मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
एकादशः स्कन्धः
नवमोऽध्यायः

सशिरोव्रतं त्रिपुण्डधारणवर्णनम्

श्रीनारायण उवाच
इदं शिरोव्रतं चीर्णं विधिवद्यैर्द्विजातिभिः ।
तेषामेव परां विद्यां वदेदज्ञानबाधिकाम् ॥ १ ॥
विधिवच्छ्रद्धया सार्धं न चीर्णं यैः शिरोव्रतम् ।
श्रौतस्मार्तसमाचारस्तेषामनुपकारकः ॥ २ ॥
शिरोव्रतसमाचारादेव ब्रह्मादिदेवताः ।
देवता अभवन्विद्वन् खलु नान्येन हेतुना ॥ ३ ॥
शिरोव्रतस्य माहात्म्यं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ।
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च देवताः सकला अपि ॥ ४ ॥
सर्वपातकयुक्तोऽपि मुच्यते सर्वपातकैः ।
शिरोव्रतमिदं येन चरितं विधिवद्‌बुधैः ॥ ५ ॥
शिरोव्रतमिदं नाम शिरस्याथर्वणश्रुतेः ।
यदुक्तं तद्धि नैवान्यत्तत्तु पुण्येन लभ्यते ॥ ६ ॥
शाखाभेदेषु नामानि व्रतस्यास्य विभेदतः ।
पठ्यन्ते मुनिशार्दूल शाखास्वेकव्रतं हि तत् ॥ ७ ॥
सर्वशाखासु वस्त्वेकं शिवाख्यं सत्यचिद्‌घनम् ।
तथा तद्विषयं ज्ञानं तथैव च शिरोतव्रतम् ॥ ८ ॥
शिरोव्रतविहीनस्तु सर्वधर्मविवर्जितः ।
अपि सर्वासु विद्यासु सोऽधिकारी न संशयः ॥ ९ ॥
शिरोव्रतमिदं कार्यं पापकान्तारदाहकम् ।
साधनं सर्वविद्यानां यतस्तत्सम्यगाचरेत् ॥ १० ॥
श्रुतिराथर्वणी सूक्ष्मा सूक्ष्मार्थस्य प्रकाशिनी ।
यदुवाच व्रतं प्रीत्या तन्नित्यं सम्यगाचरेत् ॥ ११ ॥
अग्निरित्यादिभिर्मन्त्रैः षड्‌भिः शुद्धेन भस्मना ।
सर्वाङ्‌गोद्धूलनं कुर्याच्छिरोव्रतसमाह्वयम् ॥ १२ ॥
एतच्छिरोव्रतं कुर्यात्सन्ध्याकालेषु सादरम् ।
यावद्विद्योदयस्तावत्तस्य विद्या खलूत्तमा ॥ १३ ॥
द्वादशाब्दमथाब्दं वा तदर्धं च तदर्धकम् ।
प्रकुर्याद्‌द्वादशाहं वा सङ्‌कल्पेन शिरोव्रतम् ॥ १४ ॥
शिरोव्रतेन यः स्नातस्तं तु नोपदिशेत्तु यः ।
तस्य विद्या विनष्टा स्यान्निर्घृणः स गुरुः खलु ॥ १५ ॥
ब्रह्मविद्यागुरुः साक्षान्मुनिः कारुणिकः खलु ।
यथा सर्वेश्वरः श्रीमान्मृदुः कारुणिकः खलु ॥ १६ ॥
जन्मान्तरसहस्रेषु नरा ये धर्मचारिणः ।
तेषामेव खलु श्रद्धा जायते न कदाचन ॥ १७ ॥
प्रत्युताज्ञानबाहुल्याद्‌द्वेष एव विजायते ।
अतः प्रद्वेषयुक्तस्य न भवेदात्मवेदनम् ॥ १८ ॥
ब्रह्मविद्योपदेशस्य साक्षादेवाधिकारिणः ।
त एव नेतरे विद्वन् ये तु स्नाताः शिरोव्रतैः ॥ १९ ॥
व्रतं पाशुपतं चीर्णं यैर्द्विजैरादरेण तु ।
तेषामेवोपदेष्टव्यमिति वेदानुशासनम् ॥ २० ॥
यः पशुस्तत्पशुत्वं च व्रतेनानेन सन्त्यजेत् ।
तान्हत्वा न स पापीयान्भवेद्वेदान्तनिश्चयः ॥ २१ ॥
त्रिपुण्ड्रधारणं प्रोक्तं जाबालैरादरेण तु ।
त्रियम्बकेन मन्त्रेण सतारेण शिवेन च ॥ २२ ॥
त्रिपुण्ड्रं धारयेन्नित्यं गहस्थाश्रममाश्रितः ।
ओङ्‌कारेण त्रिरुक्तेन सहंसेन त्रिपुण्ड्रकम् ॥ २३ ॥
धारयेद्‌‍भिक्षुको नित्यमिति जाबालिकी श्रुतिः ।
त्रियम्बकेन मन्त्रेण प्रणवेन शिवेन च ॥ २४ ॥
गृहस्थश्च वानप्रस्थो धारयेच्च त्रिपुण्ड्रकम् ।
मेधावीत्यादिना वापि ब्रह्मचारी दिने दिने ॥ २५ ॥
भस्मना सजलेनापि धारयेच्च त्रिपुण्ड्रकम् ।
ब्राह्मणो विधिनोत्पन्नस्त्रिपुण्ड्रभस्मनैव तु ॥ २६ ॥
ललाटे धारयेन्नित्यं तिर्यग्भस्मावगुण्ठनम् ।
(महादेवस्य सम्बन्धात्तद्धर्मेऽप्यस्ति सङ्‌गतिः ।)
सम्यक् त्रिपुण्ड्रधर्मं च ब्राह्मणो नित्यमाचरेत् ॥ २७ ॥
आदिब्राह्मणभूतेन त्रिपुण्ड्रं भस्मना धृतम् ।
यतोऽत एव विप्रस्तु त्रिपुण्ड्रं धारयेत्सदा ॥ २८ ॥
भस्मना वेदसिद्धेन त्रिपुण्ड्रं देहगुण्ठनम् ।
रुद्रलिङ्‌गार्चनं वापि मोहतोऽपि च न त्यजेत् ॥ २९ ॥
त्रियम्बकेन मन्त्रेण सतारेण तथैव च ।
पञ्चाक्षरेण मन्त्रेण प्रणवेन तथैव च ॥ ३० ॥
ललाटे हृदये चैव दोर्द्वन्द्वे च महामुने ।
त्रिपुण्ड्रं धारयेन्नित्यं संन्यासाश्रममाश्रितः ॥ ३१ ॥
त्रियायुषेण मन्त्रेण मेधावीत्यादिनाथवा ।
गौणेन भस्मना धार्यं त्रिपुण्ड्रं ब्रह्मचारिणा ॥ ३२ ॥
नमोऽन्तेन शिवेनैव शूद्रः शुश्रूषणे रतः ।
उद्धूलनं त्रिपुण्ड्रं च नित्यं भक्त्या समाचरेत् ॥ ३३ ॥
अन्येषामपि सर्वेषां विना मन्त्रेण सुव्रत ।
उद्धूलनं त्रिपुण्ड्रं च कर्तव्यं भक्तितो मुने ॥ ३४ ॥
भूत्यैवोद्धूलनं तिर्यक् त्रिपुण्ड्रस्य च धारणम् ।
वरेण्यं सर्वधर्मेभ्यस्तस्मान्नित्यं समाचरेत् ॥ ३५ ॥
भस्माग्निहोत्रजं वाथ विरजाग्निसमुद्‍भवम् ।
आदरेण समादाय शुद्धे पात्रे निधाय तत् ॥ ३६ ॥
प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च द्विराचम्य समाहितः ।
गृहीत्वा भस्म तत्पञ्चब्रह्ममन्त्रैः शनैः शनैः ॥ ३७ ॥
प्राणायामत्रयं कृत्वा अग्निरित्यादिमन्त्रितम् ।
तैरेव सप्तभिर्मन्त्रैस्त्रिवारमभिमन्त्रयेत् ॥ ३८ ॥
ओमापोज्योतिरित्युक्त्वा ध्यात्वा मन्त्रानुदीरयेत् ।
सितेन भस्मना पूर्वं समुद्धूल्य शरीरकम् ॥ ३९ ॥
विपापो विरजो मर्त्यो जायते नात्र संशयः ।
ततो ध्यात्वा महाविष्णुं जगन्नाथं जलाधिपम् ॥ ४० ॥
संयोज्य भस्मना तोयमग्निरित्यादिभिः पुनः ।
विमृज्य साम्बं ध्यात्वा च समुद्धूल्योर्ध्वमस्तकम् ॥ ४१ ॥
तेन भावनया ब्राह्मभूतेन सितभस्मना ।
ललाटवक्षःस्कन्धेषु स्वाश्रमोचितमन्त्रतः ॥ ४२ ॥
मध्यमानामिकाङ्‌गुष्ठैरनुलोमविलोमतः ।
त्रिपुण्ड्रं धारयेन्नित्यं त्रिकालेष्वपि भक्तितः ॥ ४३ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे सशिरोव्रतं
त्रिपुण्डधारणवर्णनं नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥

भस्म व त्रिपुंड्र लेपन

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

श्रीनारायणमुनी म्हणाले, ''ज्या द्विजांनी हे शिरोव्रत यथाशास्त्र धारण केले आहे त्यांनाच या परविद्येचा उपदेश करावा. इतरांना करू नये. शिरोव्रताच्या आचारानेच ब्रह्मदेव वगैरे देवता झाल्या. सर्व देव हे व्रत करतात. शिरोव्रत करणारा सर्व पापापासून मुक्त होतो. हे अथर्वण अरण्यात सांगितले आहे, म्हणून याला शिरोव्रत म्हणतात. त्याची प्राप्ती महत्‌पुण्याने होते.

इतर शाखात या व्रताची वेगवेगळी नावे सांगितली आहेत. पण सर्व शाखात हे व्रत एकच आहे. सर्व शाखात शिवसंज्ञक व सत्य ही वस्तु एकच आहे. तसेच ज्ञानही एकच आहे. शिरोव्रत शून्य होय. हे व्रत पापास दग्ध करते. त्याचे उत्तम आचरण करावे. अथर्वण वेदाची श्रुती सूक्ष्म आहे. त्यातून सूक्ष्म अर्थच प्रकाशित होतो. या व्रताचे नित्य अनुष्ठान करावे.

'अग्निरीतिभस्म' इत्यादी सहा मंत्रांनी शुद्ध केलेले भस्म सर्वांगास लावावे. हेच शिरोव्रत होय. ब्रह्मविद्येचा उदय होईपर्यंत संध्यासमयी हे व्रत करावे म्हणजे विद्या प्राप्त होते. शिरोव्रताने स्नान करणारास जो उपदेश करीत नाही. त्याची सर्व विद्या नष्ट होते. ब्रह्मविद्येचा उपदेश करणारा हजारो जन्म कारूणिक असतो. अज्ञानाच्या प्राबल्यामुळे द्वेष वाढतो. त्यामुळे आत्मज्ञान होत नाही. शिरोव्रत करणारे ब्रह्मोपदेशाचे अधिकारी आहेत.

हे पाशुपत व्रत ज्या द्विजांनी पाळले आहे त्यांना उपदेश द्या असे वेदवचन आहे. जो पशु असतो तो या व्रताने आपले पशुत्व टाकतो. त्रिपुंड्रधारणाविषयी जाबाल श्रुतीत आदराने वर्णन केले आहे.

म्हणून ॐकारसहित 'त्र्यंबकं यजामहे' इत्यादी मंत्राने व शिवाय नमः असे म्हणून त्रिपुंड्र धारण करावा. तीन वेळा ॐकाराचा उच्चार करून हंसः शूचिषद् या मंत्रांनी त्रिपुंड्र लावावा.

त्र्यंबकं व ॐ शिवाय नमः इति लाटे असे म्हणून गृहस्थ व वानप्रस्थ यांनी त्रिपुंड्र चर्चावा. मेधावी या मंत्राने ब्रह्मचार्‍याने त्रिपुंड्र धारण करावा. ब्राह्मणाने नित्य अनुष्ठान करावे. वैदिक मंत्रांनी सिद्ध केलेले भस्म देहास फासावे. रुद्रलिंगाची पूजा करावी. पंचाक्षर मंत्राचे उच्चार करून ललाट, हृदय, बाहू या ठिकाणी भस्म लावावे.

त्रियायुष व मेधावी मंत्राने ब्रह्मचार्‍याने व शिवाय नमः या मंत्राने शूद्राने भक्तीपूर्वक त्रिपुंड्र व भस्म लावावे. हा आचार सर्व धर्मात श्रेष्ठ व तत्त्वभूत आहे. अग्निहोत्रातील व विरजा अग्नीपासून झालेले भस्म घ्यावे. हे शुद्ध पात्रात ठेवावे. हातपाय धुऊन आचमन करावे. भस्म घेऊन पाच ब्रह्ममंत्रांनी तीन प्राणायाम करावे. अग्नितीरी भस्म या मंत्राने अभिमंत्रित करून त्याच सात मंत्रांनी तीन बेल्ली अभिमंत्रण करावे.

ॐ आपो ज्योति असे म्हणून ध्यान करावे. भस्म अंगास फासल्यामुळे मनुष्य पापरहित होतो. नंतर महाविष्णु व वरुण यांचे ध्यान करावे. भस्मात पाणी घालून कालवावे. शंकराचे ध्यान करावे. मस्तकावर भस्म उडवावे. ब्रह्मभूत होऊन त्याचेच पुनः ध्यान करावे. ललाट, वक्ष, स्कंध या ठिकाणी आपल्या आश्रमाप्रमाणे मंत्रोक्त, मध्यमा, अनामिका, अंगुष्ठा यांनी भस्म व त्रिपुंड्र लेपन करावे.


अध्याय नववा समाप्त

GO TOP