श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
देवीमाहात्म्य
पञ्चमोऽध्यायः

ऋषय ऊचुः
सूत सूत महाभाग श्रुतं माहात्म्यमुत्तमम् ।
अधुना श्रोतुमिच्छामः पुराणश्रवणे विधिम् ॥ १ ॥
सूत उवाच
श्रूयतां मुनयः सर्वे पुराणश्रवणे विधिम् ।
नराणां शृण्वतां येन सिद्धिः स्यात्सार्वकामिकी ॥ २ ॥
आदौ दैवज्ञमाहूय मुहूर्तं कल्पयेत्सुधीः ।
आरभ्य शुचिमास तु मासषट्कं शुभावहम् ॥ ३ ॥
हस्ताश्विमूलपुष्यर्क्षे ब्रह्ममैत्रेन्दुवैष्णवे ।
सत्तिथौ शुभवारे च पुराणश्रवणं शुभम् ॥ ४ ॥
गुरुभाद्वेदवेदाब्जशराङ्‌गाब्धिगुणैः क्रमात् ।
धर्माप्तिरिन्दिराप्राप्तिः कथासिद्धिः परं सुखम् ॥ ५
पीडाथ भूपतिभयं ज्ञानप्राप्तिः क्रमात्फलम् ।
पुराणश्रवणे चक्रं शोधयेच्छिवभाषितम् ॥ ६
अथवा प्रीतये देव्या नवरात्रचतुष्टये ।
शृणुयादन्यमासेऽपि तिथिवारर्क्षशोधिते ॥ ७
सम्भारं तादृशं कार्यं विवाहादौ च यादृशम् ।
नवाहयज्ञे चाप्यस्मिन्विधेयं यत्‍नतो बुधैः ॥ ८
सहाया बहवः कार्या दम्भलोभविवर्जिताः ।
चतुराश्च वदान्याश्च देवीभक्तिपरा नराः ॥ ९
प्रेष्या यत्नेन वार्तेयं देशे देशे जने जने ।
आगन्तव्यमिहावश्यं कथा देव्या भविष्यति ॥ १०
सौराश्च गाणपत्याश्च शैवाः शाक्ताश्च वैष्णवाः ।
सर्वेषामपि सेव्येयं यतो देवाः सशक्तयः ॥ ११
श्रीमद्देवीभागवतपीयूषरसलोलुपैः ।
आगन्तव्यं विशेषेण कथार्थं प्रेमतत्परैः ॥ १२
ब्राह्मणाद्याश्च ये वर्णाः स्त्रियश्चाश्रमिणस्तथा ।
सकामाश्चापि निष्कामाः पातव्यं तैः कथामृतम् ॥ १३
नावकाशः कदाचित्स्यान्नवाहश्रवणेऽपि तैः ।
आगन्तव्यं यथाकालं यज्ञे पुण्या क्षणस्थितिः ॥ १४ ॥
विनयेनैव कर्तव्यमेवमाकारणं नृणाम् ।
आगतानाञ्च कर्तव्यं वासस्थानं यथोचितम् ॥ १५ ॥
कथास्थानं प्रकर्तव्यं भूमौ मार्जनपूर्वकम् ।
लेपनं गोमयेनाथ विशालायां मनोरमम् ॥ १६ ॥
कार्यस्तु मण्डपो रम्यो रम्भास्तम्भोपशोभितः ।
वितानमुपरिष्ठात्तु पताकाध्वजराजितः ॥ १७ ॥
वक्तुश्चैवासनं दिव्यं सुखास्तरणसंयुतम् ।
रचितव्यं प्रयत्‍नेन प्राङ्मुखं वाप्युदङ्मुखम् ॥ १८ ॥
यथोचितानि कुर्वीत श्रोतॄणामासनानि च ।
नृणां चैवाथ नारीणां कथाश्रवणहेतवे ॥ १९ ॥
वाग्मी दान्तश्च शास्त्रज्ञो देव्याराधनतत्परः ।
दयालुर्निस्पृहो दक्षो धीरो वक्तोत्तमो मतः ॥ २० ॥
ब्रह्मण्यो देवताभक्तः कथारसपरायणः ।
उदारोऽलोलुपो नम्रः श्रोता हिंसादिवर्जितः ॥ २१ ॥
पाखण्डनिरतो लुब्धः स्त्रैणो धर्मध्वजस्तथा ।
निष्ठुरः क्रोधनो वक्ता देवीयज्ञे न शस्यते ॥ २२ ॥
संशयच्छेदनायैकः पण्डितश्च तथागुणः ।
श्रोतृबोधकृदव्यग्रः कार्यो वक्तुः सहायकृत् ॥ २३ ॥
मुहूर्तदिवसादर्वाग्वक्तृश्रोत्रादिभिर्जनैः ।
कर्तव्यं क्षौरकर्मादि ततो नियमकल्पनम् ॥ २४ ॥
अरुणोदयवेलायां स्नायाच्छौचं विधाय च ।
सस्थातर्पणकार्यञ्च नित्यं संक्षेपतश्चरेत् ॥ २५ ॥
कथाश्रवणयोग्यत्वसिद्धये गाश्च दापयेत् ।
समस्तविघ्नहर्तारमादौ गणपतिं यजेत् ॥ २६ ॥
कलशांश्चापि संस्थाप्य पूजयेत्तत्र दिग्भवान् ।
वटुकं क्षेत्रपालञ्च योगिनीर्मातृकास्तथा ॥ २७ ॥
तुलसीञ्चापि सम्पूज्य ग्रहान्विष्णञ्च शङ्‌करम् ।
नवाक्षरेण मनुना पूजयेज्जगदम्बिकाम् ॥ २८ ॥
सर्वोपचारैः सम्पूज्य श्रीभागवतपुस्तकम् ।
श्रीदेव्या वाङ्‌मयी मूर्तिं यथावच्छोभनाक्षरम् ॥ २९ ॥
कथाविघ्नोपशान्त्यर्थं वृणुयात्पञ्च वाडवान् ।
जाप्यो नवार्णमन्त्रस्तैः पाठ्यः सप्तशतीस्तवः ॥ ३० ॥
प्रदक्षिणनमस्कारान्कृत्वान्ते स्तुतिमाचरेत् ।
कात्यायनि महामाये भवानि भुवनेश्वरि ॥ ३१ ॥
संसारसागरे मग्नं मामुद्धर कृपामये ।
ब्रह्मविष्णुशिवाराध्ये प्रसीद जगदम्बिके ॥ ३२ ॥
मनोऽभिलषितं देवि वरं देहि नमोऽस्तु ते ।
इति सम्प्रार्थ्य शृणुयात्कथां नियतमानसः ॥ ३३ ॥
वक्तारञ्चापि सम्पूज्य व्यासबुध्या यतात्मवान् ।
माल्यालङ्‌कारवस्त्राद्यैः सम्भूष्य प्रार्थयेच्च तम् ॥ ३४ ॥
सर्वशास्त्रेतिहासज्ञ व्यासरूप नमोऽस्तु ते ।
कथाचन्द्रोदयेनान्तस्तमःस्तोमं निराकुरु ॥ ३५ ॥
तदग्रे तु नवाहान्तं कर्तव्या नियमास्तदा ।
विप्रादीनुपवेश्यादौ सम्पूज्योपविशेत्स्वयम् ॥ ३६ ॥
श्रोतव्यं सावधानेन चतुर्वर्गफलाप्तये ।
गृहपुत्रकलत्राप्तधनचिन्तामपास्य च ॥ ३७ ॥
सूर्योदयं समारभ्य किञ्चित्सूर्येऽवशेषिते ।
मुहूर्तमात्रं विश्रम्य मध्याह्ने वाचयेत्सुधीः ॥ ३८ ॥
मलमूत्रजयायैषां लघु भोजनमिष्यते ।
हविष्यान्नं वरं भोज्यं सकृदेव कथार्थिना ॥ ३९ ॥
अथवा स्यात्फलाहारी पयोभुग्वा धृताशनः ।
यथा स्यान्न कथाविघ्नस्तथा कार्यं विचक्षणैः ॥ ४० ॥
कथाश्रवणनिष्ठानां वक्ष्यामि नियमं द्विजाः ।
ब्रह्मविष्णुमहेशानां मध्ये ये भेददर्शिनः ॥ ४१ ॥
देवीभक्तिविहीना ये पाखण्डा हिंसकाः खलाः ।
विप्रदुहो नास्तिका ये न ते योग्याः कथाश्रवे ॥ ४२ ॥
ब्रह्मस्वहरणे लुब्धाः परदारधनेषु च ।
देवस्वहरणे तेषां नाधिकारः कथाश्रवे ॥ ४३ ॥
ब्रह्मचारी च भूशायी सत्यवक्ता जितेन्द्रियः ।
कथासमाप्तौ भुञ्जीत पत्रावल्यां यतात्मवान् ॥ ४४ ॥
वृन्ताकञ्च कलिन्दञ्च तैलञ्च द्विदलं मधु ।
दग्धमन्नं पर्युषितं भावदुष्टं त्यजेद् व्रती ॥ ४५ ॥
आमिषञ्च मसूरान्नमुदक्यादृष्टमेव च ।
रसोनं मूलकं हिङ्‌गुं पलाण्डुं गृञ्जनं तथा ॥ ४६ ॥
कूष्माण्डं नलिकाशाकं न भुञ्जीत कथाव्रती ।
कामं क्रोधं मदं लोभं दम्भ मानञ्च वर्जयेत् ॥ ४७ ॥
विप्रध्रुक्पतितव्रात्यश्‍वपाकयवनान्त्यजैः ।
उदक्यया वेदबाह्यैर्न वदेद्यः कथाव्रती ॥ ४८ ॥
वेदगोगुरुविप्राणां स्त्रीराज्ञां महतां तथा ।
देवानां देवभक्तानां न निन्दां शृणुयादपि ॥ ४९ ॥
विनयं चार्जवं शौचं दयां च मितभाषणम् ।
उदारं मानसञ्चैव कुर्याद्यस्तु कथावती ॥ ५० ॥
श्वित्री कुष्ठी क्षयी रुग्णो भाग्यहीनश्च पापकृत् ।
दरिद्रश्चानपत्यश्च भक्त्येमां शृणयात्कथाम् ॥ ५१ ॥
वन्ध्या वा काकवन्ध्या वा दुर्भगा वा मृतार्भका ।
पतद्‌गर्भाङ्‌गना या च ताभिः श्राव्या तथा कथा ॥ ५२ ॥
धर्मार्थकाममोक्षांश्च यो वाच्छति विना श्रमम् ।
भगवत्या भागवतं श्रोतव्यं तेन यत्नतः ॥ ५३ ॥

कथादिनानि चैतानि नवयज्ञैः समानि हि ।
तेषु दत्तं हुतं जप्तमनन्तफलदं भवेत् ॥ ५४ ॥
एवं व्रतं नवाहं तु कृत्वोद्यापनमाचरेत् ।
महाष्टमीव्रतं यद्वत्तथा कार्यं फलेप्सुभिः ॥ ५५ ॥
निष्कामाः श्रवणेनैव पूता मुक्तिं व्रजन्ति हि ।
भोगमोक्षप्रदा नॄणां यतो भगवती परा ॥ ५६ ॥
पुस्तकस्य च वक्तुश्च पूजा कार्या तु नित्यशः ।
वक्त्रा दत्तं प्रसादं तु गह्णीयाद्भक्तिपूर्वकम् ॥ ५७ ॥
कुमारीः पूजयेन्नित्यं भोजयेत्पार्थयेच्च यः ।
सुवासिनीश्च विप्रांश्च तस्य सिद्धिर्न संशयः ॥ ५८ ॥
गायत्र्या नाम साहस्रं समाप्तावथ वा पठेत् ।
विष्णोर्नामसहस्रञ्च सर्वदोषोपशान्तये ॥ ५९ ॥
यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या तपोयज्ञक्रियादिषु ।
न्यूनं सम्पूर्णतां याति तस्माद्विष्णुञ्च कीर्तयेत् ॥ ६० ॥
देव्याः सप्तशतीमन्त्रैः समाप्तौ होममाचरेत् ।
देवीमाहात्म्यमूलेन नवार्णमनुनाथवा ॥ ६१ ॥
गायत्र्या त्वथवा होमः पायसेन ससर्पिषा ।
यतो भागवतं त्वेतद् गायत्रीमयमीरितम् ॥ ६२ ॥
वाचकं तोषयेत्सम्यग्वस्त्रभूषाधनादिभिः ।
प्रसन्ने वाचके सर्वाः प्रसनास्तस्य देवताः ॥ ६३ ॥
ब्राह्मणान्भोजयेद्भक्त्या दक्षिणाभिश्च तोषयेत् ।
पृथिव्यां देवरूपास्ते तुष्टेष्वेष्वीप्सितं फलम् ॥ ६४ ॥
सुवासिनीः कुमारीश्च देवीभक्त्या च भोजयेत् ।
ताभ्योऽपि दक्षिणां दत्त्वा प्रार्थयेत्सिद्धिमात्मनः ॥ ६५ ॥
दद्याद्दानानि चान्यानि सुवर्णं गाः पयस्विनीः ।
हयानिभान्मेदिनीञ्च तस्य स्यादक्षयं फलम् ॥ ६६ ॥
देवीभागवतं चैतल्लिखितं शोभनाक्षरम् ।
हेमसिंहासने स्थाप्य पट्टवस्त्रेण वेष्टितम् ॥ ६७ ॥
अष्टम्यां वा नवम्याञ्च वाचकायार्चिताय च ।
दद्यात्स भोगान्भुक्त्वेह दुर्लभं मोक्षमाप्नुयात् ॥ ६८ ॥
दरिद्रो दुर्बलो बालस्तरुणो जरठोऽपि वा ।
पुराणवेत्ता वन्द्यः स्यात्पूज्यो मान्यश्च सर्वदा ॥ ६९ ॥
सन्ति लोकस्य बहवो गुरवो गुणजन्मतः ।
सर्वेषामपि तेषाञ्च पुराणज्ञः परो गुरुः ॥ ७० ॥
पौराणिको ब्राह्मणस्तु व्यासासनसमाश्रितः ।
आसमाप्ते प्रसङ्‌गे तु नमस्कुर्यान्न कस्यचित् ॥ ७१ ॥
पौराणिकीं कथां दिव्यां येऽपि शृण्वन्त्यभक्तितः ।
तेषां पुण्यफलं नास्ति दुःखदारिद्र्यभागिनाम् ॥ ७२ ॥
असम्पूज्य पुराणं तु ताम्बूलकुसुमादिभिः ।
ये शृण्वन्ति कथां देव्यास्ते दरिद्रा भवन्तिहि ॥ ७३ ॥
कीर्त्यमानां कथां त्यक्त्या ये व्रजन्त्यन्यतो नराः ।
भोगान्तरे प्रणश्यन्ति तेषां दाराश्च सम्पदः ॥ ७४ ॥
ये च तुङ्‌गासनारूढाः कथां शृण्वन्ति दाम्भिकाः ।
ते वायसा भवन्त्यत्र भुक्त्वा निरययातनाम्॥ ७५ ॥
ये चाढ्यासनसंस्थाश्च ये वीरासनसंस्थिताः ।
शृण्वन्ति च कथां दिव्यां ते स्युरर्जुनशाखिनः ॥ ७६ ॥
कथायां कीर्त्यमानायां ये वदन्ति दुरुत्तरम् ।
रासभास्ते भवन्तीह कृकलासास्ततः परम् ॥ ७७ ॥
निन्दन्ति ये पुराणज्ञान् कथां वा पापहारिणीम् ।
ते तु जन्मशतं दुष्टाः शुनकाः स्युर्न संशयः ॥ ७८ ॥
ये शृण्वन्ति कथां वक्तुः समानासनसंस्थिताः ।
गुरुतल्पसमं पापं लभन्ते नरकालयाः ॥ ७९ ॥
ये चाप्रणम्य शृण्वन्ति ते भवन्ति विषद्रुमाः ।
शयाना येऽपि शृण्वन्ति भवन्त्यजगराहयः ॥ ८० ॥
ये कदाचन पौराणीं न शृण्वन्ति कथां नराः ।
ते घोरं नरकं भुक्त्या भवन्ति वनसूकराः ॥ ८१ ॥
ये कथां नानुमोदन्ते विघ्नं कुर्वन्ति ये शठाः ।
कोट्यब्दं निरयं भुक्त्वा भवन्ति ग्रामसूकराः ॥ ८२ ॥
आसनं भाजनं द्रव्यं फलं वस्वाणि कम्बलम् ।
पुराणज्ञाय यच्छन्ति ते व्रजन्ति हरेः पदम् ॥ ८३ ॥
पुराणपुस्तकस्यापि ये पट्टवसनं नवम् ।
प्रयच्छन्ति शुभं सूत्रं ते नराः सुखभागिनः ॥ ८४ ॥
पुराणानां तु सर्वेषां श्रवणाद्यत्फलं लभेत् ।
तस्माच्छतगुणं पुण्यं देवीभागवताल्लभेत् ॥ ८५ ॥
यथा सरित्सु प्रवरा गङ्‌गा देवेषु शङ्‌करः ।
काव्ये रामायणं यद्वज्ज्योतिष्मत्सु यथा रविः ॥ ८६ ॥
आह्लादकानां चन्द्रश्च धनानाञ्च यथा यशः ।
क्षमावतां यथा भूमिर्गाम्भीर्ये सागरो यथा ॥ ८७ ॥
मन्त्राणां चैव सावित्री पापनाशे हरिस्मृतिः ।
अष्टादशपुराणानां देवीभागवतं तथा ॥ ८८ ॥
येन केनाप्युपायेन नवकृत्व शृणोति चेत् ।
न शक्यं तत्कलं वक्तुं जीवन्मुक्तः स एव हि ॥ ८९ ॥
राजशत्रुभये प्राप्ते महामारीभये तथा ।
दुर्भिक्षे राष्ट्रभङ्‌गे च तच्छान्त्यै शृणयादिदम् ॥ ९० ॥
भूतप्रेतविनाशाय राज्यलाभाय शत्रुतः ।
पुत्रलाभाय शृणुयाद्देवीभागवतं द्विजाः ॥ ९१ ॥
श्रीमद्‌भागवतं यस्तु पठेद्वा शृणुयादपि ।
श्लोकार्धं श्लोकपादं वा स याति परमां गतिम् ॥ ९२ ॥
भगवत्या स्वयं देव्या श्लोकार्धेन प्रकाशितम् ।
शिष्यप्रशिष्यद्वारेण तदेव विपुलीकृतम् ॥ ९३ ॥
न गायत्र्या परो धर्मो न गायत्र्याः परं तपः ।
न गायत्र्या समो देवो न गायत्र्याः परो मनुः ॥ ९४ ॥
गातारं त्रायते यस्माद् गायत्री तेन सोच्यते ।
सात्र भागवते देवी सरहस्या प्रतिष्ठिता ॥ ९५ ॥
अतो भागवतस्यास्य देव्याः प्रीतिकरस्य च ।
महान्त्यपि पुराणानि कलां नार्हन्ति षोडशीम् ॥ ९६ ॥
श्रीमद्‌भागवतं पुराणममलं यद्‍ब्राह्मणानां धनं
धर्मो धर्मसुतेन यत्र गदितो नारायणेनामलः ।
गायत्र्याश्च रहस्यमत्र च मणिद्वीपश्च संवर्णितः
श्रीदेव्या हिमभूभृते भगवती गीता च गीता स्वयम् ॥ ९७ ॥
तस्मान्नास्य पुराणस्य लोकेऽन्यत्सदृशं परम् ।
अतः सदैव संसेव्यं देवीभागवतं द्विजाः ॥ ९८ ॥
यस्याः प्रभावमखिलं न हि वेद धाता
    नो वा हरिर्न गिरिशो न हि चाप्यनन्तः ।
अंशांशका अपि च ते किमुतान्यदेवा-
    स्तस्यै नमोऽस्तु सततं जगदम्बिकायै ॥ ९९ ॥
यत्पादपङ्‌कजरजः समवाप्य विश्वं
    ब्रह्मा सृजत्यनुदिनञ्च बिभर्ति विष्णुः ।
रुद्रश्च संहरति नेतरथा समर्था-
    स्तस्यै नमोऽस्तु सततं जगदम्बिकायै ॥ १०० ॥
सुधाकूपारान्तस्त्रिदशतरुवाटीविलसिते
मणिद्वीपे चिन्तामणिमयगृहे चित्ररुचिरे ।
विराजन्तीमम्बां परशिवहृदि स्मेरवदनां
नरो ध्यात्वा भोगं भजति खलु मोक्षञ्च लभते ॥ १०१ ॥
ब्रह्मेशाच्युतशक्राद्यैर्महर्षिभिरुपासिता ।
जगतां श्रेयसे सास्तु मणिद्वीपाधिदेवता ॥ १०२ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे मानसखण्डे श्रीमद्देवीभागवतमाहाम्ये
देवीभागवत-श्रवणविधिवर्णनं नाम पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५ ॥
॥ समाप्तमिदं श्रीमद्देवीभागवतमाहात्म्यम् ॥