भवंति तत् धाम मम रूपं अस्ति । कथंभूतं धाम परमं सर्वोत्कृष्टं सूर्यादीनां प्रकाशकारकम् ॥६॥ अर्थ : सर्वांना प्रकाशित करण्याचें सामर्थ्य असूनही सूर्य त्या तेजोरूप पदाला प्रकाशित करीत नाहीं, चंद्र त्याला प्रकाशित करीत नाही व अग्नि त्याला प्र काशित करीत नाहीं. तर ज्या वैष्णव पदाला प्राप्त होऊन ज्ञानी-यति संसारमार्गांत परत येत नाहींत, ते माझें श्रेष्ठपद-स्वरूप -तेज आहे. विवरण : जीव ईश्वराचा अंश असूनही संसारप्रसंगीं गमनागमन कसा करतो, उपभोग कसा घेतो, विमूढ त्याला कसे पहात नाहींत व ज्ञानी कसे पहातात, यांचें वर्णन. पण सर्व गति आगत्यन्त असते म्ह० गतीचे पर्यवसान आगतींत-परत येण्यांत होते, असा सामान्य नियम आहे, तेव्हां 'त्या पदास प्राप्त झालेल्यांची निवृत्ति होत नाही' असें क सें म्हणता ? उत्तर -
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । अन्वय : जीवलोके जीवभूतः - या जीवलोकांत म्ह० संसारांत कर्ता भोक्ता म्हणून प्रसिद्ध असलेला - मम एव सनातन अंशः (अस्ति) - माझाच पुरातन अंश आहे - (सः) प्रकृतिस्थानि - तो जीवभूत माझा अंश आपापल्या कर्णादिक प्रकृतींत स्थित असलेल्या - मनःषष्ठानि इन्द्रियाणि कर्षति - मनासह सहा इंद्रियांना आकर्षण करतो. ७
व्याख्या : पराग्दृष्टित्वेन बहिर्दृष्टित्वेन सूर्यादीनां अधिकारितया वर्तमानानां अध्यात्मसंबंधेन संसारांतः पातित्वं भवति । मनुष्याणां संसारांतः पातित्वं भवति इति किमुवक्तव्यम् ? इत्याशयेनाह । ममैवांश इति । जीवलोके जीवानां लोकः समूहः जीवलोकः तस्मिन् जलोपाधिना निरंशस्य आकाशस्य अंश इव मम निरंशस्य अंशः अंश इव अंशः अविद्यया जीवभूतः सन् जीवत्वेन प्रसूतः सन् मनःषष्ठानि मनः अंतःकरणं षष्ठं येषां तानि मनःषष्ठानि इंद्रियाणि श्रोत्रादीनि तानि इंद्रियाणि पुनः कर्षति पुनः जाग्रत्सृष्ट्यारंभे जीवलोके संसारभोगाय आकर्षति । कथंभूतः जीवः । सनातनः अनादिकालमारभ्य वर्तमानत्वात् चिरंतनः । कथंभूतानि इंद्रियाणि । प्रकृतिस्थानि सुषुप्तिप्रलययोः प्रकृतौ स्वकरणे तन्मात्रतया तिष्ठंति तानि प्रकृतिस्थानि सुषुप्तिप्रलययोः सर्वस्य ब्रह्मप्राप्तौ सत्यां पुनः संसारः कथं इत्युच्यते । सत्यम् । सुषुप्तिप्रलययोः ब्रह्मप्राप्तिः किंतु ज्ञानाज्ञानकृतौ संसारमोक्षौ भवतः ॥७॥ अर्थ : या जीवलोकांत - संसारांत कर्ता, भोक्ता म्हणून प्रसिद्ध असलेला माझाच पुरातन अंश आहे. तो माझा जीवभूत अंश आपापल्या कर्णादि प्रकृतींत स्थित असलेल्या मनासह सहा इंद्रियांना आकर्षण करतो. [ माझाच सनातन अंश जीवलोकांतील कर्ता-भोक्ता-जीव असल्यामुळे माझी प्राप्ति पूर्वोक्त ज्ञानाने निवृत्त्यंत नाहीं. 'अहो पण, जीव परमेश्वराचा अंश जरी असला, तरी तेवढ्याने परमेश्वराला प्राप्त झालेले पुरुष पुनः संसारमार्गात परत येत नाहींत, हे कसें सिद्ध होतें ?' उत्तर ? जलांत पडलेले सूर्याचे प्रतिबिंब हा सूर्याचाच अंश असतो व 'जल ' या निमित्ताच्या अभावीं तो सूर्यालाच प्राप्त होऊन पुनः परत येत नाहीं. तसाच हाहि जीवभूत अंश म्ह० परमात्म्याचे प्रतिबिंब अंतःकरण-उपाधीचा अभाव झाला असतां आत्म्याला जाऊन मिळतो व त्याच न्यायाने तो परत येत नाहीं. किंवा घटादि उपाधींनी परिच्छिन्न झालेले घटादि आकाश आकाशाचा अंशच असून घटादि निमित्ताचा नाश झाला असतां, पुनः निवृत्त होत नाहीं; तसाच तो जीवभूत अंश परमात्म्यास प्राप्त होऊन संसारांत येत नाहीं. यास्तव ज्याला प्राप्त होऊन पुनः संसारांत निवृत्त होत नाहींत, असें जें म्हटलें आहे ते योग्यच आहे. परमेश्वर वस्तुतः निरंश आहे. म्हणून जीव हा त्याचा काल्पनिक अंश आहे. वास्तविक अंश नव्हे. तो माझा जीवभूत सनातन अंश आपापल्या स्थानामध्यें स्थित असलेल्या मनासह सहा ज्ञानेंद्रियाचें आकर्षण करतो. विवरण :
जीव स्वस्थानीं-आपापल्या प्रकृतींत स्थित असलेल्या इंद्रियांचे आकर्षण केव्हां करतो ? उत्तर-
शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । अन्वय : यत् च अपि ईश्वरः उत्क्रामति - आणि ज्यावेळी तो ईश्वर शरीर सोडून जातो - यत् अवाप्नोति - व जेव्हां शरीराला प्राप्त होतो - तदा एतानि गृहित्वा - त्यावेळीं या मनासह सहा इंद्रियांना घेऊन - वायुः आशयात् - वारा पुष्पादिकांपासून - गंधान् इव संयाति - जसा गंधांना घेऊन जातो तसा तो जातो. ८
व्याख्या : तानि आकृप्य किं करोति इत्यपेक्षायामाह द्वाभ्याम् । शरीरमिति । ईश्वरः शरीरस्वामीजीवः यत् यदा कर्मवशात् शरीरं शरीरांतरं अवाप्नोति प्राप्नोति चेत्यपरं यत् यस्मात् प्राक्तनशरीरात् उत्क्रामति अतिक्रम्य गच्छति । किंच जीवः एतानि मनःषष्ठानि इंद्रियाणि गृहीत्वा याति तैः सह गच्छति । ननु-देहे मृते सति श्रोत्रादीनि तथैव दृश्यंते । कथं तानि गृहीत्वा याति इति । उच्यते । इत्याशंक्य सदृष्टांतमाह । आशयात् गंधाश्रयात् पुष्पात् वायुः गंधान् सुगंधान् गृहीत्वा गच्छति । तथा श्रोत्रादिगोलकाशयात् इंद्रियाण्येव गृहीत्वा गच्छतीत्यर्थः ॥८॥ अर्थ : ज्यावेळीं हा ईश्वर शरीरेंद्रिय संघाताचा स्वामी-जीव, शरीरांतून निघून जातो व जेव्हां दुसऱ्या शरीराला प्राप्त होतो, तेव्हां वायु पुष्पादि अधिष्ठानांतून सुवासांना घेऊन जसा जातो, त्याप्रमाणें तो माझा अंश पूर्वशरीर सोडून जातांना या मनासह श्रोत्रादि सहा इंद्रियांचे आकर्षण करून घेऊन जातो. विवरण :
श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अन्वय : अयं श्रोत्रं चक्षुः - हा जीव ऐकण्याचे साधन, पाहण्याचे साधन, - स्पर्शनं रसनं - स्पर्श जाणण्याचे साधन, रस चाखण्याचे साधन, - च घ्राणं एव च - आणि वास घेण्याचे साधन - मनः च अधिष्ठाय - आणि त्या पांचही इंद्रियांशी संबद्ध होणारें मन यांचा अधिष्ठाता होऊन - विषयान् उपसेवते - शब्दादि विषयांचे सेवन करतो, उपभोग घेतो. ९
व्याख्या : कानि तानि मनःषष्ठानि इंद्रियाणि इत्यपेक्षायां तदभिधानपूर्वकं तत्प्रयोजनं आह । श्रोत्रमिति । अयं जीवः श्रोत्रं शब्दोपलब्धिकरणं इंद्रियं चेत्यपरं चक्षुः रूपोपलब्धिकरणं इंद्रियं चेत्यपरं स्पर्शनं त्वगिंद्रियं चेत्यपरं रसनं जिव्हेंद्रियं चेत्यपरं घ्राणं गंधोपलब्धिकरणं इंद्रियं चेत्यपरं मनः अंतःकरणं मनःषष्ठानि इमानि पंच ज्ञानेंद्रियाणि अधिष्ठाय आश्रित्य विषयान् शब्दस्पर्शरूपरसगंधान् उपसेवते तत्तदिंद्रियद्वारा मनोरथेन आगत्य उपभुंक्ते ॥९॥ अर्थ : हा जीव श्रवणाचे साधन श्रोत्र, दर्शनाचे साधन चक्षू, स्पर्श जाणण्याचे साधन त्वगिन्द्रिय, रस चाखण्याचे साधन रसन, सुवास घेण्याचे साधन प्राण आणि या पांची इंद्रियांशी संबद्ध होणारे मन, यांचा अधिष्ठाता होऊन शब्दादि विषयांचे सेवन करतो - उपभोग घेतो. विवरण :
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् । अन्वय : उत्क्रामन्तं अपि वा - देहापासून निघून जाणार्‍या किंवा - स्थितं भुञ्जानं - देहांत असलेल्या शब्दादि विषयांचा उपभोग घेणार्‍या - वा गुणान्वितं - किंवा सुखदुःख मोहसंज्ञक गुणांनी युक्त असलेल्या या जीवाला - विमूढाः न अनुपश्यन्ति - नानाप्रकारे मूढ झालेले जन पहात नाहींत (जाणत नाहींत) - ज्ञानचक्षुषः पश्यन्ति - ज्ञानदृष्टि जन पाहतात. १०
व्याख्या : ननु-एवं सति सर्वेपि कार्यकारणविलक्षणं आत्मानं किं न पश्यंति इत्याशंक्याह । उत्क्रामंतमिति । हे अर्जुन ! विमूढाः विशेषेण मूढाः पामराः विमूढाः बहिर्दृष्टयः जीवभूतं ममांशं नानुपश्यंति नावलोकयंति । के पश्यंति इत्यपेक्षायामाह । ज्ञानचक्षुषः ज्ञानमेव चक्षुः चक्षुरिंद्रियं येषां ते ज्ञानचक्षुषः विवेकिनः मां सर्वांतरात्मानं पश्यंति अवलोकयंति । कथंभूतं ममांशम् । उत्क्रामंतं उत्क्रामतीति उत्क्रामन् तं उत्क्रामंतं प्रारब्धकर्मणि क्षीणे सति पूर्वं शरीरं विहाय शरीरांतरं गच्छंतं अथवा स्थितं तस्थौ इति स्थितः तं स्थितं तस्मिन्नेव शरीरे तिष्ठंतं अथवा भुंजानं भुनक्तीति भुंजानः तं भुंजानं विषयान् सेवमानं अथवा गुणान्वितं गुणैः सत्वादिभिः अन्वितः युक्तः गुणान्वितः तं गुणान्वितं बाह्यांतःकरणैः अवगुंठितम् ॥१०॥ अर्थ : याप्रमाणे देहांत असलेल्या, देहांतून निघून जाणाऱ्या, शब्दादि विषयांचा भोग घेणाऱ्या, किंवा सुखदुःख-मोहसंज्ञक गुणांनी युक्त असलेल्या या जीवाला नानाप्रकारें मूढ-विषयपरवश झालेले जन पहात नाहींत. पण ज्ञानदृष्टिजन पहातात. [ विषयपरवश झालेले लोक याला पहात नाहींत, ही मोठी दुःखाची गोष्ट आहे. पण जे महावाक्यादि प्रमाणापासून उत्पन्न झालेल्या ज्ञानदृष्टीने युक्त असतात, ते विद्वान या आत्म्याला पहातात. ] विवरण :
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् । अन्वय : यतन्तः योगिनः एनं - यत्न करणारे योगी याला - आत्मनि अवस्थितं पश्यन्ति - बुद्धींत असलेला पाहतात - यतन्तः अपि अकृतात्मनः अचेतसः - पण यत्न करणारे असून जे असंस्कृतचित्त अविवेकी पुरुष - एनं न पश्यन्ति - या आत्म्याला पहात नाहीत. ११
व्याख्या : ‘बहूनां जन्मनामंते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते’ इति उक्तं आत्मनः दुर्विज्ञेयत्वं तत्प्रकरणात् इदानीं दर्शयति । यतंत इति । योगिनः ब्रह्मात्मदर्शने एकाग्रचित्ताः एनं स्वात्मानं प्रत्यंचं अंतर्यामिणं पश्यंति अहंब्रह्मास्मीति साक्षात् अनुभवंति । कथंभूताः योगिनः । यतंतः यतंति ते यतंतः प्रयत्नं कुर्वंतः । कथंभूतं एनम् । आत्मनि सर्वस्य आत्मभूते ब्रह्मणि स्थितं तस्थौ इति स्थितः तं स्थितं ऐक्येन वर्तमानं महाकाशे घटाकाशमिव । अकृतात्मानः अकृतः विक्षिप्तः आत्मा मनः येषां ते अकृतात्मानः बहिर्दृष्टयः । कथंभूताः अकृतात्मानः । यतंतः अपि प्रयत्नं कुर्वंतः अपि अचेतसः संतः चेतः स्वरूपं विस्मृत्य वर्तंत इति अचेतसः एनं स्वात्मानं न पश्यंति साधनाभिनिवेशेन आत्मानं देहं कृतार्थं मन्यन्ते ॥११॥ अर्थ : श्रवणादि यत्न करणारे योगी या आत्म्याला आपल्या बुद्धींत साक्षात् पहातात. पण अशुद्धचित्त अविवेकी पुरुष या आत्म्याला पहात नाहींत. [ सात्त्विक तप, इंद्रियजय, यांच्या योगानें ज्यांच्या चित्ताला संस्कार झालेला नसतो, त्यांचा यत्न फुकट जातो. ] विवरण : संक्षेपतः विभूतिवर्णन. ज्या पदाला सर्वांना प्रकाशित करणारे अग्नि-आदित्यादिक प्रकाशित करीत नाहींत, ज्याला प्राप्त झालेले मुमुक्षु पुनरपि ससारोन्मुख होऊन निवृत्त होत नाहींत आणि ज्या पदाचे देहादि-उपाधिभेदाच्या अनुसार स्वतःही भिन्न भिन्न झालेले जीव आकाशाच्या घटादिकांप्रमाणें कल्पित अंश आहेत, त्या पदाचे सर्वात्मस्व सर्व व्यवहारास्पदत्व सांगण्याची इच्छा करणारे भगवान् चार श्लोकांनी विभूतींचा संक्षेप सांगतात-
यदादित्यगतं तेजो जगद्‌भासयतेऽखिलम् । अन्वय : यत् आदित्यगतं तेजः अखिलं जगत् भासयते - जें आदित्यांतील तेज सर्व जगाला प्रकाशित करते - यत् चन्द्रमसि यत च अग्नौ - जें चंद्रामध्ये व जे अग्नीत तेज आहे - तत् तेजः मामकं विद्धि - तें तेज माझे आसे असे जाण. १२
व्याख्या : अनंतत्वेन निरवयत्वेन तत् पद इदं तत् इति निर्देष्टुं अशक्यत्वात् कार्येण कारणं प्रत्यक्षानुमेयं इति न्यायं अनुस्मृत्य कार्यद्वारा दर्शयति । यदादित्यमिति । यत् प्रसिद्धं आदित्यगतं आदित्ये सूर्ये गतं प्राप्तं आदित्यगतं सूर्यमंडलांतर्वर्ति तेजः प्रकाशनसामर्थ्यं अखिलं समस्तं जगत् स्थावरजंगमात्मकं भासयते प्रकाशयति । किंच चंद्रमसि निशाकरे चंद्रे यत् प्रकाशकरं तेजः चंद्रमंडलांतर्वर्ति अस्ति किंच अग्नौ हुतवहे पावके यत् प्रकाशकरं तेजः दाहकशक्तिः अस्ति । हे अर्जुन ! त्वं तत् कार्यावभासकं तेजः मामकं मम इदं मामकं विद्धि जानीहि । दीपादौ महाभूततेजोवत् तेजः धातुं विनापि सूर्यादीन् प्रकाशयति तत्तेजः सर्वावभासकं तत्पदं मदीयं स्वरूपं जानीहीति भावः ॥१२॥ अर्थ : जें आदित्यांतील तेज सर्व जगाला प्रकाशित करते, जें तेज चंद्रामध्ये व अग्नित आहे, तें तेज माझें आहे, असें जाण. ( आदित्यादिकांत स्थित असलेली ब्रह्मचैतन्य ज्योतिच सर्वांना प्रकाशित करणारी आहे.) विवरण :
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । अन्वय : अहं गां आविश्य - मी पृथ्वींत प्रवेश करून - ओजसा भूतानि धारयामि - बलाने, सामर्थ्यानें सर्व प्राण्यांना धारण करतो - च रसात्मकः सोमः भूत्वा - त्याचप्रमाणें मी रसरूप चंद्र होऊन - सर्वाः औषधीः पुष्णामि - सर्व औषधींचे पोषण करतो. १३
व्याख्या : किंच अन्यत् तेजः प्रकाशशक्त्यैव न । किंतु अनंतशक्तित्वेन वर्तमानं इत्यभिप्रेत्य काचित् शक्तिः दर्शयति । गामाविश्येति । हे पार्थ ! अहं अनंतशक्तिः गां पृथिवीं ओजसा धारणशक्त्या आविश्य प्रविश्य भूतानि चतुर्विधानि भूतानि धारयामि । पृथिवीद्वारा सर्वभूतस्थितिं करोमि । अन्यथा जले प्रक्षिप्तपांसुपिंडवत् विशीर्णा भविष्यति । तथा रसात्मकः रस एव आत्मा स्वरूपं यस्य सः रसात्मा रसात्मा एव रसात्मकः अमृतमयः सोमः औषधिवनस्पतिपतिः चंद्रः भूत्वा तद्रूपेण सर्वाः समस्ताः औषधीः व्रीहियवादीः पुष्णामि तत्तदृतौ तास्ताः औषधीः अमृतस्त्राविकिरणैः संवर्धयामि ॥१३॥ अर्थ : मी ईश्वर, पृथ्वीदेवतारूपाने पृथ्वींत प्रवेश करून आपण्या काम-राग-रहित बलाने सर्व प्राण्यांना धारण करतों. त्याचप्रमाणे मी रसात्मक सोम होऊन पृथ्वींत उत्पन्न झालेल्या ब्रीहि-यवादि सर्व औषधींना पुष्ट करतों. विवरण :
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । अन्वय : अहं प्राणिनां देहं आश्रितः - मी प्राण्याच्या देहाला आश्रय केलेला - वैश्वानरः भूत्वा - जाठर अग्नि होऊन - प्राणापानसमायुक्तः - प्राण व अपान यांनी युक्त होत्साता - चतुर्विधं अन्नं पचामि - चार प्रकारचे अन्न पचवितो. १४
व्याख्या : एवं उपलक्षणेन आधिदैविकशक्त्युपलक्षितं आत्मानं दर्शयित्वा । आध्यात्मिकशक्तिद्वारापि दर्शयति । अहमिति । अहं वैश्वानरः विश्वसंबंधी नरः विश्वनरः विश्वनर एव वैश्वानरः दहनपाचनप्रकाशनशक्तिमान् भूत्वा प्राणिनां प्राणाः येषां संति ते प्राणिनः तेषां प्राणिनां प्राणवतां देहं कार्यकारणसंघातं शरीरं आश्रितः सन् अधिष्ठाय जाठराग्निरूपेण वर्तमानः सन् चतुर्विधं चतस्त्रः विधाः प्रकाराः यस्य तत् चतुर्विधं भक्ष्यभोज्यलेह्यचोष्यभेदेन चतुःप्रकारकं भुक्तं अन्नं अदनयोग्यं पचामि पाकक्रियाशक्त्या परिणामं नयामि । किं तत् चतुर्विधं भक्ष्यं दंतैः अवखंड्य अवखंड्य भक्ष्यते तत् भक्ष्यं अपूपादि । भोज्यं केवलं जिव्हया विलोड्य निगीर्यते तत् पायसादि । लेह्यं जिव्हायां निक्षिप्य रसस्वादेन निगीर्यते तत् । खंडशर्करादि । चोष्यं दंष्ट्राभिः निष्पीड्य सारांशं निगीर्य अवशिष्टं त्यज्यते तत् इक्षुदंडादि । कथंभूतः अहम् । प्राणापानसमायुक्तः प्राणः उच्छ्वासकर्मा वायुः च अपानः निःश्वासकर्मा वायुः प्राणापानौ प्राणापानाभ्यां समायुक्तः प्राणापानसमायुक्तः । यथा लोके भस्त्रा पूरितेन वायुना अग्निः प्रदीप्तः सन् स्वकार्यसमर्थो भवति तथा जाठराग्निरपि प्राणापानाभ्यां प्रदीप्तः सन् चतुर्विधं अन्नं पचतीत्यर्थः ॥१४॥ अर्थ : मी सर्व प्राण्यांच्या देहाचा आश्रय केलेला जाठराग्नि - जठरांतील विश्वानर अग्नि होऊन प्राण व अपान या सहकारी कारणांनी युक्त होऊन भक्ष्य, भोज्य, लेह्य व चोष्य असें चार प्रकारचे अन्न पचवितो. विवरण :
सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो- अन्वय : अहं सर्वस्य हृदि संनिविष्टः - मी सर्वांच्या बुद्धींत उत्तमप्रकारें आत्मरूफानें प्रवेश करून आहे - च मत्तः - आणि मज आत्म्यापासून - स्मृतिः ज्ञानं च अपोहनं - स्मरण, ज्ञाना व त्यांची निवृत्ति होते - च सर्वैः वेदैः अहं एव वेद्यः - व सर्व वेदांनी मीच जाणण्यास योग्य आहे. - वेदान्तकृत् च वेदविद् अहं एव - वेदांताच्या विषयाचा संप्रदाय करणारा व वेदार्थवेत्ता मीच आहे. १५
व्याख्या : ननु-तवापि अनंतशक्तेः सहायापेक्षा इत्याशंक्य सहायादिषु ममैव शक्तिः इत्यभिप्रायेण सर्वत्र सर्वकार्यजननाकूलशक्तिं उपलक्षणत्वेन दर्शयति । सर्वस्येति । सर्वस्य निखिलस्य प्राणिजातस्य हृदि अभ्यंतरे अहं तव सारथिः सन्निविष्टः सम्यक् अंतर्यामिरूपेण निविष्टः प्रविष्टः संनिविष्टः प्रयोज्यप्रवर्तकरूपेण अंतर्यामितया प्रविष्टः अस्मि । मां विना किमपि स्वतंत्रं नास्तीत्यर्थः । तदेव संक्षेपेण दर्शयति । मत्त इति । मत्तः अनंतशक्तेः स्मृतिः पूर्वानुभूतिस्मरणं जायते उत्पन्ना भवति इति अध्याहारः । चेत्यपरं सर्वेषु मत्तः अनंतशक्तेः ज्ञानं कर्तव्याकर्तव्यविषयालोचनं जायते उत्पन्नं भवति । चेत्यपरं अपोहनं तत्प्रमोषः नाम ज्ञानाकर्षणं तदभावः ज्ञानाभावः जायते उत्पन्नं भवतीत्यर्थः । किंच सर्वैः समस्तैः वेदैः कर्मोपासनाज्ञानप्रतिपादकैः निगमैः अहमेव तव सारथिरेव वेद्यः वेदितुं ज्ञ तुं योग्यः वेद्यः ज्ञातव्यः अस्मि । कर्मभिः इंद्रादिरूपेण अहमेव वेद्यः ईज्यः अस्मि । उपासनातादात्म्येन अहमेव वेद्यः ज्ञानेन अंतर्यामितया अहमेव वेद्यः सर्वस्यरूपेण ममैव विद्यमानत्वात् । कर्मभिः चित्तशुद्धिद्वारा उपासनया ऐकाग्र्यं संपाद्य ज्ञानेन अहं आत्मतया वेद्य इत्यर्थः । अहं वेदांतकृत् अस्मि । वेदनेन ज्ञानेन युक्ताः वेदाः वेदा एव अंताः सृष्टिस्थितिसंहारनिर्णयाः वेदांताः वेदांतान् करोतीति वेदांतकृत् । यद्वा वेदैः सर्वार्थप्रकाशकैः अंताः निर्णयाः वेदांताः वेदांतान् कृंतति भिनत्तीति वेदांतकृत् स्वकृतमर्यादासंरक्षणाय पृथक् करोतीति वेदांतकृत् अहमेव । यद्वा वेदाः साधनसाध्यादिविभागेन प्रवृत्तिद्योतकाः च अंताः अविद्यानाशेन तत्कार्यसाधनसाध्यविभागद्योतकाः वेदांताः वेदांतान् कृंतति नाशयति रज्वां सर्पवत् आत्मनि विलापयतीति वेदांतकृत् अहमेव । किंच अहं वेदविदेव वेत्तीति वित् सर्वज्ञः वेदेभ्यः वित् सर्वज्ञः वेदवित् अहं अस्मि ॥१५॥ अर्थ : मीं ब्रह्मादिस्तंबपर्यंत सर्व प्राण्यांच्या बुद्धींत आत्मरूपाने सम्यक् प्रवेश केला आहे. त्यामुळें सर्व कर्माचा अध्यक्ष व जगद्‌यंत्राचा सूत्रधार अशा मज आत्म्यापासून सर्व प्राण्यांची स्मृति, अनुभवज्ञान व त्या दोहोंचाही नाश, त्यांच्या कर्मांप्रमाणे होतो व सर्व वेदांनी जाण्ह्ययास योग्य असा मीच परमात्मा आहे. मी वेदान्ताच्या विषयाचा संप्रदाय चालविणारा व त्यासाठींच वेदाचा यथार्थ अर्थ जाणणारा आहे. विवरण :
याप्रमाणे चार श्लोकांनी 'नारायण'-संज्ञक ईश्वराचा आदित्यादि विशिष्ट उपाधीमुळे झालेला विभूतिसंक्षेप सांगितला. आतां क्षर व अक्षर या दोन उपाधीहून अगदीं विलक्षण व निरुपाधिक अशा त्याच नारायणाच्या स्वरूपाचा निश्चय करण्यासाठीं पुढील श्लोक आरंभिले जातात. तसेंच, यापुढील ग्रंथांत सर्व गीताध्यायांचा तात्पर्यार्थ तीन भागांत विभागून दाखवतात-
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । अन्वय : लोके क्षरः च अक्षरः एव (इति) - या संसारांत क्षर व अक्षरच असे - इमौ द्वौ पुरुषौ - हे दोन पुरुष आहेत. - सर्वाणि भूतानि क्षरः - सर्व भूतें हा क्षर पुरुष आहे - (च) कूटस्थः अक्षरः उच्यते - आणि ईश्वराची माया शक्ति अक्षर पुरुष आहे असे सांगितले जाते. १६
व्याख्या : इदानीं उत्तमाधिकारिणं उद्दिश्य शोधिततत्वंपदयोः एकार्थनिष्ठत्वेन स्वरूपलक्षणं दर्शयति त्रिभिः । द्वाविमाविति । लोके व्यवहारभूमौ इमौ वक्ष्यमाणौ द्वौ द्विसंख्याकौ पुरुषौ स्तः । द्वौ कौ । क्षरः चेत्यपरं अक्षरः तावेव क्षराक्षरावेव विभागेन दर्शयति । उक्तयोः पुरुषयोः मध्ये यः एकः त्वंपदवाच्यः पुरुषः क्षरः परिच्छिन्नोपाधित्वात् क्षरतीति क्षरः सर्वाणि समस्तानि भूतानि ब्रह्मादिस्थावरांतानि शरीराणि कविभिः इति उच्यते । द्वितीयः तत्पदवाच्यः पुरुषः अक्षरः न क्षरः अक्षरः यद्वा अश्नुते व्याप्नोति इति अक्षरः ईश्वरः कूटस्थः कूटे मायाप्रपंचे तिष्ठतीति कूटस्थः कविभिः इति उच्यते कथ्यते । अनेन तत्वंपदयोः सामानाधिकरण्यं उक्तम् ॥१६॥ अर्थ : या संसारांत क्षर-विनाशी, अक्षर-अविनाशी, असे दोन पुरुष आहेत. से परम पुरुषाची उपाधि असल्यामुळे त्यांना पुरुष म्हटले आहे. साक्षात् पुरुष नव्हेत. सर्व भूतें-समस्त विकारजात-सर्व विकार, हा क्षर पुरुष व या क्षर-संज्ञक पुरुषाच्या उत्पत्तीचे बीज म्ह० अनेक संसारी प्राण्यांच्या काम-कर्मादि संस्कारांचा आश्रय, हा अक्षर पुरुष आहे, असें सांगितलें जातें. [ विकारांचा नाश होत असल्यामुळें त्याला क्षर म्हटले व संसाराच्या बीजाला अनंतत्व असल्यामुळें म्ह० ब्रह्मज्ञानावाचून त्याचा विनाश होत नसल्यामुळे त्याला अक्षर म्हटले आहे. भगवानांची मायाशक्ति हाच कूटस्थ अक्षर पुरुष होय. ] विवरण :
कार्य व कारण म्ह. क्षर व अक्षर अशा ईश्वराच्या दोन उपाधि सांगून आतां तिसरा उत्तम पुरुष सांगतात-
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । अन्वय : तु उत्तमः पुरुषः अन्यः - परंतु उत्तम पुरुष यांहून इराळा आए - परमात्मा इति उदाहृतः - तो देहादि मिथ्या आत्म्यांहून श्रेष्ठ असलेला सर्व भूतांचाआत्मा, प्रत्यक् चेतन परमात्मा असे वेदांतात म्हटलेला आहे - यः अव्ययः ईश्वरः - जो अव्यय ईश्वर - लोकत्रयं आविश्य बिभर्ति - तीन लोकांत प्रवेश करून त्याला धारण करतो. १७
व्याख्या : एवं क्षराक्षराभ्यां तत्वंपदगतवाच्यार्थौ अभिधाय नान्ना कथयित्वा तत्यागेन उभयोः लक्ष्यैक्यं दर्शयति । उत्तम इति । उत्तमः उग्दतं तमः रजस्तमोपाधिः यस्मात् सः उत्तमः पुरुषः पुरा आस इति पुरुषः । यद्वा सर्वस्मात् पूर्वविद्यमानत्वात् पूर्णत्वात् आस इति पुरुषः अन्य एव तत्वंपदवाच्योपाधिभ्यां विलक्षणः अस्ति । श्रुतिभिः परमात्मा परमश्चासौ आत्मा च परमात्मा इति उदाहृतः कथितः । आत्मत्वेन क्षरात् अचेतनात् विलक्षणः परमत्वेन अक्षरात् चेत्यपरं भोक्तुः विलक्षण इत्यर्थः । परमात्मत्वमेव दर्शयति । यः परमात्मा लोकत्रयं लोकानां स्वर्गादीनां त्रयं लोकत्रयं आविश्य सर्पे रज्जुरिव सत्तास्फुरणद्वारा प्रविश्य बिभर्ति धारयति पोषयति सः ईश्वरः ईशनशीलः ईश्वरः अव्ययः । यद्यपि स्वसत्तया लोकत्रयं आविश्य विभर्ति तथापि स्वरूपेण निर्विकारः ॥१७॥ अर्थ : परंतु हा उत्तम पुरुष क्षर व अक्षर या दोन उपाधींहून अगदीं विलक्षण, त्यांच्या दोषांनी रहित व नित्य शुद्ध, बुद्ध, मुक्तस्वभाव आहे. वेदान्तांत त्याला परमात्मा असे म्हटले आहे. देहादि मिथ्या कल्पित आत्म्याहून तो सर्वान्तर्यामी श्रेष्ठ आहे, म्हणून परमात्मा होय. तो आपल्या चैतन्यरूप बलांतील मायाशक्तीनें त्रैलोक्यांत प्रवेश करून त्याला केवल आपल्या स्वरूपशक्तीने धारण करतो. त्या 'नारायण'-संक्षक सर्वज्ञ ईश्वराचा व्यय होत नाहीं. 'पुरुषोत्तम' या नावांतील अवयवांचा अर्थ सांगून आपलें हे नांव अन्वर्थ आहे, असे दाखवून मी निरतिशय ईश्वर आहें, असे सांगतात व आपल्या 'पुरुषोत्तम' स्वरूपाचे ज्ञान करून देतात. विवरण :
यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अन्वय : यस्मात् अहं क्षरं अतीतः - ज्याअर्थीं मी क्षरसंज्ञक पुरुषाहूनही निराळा आहे - अक्षारात् अपि च - आणि अक्षरसंज्ञक पुरुषांहूनही उत्तम आहे - अतः अहं लोके च वेदे - त्याअर्थीं लोकांत व वेदांत मी - पुरुषोत्तम प्रथितः अस्मि - पुरुषोत्तम म्हणून प्रसिद्ध आहे. १८
व्याख्या : एवंभूतं पुरुषोत्तमत्वं आत्मनो नामनिर्वचनेन दर्शयति । किंच लोकवेदप्रसिद्धत्वेन स्वस्य सर्वसंबंधराहित्यं दर्शयति । यस्मादिति । यस्मात् कारणात् अहं नित्यमुक्तः उत्तमः सन् उग्दतं तमः रजस्तमोपाधिः यस्मात्सः उत्तमः उपाधिविलक्षणः सन् क्षरं क्षरति तत् क्षरं जडकार्यवर्गं अतीतः अतिक्रम्य गतः असंसर्गत्वेन विद्यमानः अस्मि । चेत्यपरं अक्षरादपि कारणरूपेण व्यापकतया विद्यमानात् ईश्वरभावादपि अतीतः अतिक्रम्य गतः प्राप्तः ईश्वरभावासंस्पृष्टतया वर्तमानः अस्मि । अतः अस्मात् काअरणात् लोके त्रिलोक्यां चेत्यपरं वेदे सर्वस्मिन् वेदराशौ पुरुषोत्तम इति प्रथितः प्रख्यातः अस्मि । क्षराक्षराभ्यां विलक्षणत्वेन पुरुषोत्तम इति ॥१८॥ अर्थ : ज्याअर्थी मीं 'अश्वत्थ'-नांवाच्या संसारमायावृक्षाचें - अक्षर पुरुषाचे अतिक्रमण केलें आहे व संसारवृक्षबीजभूत 'अक्षर' संज्ञक कूटस्थ मायाशक्तिहूनही मी उत्तम - अतिशय उत्कृष्ट आहे, त्याअर्थी लोकांत व वेदांत मी पुरुषोत्तम म्हणून प्रसिद्ध आहे. ( भक्तजन मला 'पुरुषोत्तम' या नांवानें ओळखतात व कवि काव्यादिकांत त्याच नांवानें माझा उल्लेख करतात. ] विवरण :
योमामेवसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । अन्वय : भारत - हे अर्जुना ! - यः असंमूढः - जो संमोहरहित असलेला पुरुष - एवं पुरुषोत्तमं मां जानाति - वर सांगितल्या प्रमाणे पुरुषोत्तम अशा मला जाणतो - सं सर्वविद् मां सर्वभावेन भजति - तो सर्वज्ञ मला सर्व भावानें, सर्वत्र माझा भाव ठेऊन भजतो. १९
व्याख्या : ननु-एवं सर्वजनोपि पुरुषोत्तमं त्वां ज्ञात्वा देवतांतरं विहाय किमिति त्वामेव न भजति ? इत्याशंक्य असंभावनाविपरीतभावनाभ्यां अभिभूतत्वात् सर्वस्य क्षुद्रविषयाकृष्टचेतस्त्वात् मद्भजने प्रवृत्तिर्न स्यात् इति केचिद्भाग्योदयेन ताभ्यां अनभिभूतस्य सर्वप्रकारेण मद्भजने प्रवृत्तिः स्यात् इति अभिप्रायेणाह । यो मामिति । हे भारत ! हे भरतवंशोद्भव ! यः कश्चित् मत्कृपयैव भाग्यवान् मद्रूपगुरूपदिष्टेर्थे संशयविपर्ययज्ञानरहितः एवं उक्तप्रकारेण क्षराक्षराभ्यां विलक्षणत्वेन असंमूढः सन् सम्यक् मूढः संमूढः अत्यंतचंचलमतिः संमूढः न भवतीति असंमूढः निश्चितमतिः सन् मां पुरुषोत्तमं उग्दतं गतं तमः रजस्तमोपाधिः यस्मात्सः उत्तमः पुरा पूर्वं आस इति पुरूषः पुरूषश्चासौ उत्तमश्च पुरुषोत्तमः तं पुरुषोत्तमं जानाति असंभावनाविपरीतभावनाराहित्येन साक्षात् पश्यति सः मद्भक्तः सर्ववित् सन् सर्वं मद्व्यतिरेकेण ईषदपि नास्ति इति वेत्तीति सर्ववित् सर्वज्ञः सन् सर्वभावेन सर्वेषु ब्रह्मादिस्तंबपर्यंतेषु सत्तारूपेण वर्तत इति सर्वभावः तेन सर्वभावेन मां पुरुषोत्तमं भवति । अनन्यत्वेन मां सेवते इत्यर्थः । भारतेति संबोधनेन शुद्धवंशत्वात् तवापि अत्र अधिकारः अस्ति इति ध्वनितम् ॥१९॥ अर्थ : हे अर्जुना, जो संमोहरहित असलेला पुरुष वर सांगिसल्याप्रमाणें मज पुरुषोत्तमाला जाणतो, तो सर्वज्ञ मला सर्वभावाने भजतो. [ सर्वात्मत्त्व, सर्वोत्तमत्व इत्यादि विशेषणांनी विशिष्ट असलेल्या मज ईश्वराला-पुरुषोत्तमाला 'देहादिकांना मी व माझें' असें न म्हणणारा जो साधक 'क्षराक्षराहून विलक्षण असलेला तो पुरुषोत्तमच मी आहे' अशाप्रकारे जाणतो, तो सर्वज्ञ होय. अर्जुना, तो सर्वज्ञ पुरुष सर्व भूतांत असलेल्या मला सर्वांचा आत्मा या भावनेनेच भजतो. ] विवरण :
याप्रमाणें या अध्यायांत 'मोक्ष' हें ज्याचे फल आहे, असें भगवत्तत्त्व ज्ञान सांगून आतां या उपसंहार लोकांत त्याची स्तुति करतात -
इति गुह्यतमं शास्त्रमिदं उक्तं मयानघ । अन्वय : अनघ भारत - हे निष्पाप अर्जुना ! - इदं इति गुह्यतमं शास्त्रं - असें हे अत्यंत गुह्य शास्त्र - मया उक्तं - मी सांगितले - एतत् बुद्ध्वा - हें जाणून - बुद्धिमान् च कृतकृत्यः स्यात् - बुद्धिमान् व कृतकृत्य होतो. २०
व्याख्या : अध्यायार्थं शास्त्रसमाप्तिद्योतनार्थं चोपसंहरति । इति गुह्यतममिति । हे अनघ हे व्यसनशून्य ! इति उक्तप्रकारेण मया इदं प्रसिद्धं गुह्यतमं अतिशयेन गुह्यं इति गुह्यतमं गुह्यादपि गुह्यं शास्त्रं शास्त्ररहस्यं तवानुरोधेन उक्तं कथितम् । हे भारत ! हे भरतवंशोद्भव ! पुमान् एतत् शास्त्रं बुद्ध्वा ज्ञात्वा बुद्धिमान् बुद्धिर्विद्यते यस्य सः बुद्धिमान् तत्वज्ञानवान्स्यात् भवेत् । बुद्धिमत्वेपि किं स्यात् इत्यत आह । किंच कृतकृत्यः कृतं समाप्तिं गतं कृत्यं कर्म यस्य सः कृतकृत्यः भवति । कर्मभिर्निर्मोक्तो भवतीत्यर्थः । ‘सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते’ इति वचनात् । हे अनघ ! हे भारत ! इति संबोधनाभ्यां निष्पापत्वात् शुद्धवंशोत्पन्नस्य तव अग्रे मया उक्तं अन्यस्य अग्रे वक्तव्यं इति संकल्पयितुं अयोग्यं इति सूचितम् ॥२०॥
अर्थ : हे निष्पाप अर्जुना, याप्रमाणे अतिशय गुह्य, अत्यंत रहस्य असे हे शास्त्र मीं तुला सांगितले. हें जाणून पुरुष बुद्धिमान व कृतकृत्य होतो. [ गीता हेंच मोक्षशात्र आहे. तथापि या अध्यायाची स्तुति करण्यासाठीं यालाच 'शास्त्र' म्हटले आहे. कारण या अध्यायांत केवल गीताशास्त्रार्थच संक्षेपतः सांगितला नसून सर्वच वेदार्थ यांत अंतर्भूत झालेला आहे. म्हणूनच 'त्या संसारवृक्षाला जो जाणतो, तो वेदवेत्ता०' श्लोक १) आणि 'सर्व वेदांनी मीच वेद्य आहे' असें म्हटले आहे. अशा प्रकारचे हे शास्त्र जाणून मनुष्य ज्ञानी होतो. केवल ज्ञानीच नव्हे, तर भगवत्तत्त्वज्ञान झाले असतां तो कृतकृत्य होतो. विशिष्ट कुलांत जन्म घेतलेल्या ब्राह्मणाचे मुख्य कर्तव्य हेंच आहे. अर्जुना, ज्याअर्थी हें परमार्थतत्त्व तूं मजपासून ऐकले आहेस, त्याअर्थी तूं कृतकृत्य-धन्य आहेस. तुझे भरतकुलातील जन्माचे साफल्य झाले आहे. याप्रमाणे या अध्यायांत आत्म्याचे देहादिकांहून भिन्नत्व, चिद्‌रूपत्व, सर्वात्मत्व व कार्यकारणरहित असल्यामुळे असंसारित्व सांगून तो आत्माच अखंड एकरस ब्रह्मरूपआहे, असा साक्षात् अनुभव आला असतां पुरुषार्थाची परिसमाप्ति होते, असें सांगितलें आहे. ] विवरण : ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ |