श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वितीयः स्कन्धः
अष्टमोऽध्यायः

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]


रुरुचरित्रवर्णनम्

सूत उवाच
ततो दिने तृतीये च धृतराष्ट्रः स भूपतिः ।
दावाग्निना वने दग्धः सभार्यः कुन्तिसंयुतः ॥ १ ॥
सञ्जयस्तीर्थयात्रायां गतस्त्यक्त्वा महीपतिम् ।
श्रुत्वा युधिष्ठिरो राजा नारदाद्दुःखमाप्तवान् ॥ २ ॥
षट्‌त्रिंशेऽथ गते वर्षे कौरवाणां क्षयात्पुनः ।
प्रभासे यादवाः सर्वे विप्रशापात्क्षयं गताः ॥ ३ ॥
ते पीत्वा मदिरां मत्ताः कृत्वा युद्धं परस्परम् ।
क्षयं प्राप्ता महात्मानः पश्यतो रामकृष्णयोः ॥ ४ ॥
देहं तत्याज रामस्तु कृष्णः कमललोचनः ।
व्याधबाणहतः शापं पालयन्भगवान्हरिः ॥ ५ ॥
वसुदेवस्तु तच्छ्रुत्वा देहत्यागं हरेरथ ।
जहौ प्राणाञ्छुचीन्कृत्वा चित्ते श्रीभुवनेश्वरीम् ॥ ६ ॥
अर्जुनस्तु ततो गत्वा प्रभासे चातिदुःखितः ।
संस्कारं तत्र सर्वेषां यथायोग्यं चकार ह ॥ ७ ॥
समीक्ष्याथ हरेर्देहं कृत्वा काष्ठस्य सञ्चयम् ।
अष्टाभिः सह पत्‍नीभिर्दाहयामास पार्थिवः ॥ ८ ॥
देहं रामस्य रेवत्या सह दग्ध्वा विभावसौ ।
अर्जुनो द्वारकामेत्य पुरान्निष्क्रामयज्जनम् ॥ ९ ॥
पुरी सा वासुदेवस्य प्लावितोदधिना ततः ।
अर्जुनः सर्वलोकान्वै गृहीत्वा निर्गतस्तदा ॥ १० ॥
कृष्णपत्‍न्यस्तदा मार्गे चौराभीरैश्च लुण्ठिता ।
धनं सर्वं गृहीतं च निस्तेजश्चार्जुनोऽभवत् ॥ ११ ॥
इन्द्रप्रस्थे समागत्य वज्रो राजा कृतस्तदा ।
अनिरुद्धसुतो नाम्ना पार्थेनामिततेजसा ॥ १२ ॥
व्यासाय कथितं दुःखं तेनोक्तोऽसौ महारथः ।
पुनर्यदा हरिस्त्वञ्च भवितासि महामते ॥ १३ ॥
तदा तेजस्तवात्युग्रं भविष्यति पुनर्युगे ।
तच्छ्रुत्वा वचनं पार्थो गत्वा नागपुरेऽर्जुनः ॥ १४ ॥
दुःखितो धर्मराजानं वृत्तान्तं सर्वमब्रवीत् ।
देहत्यागं हरेः श्रुत्वा यादवानां क्षयं तथा ॥ १५ ॥
गमनाय मतिं चक्रे राजा हैमाचलं प्रति ।
षट्‌त्रिंशद्वार्षिकं राज्ये स्थापयित्वोत्तरासुतम् ॥ १६ ॥
निर्जगाम वनं राजा द्रौपद्या भ्रातृभिः सह ।
षट्‌त्रिंशच्चैव वर्षाणि कृत्वा राज्यं गजाह्वये ॥ १७ ॥
गत्वा हिमाचले षट् ते जहुः प्राणान्पृथासुताः ।
परीक्षिदपि राजर्षिः प्रजाः सर्वाः सुधार्मिकः ॥ १८ ॥
अपालयच्च राजेन्द्रः षष्टिवर्षाण्यतन्द्रितः ।
बभूव मृगयाशीलो जगाम च वनं महत् ॥ १९ ॥
विद्धं मृगं विचिन्वानो मध्याह्ने भूपतिः स्वयम् ।
तृषितश्च परिश्रान्तः क्षुधितश्चोत्तरासुतः ॥ २० ॥
राजा घर्मेण सन्तप्तो ददर्श मुनिमन्तिके ।
ध्याने स्थितं मुनिं राजा जलं पप्रच्छ चातुरः ॥ २१ ॥
नोवाच किञ्चिन्मौनस्थश्चुकोप नृपतिस्तदा ।
मृतं सर्पं तदादाय धनुष्कोट्या तृषातुरः ॥ २२ ॥
कलिनाविष्टचित्तस्तु कण्ठे तस्य न्यवेशयत् ।
आरोपिते तथा सर्पे नोवाच मुनिसत्तमः ॥ २३ ॥
न चचाल समाधिस्थो राजापि स्वगृहं गतः ।
तस्य पुत्रोऽतितेजस्वी गविजातो महातपाः ॥ २४ ॥
महाशक्तोऽथ शुश्राव क्रीडमानो वनान्तिके ।
मित्राण्याहुश्च तत्पुत्रं पितुः कण्ठे तवाधुना ॥ २५ ॥
लम्भितोऽस्ति मृतः सर्पः केनापीति मुनीश्वर ।
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा चुकोपातिशयं तदा ॥ २६ ॥
शशाप नृपतिं क्रुद्धो गृहीत्वाशु करे जलम् ।
पितुः कण्ठेऽद्य मे येन विनिक्षिप्तो मृतोरगः ॥ २७ ॥
तक्षकः सप्तरात्रेण तं दशेत्पापपूरुषम् ।
मुनेः शिष्योऽथ राजानं समुपेत्य गृहे स्थितम् ॥ २८ ॥
शापं निवेदयामास मुनिपुत्रेण चार्पितम् ।
अभिमन्युसुतः श्रुत्वा शापं दत्तं द्विजेन वै ॥ २९ ॥
अनिवार्यं च विज्ञाय मन्त्रिवृद्धानुवाच ह ।
शप्तोऽहं द्विजरूपेण मम द्वेषादसंशयम् ॥ ३० ॥
किं विधेयं मयामात्या उपायश्चिन्त्यतामिह ।
मृत्युः किलानिवार्योऽसौ वदन्ति वेदवादिनः ॥ ३१ ॥
यत्‍नस्तथापि शास्त्रोक्तः कर्तव्यः सर्वथा बुधैः ।
उपायवादिनः केचित्प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ ३२ ॥
विज्ञोपायेन सिध्यन्ति कार्याणि नेतरस्य च ।
मणिमन्त्रौषधीनां वै प्रभावाः खलु दुर्विदः ॥ ३३ ॥
न भवेदिति किं तैस्तु मणिमद्‌भिः सुसाधितैः ।
सर्पदष्टा पुरा भार्या मुनेः सञ्जीविता मृता ॥ ३४ ॥
दत्त्वार्धमायुषस्तेन मुनिना सा वराप्सराः ।
भवितव्ये न विश्वासः कर्तव्यः सर्वथा बुधैः ॥ ३५ ॥
प्रत्यक्षं तत्र दृष्टान्तं पश्यन्तु सचिवाः किल ।
दिवि कोऽपि पृथिव्यां वा दृश्यते पुरुषः क्वचित् ॥ ३६ ॥
दैवे मतिं समाधाय यस्तिष्ठेत्तु निरुद्यमः ।
विरक्तस्तु यतिर्भूत्वा भिक्षार्थं याति सर्वथा ॥ ३७ ॥
गृहस्थानां गृहे काममाहूतो वाथवान्यथा ।
यदृच्छयोपपन्नं च क्षिप्तं केनापि वा मुखे ॥ ३८ ॥
उद्यमेन विना चास्यादुदरे संविशेत्कथम् ।
प्रयत्‍नश्चोद्यमे कार्यो यदा सिद्धिं न याति चेत् ॥ ३९ ॥
तदा दैवं स्थितं चेति चित्तमालम्बयेद्‌बुधः ।

मन्त्रिण ऊचुः
को मुनिर्येन दत्त्वार्धमायुषो जीविता प्रिया ॥ ४० ॥
कथं मृता महाराज तन्नो ब्रूहि सविस्तरम् ।
राजोवाच
भृगोर्भार्या वरारोहा पुलोमा नाम सुन्दरी ॥ ४१ ॥
तस्यां तु च्यवनो नाम मुनिर्जातोऽतिविश्रुतः ।
च्यवनस्य च शर्यातेः सुकन्या नाम सुन्दरी ॥ ४२ ॥
तस्यां जज्ञे सुतः श्रीमान्प्रमतिर्नाम विश्रुतः ।
प्रमतेस्तु प्रिया भार्या प्रतापी नाम विश्रुता ॥ ४३ ॥
रुरुर्नाम सुतो जातस्तथा परमतापसः ।
तस्मिंश्च समये कश्चित्स्थूलकेशश्च विश्रुतः ॥ ४४ ॥
बभूव तपसा युक्तो धर्मात्मा सत्यसम्मतः ।
एतस्मिन्नन्तरे मान्या मेनका च वराप्सराः ॥ ४५ ॥
क्रीडां चक्रे नदीतीरे त्रिषु लोकेषु सुन्दरी ।
गर्भं विश्वावसोः प्राप्य निर्गता वरवर्णिनी ॥ ४६ ॥
स्थलकेशाश्रमे गत्वा विससर्ज वराप्सराः ।
कन्यकां च नदीतीरे त्रिषु लोकेषु सुन्दरीम् ॥ ४७ ॥
दृष्ट्वानाथां तदा कन्यां जग्राह मुनिसत्तमः ।
पुपोष स्थूलकेशस्तु नाम्ना चक्रे प्रमद्वराम् ॥ ४८ ॥
सा काले यौवनं प्राप्ता सर्वलक्षणसंयुता ।
रुरुर्दृष्ट्वाथ तां बालां कामबाणार्दितो ह्यभूत् ॥ ४९ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
द्वितीयस्कन्धे रुरुचरित्रवर्णनं नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥


यादव वंशाचा नाश- परीक्षित राजाची कथा -

अशा या दिव्य दर्शनानंतर तिसरे दिवशी धृतराष्ट्र, गांधारी, कुंती हे सर्वजण वनास लागलेल्या अग्नीत जळून गेले. संजय पूर्वीच तीर्थयात्रेला गेला होता. नारदमुनींनी ही घटना सांगताच, युधिष्ठिरादि पांडवांना दारुण दु:ख झाले. कौरवांचा क्षय झाल्यावर, छत्तीस वर्षांनी प्रभास क्षेत्रात केवळ विप्रशापामुळे सर्व यादवांचा नाश झाला. यादव मदिरा प्राशन करुन परस्परात लढले आणि नाश पावले. बलरामाने देह त्याग केला. भक्तवत्सल कृष्ण ब्राह्मणाचा शाप खरा व्हावा म्हणून व्याधाकडून बाण लागून मरण पावला. कृष्णाच्या मृत्यूची घटना ऐकून वसुदेवाने भुवनेश्वरीचे स्मरण केले व प्राणशुद्ध करुन देहत्याग केला. नंतर दु:खमग्न अर्जुन प्रभासला गेला. तेथे जाऊन त्याची उत्तरकार्य यथाविधी उरकली. काष्ठे एकत्र करुन आठ पत्‍न्यांसह कृष्णाच्या देहाचे अर्जुनाने दहन केले.

रेवतीसह बलरामाचा देह दहन करुन अर्जुन द्वारकेस आला, तेथील जन बाहेर काढून त्याने ती नगरी समुद्रात बुडविली. सर्वांना घेऊन तो इंद्रप्रस्थास येत असता वाटेत चोरांनी श्रीकृष्णाच्या भार्याना लुटून सर्व धन गेले त्यावेळी अर्जुन निस्तेज झाला होता. इंद्रप्रस्थास आल्यावर अनिरुद्धाचा पुत्र व्रज यास त्याने यादवांच्या राज्यावर बसविले. नंतर ही सर्व दु:खद घटना अर्जुनाने व्यासांना कथन केली. व्यास म्हणाले,

"हे अर्जुना तू व श्रीकृष्ण पुन्हा अवतार घ्याल तेव्हा पुन्हा तुला पूर्वीचे तेज प्राप्त होईल."

नंतर अर्जुन हस्तिनापुरास आला, त्याने पांडवांना ही घटना सांगितली. ती ऐकून युधिष्ठिराने छत्तीस वर्षाचा उत्तरेचा पुत्र परीक्षित याला राज्यावर बसवून तो आपल्या भ्रात्यांसह व द्रौपदीसह हिमालयाकडे निघून गेला. हिमालय पर्वतावर गेल्यावर पाच पांडव व द्रौपदी या सहाही जणांनी देहत्याग केला.

इकडे परीक्षित राजाने साठ वर्षापर्यंत सर्व प्रजेचे धर्माप्रमाणे पालन केले. पण त्याला मृगयेचे व्यसन लागले. तो वनात मृगयेला गेला असता मध्यान्ह वेळी बाण लागलेला मृग शोधीत हिंडत होता. तो तहानेने व्याकूळ झाला. सूर्याच्या तापामुळे तो संतप्त झाला. जवळच एक मुनी ध्यानस्थ बसलेला त्याला दिसला. राजाने त्याला जाऊन ‘पाणी कोठे आहे, असे विचारले. पण मौन धारन केल्यामुळे मुनीने काहीच उत्तर दिले नाही. त्यामुळे चिडून जाऊन राजाने बाणाच्या टोकाने एक मृत सर्प उचलून मुनींच्या गळ्यात घातला. कलीने राजाचे मन व्याप्त झाले होते. पण मुनी तरीही निश्चल राहिला. कारण तो समाधीमध्ये होता. नंतर राजा आपल्या घरी गेला.

इतक्यात मुनींचा महातेजस्वी व देवीचा उपासक पुत्र त्याला इतरांकडून,मुनींच्या गळ्यात मृत साप घातल्याची घटना, मित्रांकडून कळली. तो अत्यंत क्रुद्ध झाला. त्याने सत्वर उदक घेऊन शाप दिला."ज्याने माझ्या ध्यानमग्न, पित्याच्या कंठात मृत सर्प घातला, त्या पापी पुरुषाला आजपासून सात दिवसात तक्षक दंश करील."

मुनींचा एक शिष्य राजाकडे आला व हा शाप दिल्याची घटना त्याच्या कानावर घातली,ते ऐकून त्याने आपल्या मंत्रिगणांना बोलावून सांगितले,"माझ्या अपराधामुळे प्रत्यक्ष मृत्यूच द्विजरुपाने शापवाणी वदला आहे. म्हणून मी आता काय करु? मृत्यू अनिवार्य आहे पण तो टाळण्यासाठी काही तरी शास्त्रशुद्ध उपाय करावा अस पंडित सांगतात. विचार पुरुषाच्या उपायाने कार्यसिद्धी होते. मणि, मंत्र व औषधी यांचे उपाय उत्कृष्ट आहेत ते हे, त्यामुळे काय बरे प्राप्त होणार नाही ? पूर्वी सर्पदंश होऊन मृत झालेली एका मुनीची भार्या आपले अर्धे आयुष्य देऊन त्याने जिवंत केली.म्हणून दैवावर हवाला ठेवून ज्ञानी पुरुषांनी राहू नये. हे सर्वांनी विचारात घ्यावे. दैवावर विश्वास ठेवून निरुद्योगी राहणारा पुरुष एखादाच आढळेल यति विरक्त होऊनही आमंत्रण नसताना देखील भिक्षेस घरोघर जातो. जरी कुणी मुखात भक्ष घातले तरी प्रयत्‍नाशिवाय ते उदरात कसे जाणार ? म्हणून प्रयत्‍न करीत रहावे व तरीही यश आले नाही तर दैव समजून समाधान मानावे."

राजाचे बोलणे ऐकून मंत्री विचारतात, "राजा अर्धे आयुष्य देऊन पत्‍नीला जिवंत करणारा मुनी कोण? तिला कसा मृत्यू आला हे आम्हाला विस्ताराने सांग."

राजा ही घटना सांगू लागला.

भृगुमुनींची भार्या पुलोमा ही अत्यंत देखणी होती. तिला च्यवनमुनी नावाचा प्रसिद्ध पुत्र झाला. त्या च्यवनऋषींची पत्‍नी सुकन्या नावाची होती. तिचा पुत्र प्रमति हा प्रसिद्धी पावला होता. त्याला प्रतापी नावाच्या भार्येपासून रुरु नावाचा महातेजस्वी पुत्र झाला. त्याकाळी स्थूलकेश नावाचे धर्मात्मा व सत्यनिष्ठ तपस्वी होते. श्रेष्ठ अप्सरा मेनका ही एकदा क्रीडा करीत होती. विश्ववसू गंधर्वापासून गर्भधारणा झाल्यावर ती अप्सरा स्थूलकेश मुनीच्या आश्रमात आली व तेथे प्रसूत झाल्यावर आपल्या सुम्दर कन्येला नदीकाठी सोडून ती निघून गेली. स्थूलकेशमुनींनी ती अनाथ कन्या पाहून पोषण केले, व प्रमद्वरा असे तिचे नाव ठेवले. पुढे तिला यौवनावस्था प्राप्त झाली. रुरुच्या नजरेस पडताच तिचे सौंदर्य पाहून रुरु मदन विव्हल झाला.



अध्याय आठवा समाप्त

GO TOP