श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
देवीमाहात्म्य
द्वितीयोऽध्यायः

ऋषय ऊचुः वसुदेवो महाभागः कथं पुत्रमवाप्तवान् । प्रसेनः कुत्र कृष्णेन भ्रमतान्वेषितः कथम् ॥ १ ॥ विधिना केन कस्माच्च देवीभागवतं श्रुतम् । वसुदेवेन सुमते वद सूत कथामिमाम् ॥ २ ॥ सूत उवाच सत्राजिद् भोजवंशीयो द्वारवत्यां सुखं वसन् । सूर्यस्याराधने युक्तो भक्तश्च परमः सखा ॥ ३ ॥ अथ कालेन कियता प्रसन्नः सविताभवत् । स्वलोकं दर्शयामास तद्भक्त्या प्रणयेन च ॥ ४ ॥ तस्मै प्रीतश्च भगवान् स्यमन्तकमणिं ददौ ।
स तं बिभ्रन्मणि कण्ठे द्वारकामाजगाम ह ॥ ५ ॥
दृष्ट्वा तं तेजसा भ्रान्ता मत्वादित्यं पुरौकसः ।
कृष्णमूचुः समभ्येत्य सुधर्मायामवस्थितम् ॥ ६ ॥
एष आयाति सविता दिदृक्षुस्त्वां जगत्पते ।
श्रुत्वा कृष्णस्तु तद्वाचं प्रहस्योवाच संसदि ॥ ७ ॥
सविता नैष भो बालाः सत्राजिन्मणिना ज्वलन् ।
स्यमन्तकेन चायाति भास्वद्दत्तेन भास्वता ॥ ८ ॥
अथ विप्रान् समाहूय स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ।
प्रावेशयत्समभ्यर्च्य सत्राजित्स्वगृहे मणिम् ॥ ९ ॥
न तत्र मारी दुर्भिक्षं नोपसर्गभयं क्वचित् ।
यत्रास्ते स मणिर्नित्यमष्टभारसुवर्णदः ॥ १० ॥
अथ सत्राजितो भ्राता प्रसेनो नाम कर्हिचित् ।
कण्ठे बद्ध्वा मणिं सद्यो हयमारुह्य सैन्धवम् ॥ ११ ॥
मृगयार्थं वनं यातस्तमद्राक्षीत्रगाधिपः ।
प्रसेनं सहयं हत्वा सिंहो जग्राह तं मणिम् ॥ १२ ॥
जाम्बवानृक्षराजोऽथ दृष्ट्‍वा मणिधरं हरिम् ।
हत्वा च तं बिलद्वारि मणिं जग्राह वीर्यवान् ॥ १३ ॥
स तं मणिं स्वपुत्राय क्रीडनार्थमदात् प्रभुः ।
अथ चिक्रीडबालोऽपि मणिसम्माप्य भास्वरम् ॥ १४ ॥
प्रसेनेऽनागते चाथ सत्राजित् पर्यतप्यत ।
न जाने केन निहतः प्रसेनो मणिमिच्छता ॥ १५ ॥
अथ लोकमुखोद्गीर्णा किंवदन्ती पुरेऽभवत् ।
कृष्णेन निहतो नूनं प्रसेनो मणिलिप्सुना ॥ १६ ॥
स तं शुश्राव कृष्णोऽपि दुर्यशो लिप्तमात्मनि ।
मास्तु तत्तस्य पदवीं पुरौकोभिस्सहागमत् ॥ १७ ॥
गत्वा स विपिनेऽपश्यत् प्रसेनं हरिणा हतम् ।
ययौ मृगेन्द्रमन्विष्यन्नसृग्बिन्द्वङ्‌किताध्वना ॥ १८ ॥
अथ कृष्णो हतं सिंहं बिलद्वारि विलोक्य च ।
उवाच भगवान् वाचं कृपया पुरवासिनः ॥ १९ ॥
तिष्ठध्वं यूयमत्रैव यावदागमनं मम ।
प्रविशामि बिलं त्वेतन्मणिहारकलब्धये ॥ २० ॥
तथेत्युक्त्वा तु ते तस्तुस्तत्रैव द्वारकौकसः ।
जगामान्तर्बिलं कृष्णो यत्र जाम्बवतो गृहम् ॥ २१ ॥
ऋक्षराजसुतं दृष्ट्‍वा कृष्णो मणिधरं तदा ।
हर्तुमैच्छन्मणिं तावद् धात्री चुक्रोश भीतवत् ॥ २२ ॥
श्रुत्वा धात्रीरवं सद्यः समागत्यर्क्षराट् तदा ।
युयुधे स्वामिना साकमविश्रममहर्निशम् ॥ २३ ॥
एवं त्रिनवरात्रं तु महद्युद्धमभूत्तयोः ।
कृष्णागमं प्रतीक्षन्तस्तस्मृर्द्वारि पुरौकसः ॥ २४ ॥
द्वादशाहं ततो भीत्या प्रतिजग्मुर्निजालयम् ।
तत्र ते कथयामासुर्वृत्तान्तं सर्वमादितः ॥ २५ ॥
सत्राजितं शपन्तस्ते सर्वे शोकाकुला भृशम् ।
वसुदेवो महाभागः श्रुत्वा पुत्रस्य तां कथाम् ॥ २६ ॥
मुमोह सपरीवारस्तदा परमया शुचा ।
चिन्तयामास बहुधा कथं श्रेयो भवेन्मम ॥ २७ ॥
अथाजगाम भगवान् देवर्षिर्ब्रह्मलोकतः ।
उत्थाय तं प्रणम्यासौ वसुदेवोऽभ्यपूजयत् ॥ २८ ॥
नारदोऽनामयं पृष्ट्‍वा वसुदेवं महामतिम् ।
पप्रच्छ च यदुश्रेष्ठं किं चिन्तयसि तद् वद ॥ २९ ॥
वसुदेव उवाच
पुत्रो मेऽतिप्रियः कृष्णः प्रसेनान्वेषणाय तु ।
पौरैः साकं वनं गत्वा निहतं तं तदैक्षत ॥ ३० ॥
प्रसेनघातकं दृष्ट्‍वा बिलद्वारे मृतं हरिम् ।
द्वारि पौरानधिष्ठाप्य बिलान्तर्गतवान् स्वयम् ॥ ३१ ॥
बहवो दिवसा याता नायात्यद्यापि मे सुतः ।
अतः शोचामि तद् ब्रूहि येन लप्स्ये सुतं मुने ॥ ३२ ॥
नारद उवाच
पुत्रप्राप्त्यै यदुश्रेष्ठ देवीमाराधयाम्बिकाम् ।
तस्या आराधनेनैव सद्यः श्रेयो ह्यवाप्स्यसि ॥ ३३ ॥
वसुदेव उवाच
भगवन् का हि सा देवी किंप्रभावा महेश्वरी ।
कथमाराधनं तस्या देवर्षे कृपया वद ॥ ३४ ॥
नारद उवाच
वसुदेव महाभाग शृणु संक्षेपतो मम ।
देव्या माहात्म्यमतुलं को वक्तुं विस्तरात् क्षमः ॥ ३५ ॥
या सा भगवती नित्या सज्जिदानन्दरूपिणी ।
परात्परतरा देवी यया व्याप्समिदं जगत् ॥ ३६ ॥
यदाराधनतो ब्रह्मा सृजतीदं चराचरम् ।
यां च स्तुत्वा विनिर्मुक्तो मधुकैटभजाद् भयात् ॥ ३७ ॥
विष्णुर्यत्कृपया विश्वं बिभर्ति भगवानिदम् ।
रुद्रः संहरते यस्याः कृपापाङ्‌गनिरीक्षणात् ॥ ३८ ॥
संसारबन्धहेतुर्या सैव मुक्तिप्रदायिनी ।
सा विद्या परमा देवी सैव सर्वेश्वरेश्वरी ॥ ३९ ॥
नवरात्रविधानेन सम्पूज्य जगदम्बिकाम् ।
नवाहोभिः पुराणं च देव्या भागवतं शृणु ॥ ४० ॥
यस्य श्रवणमात्रेण सद्यः पुत्रमवाप्स्यसि ।
भुक्तिर्मुक्तिर्न दूरस्था पततां शृण्वतां नृणाम् ॥ ४१ ॥
इत्युक्तो नारदेनासौ वसुदेवः प्रणम्य तम् ।
उवाच परया प्रीत्या नारदं मुनिसत्तमम् ॥ ४२ ॥

वसुदेव उवाच
भगवंस्तव वाक्येन संस्मृतं वृत्तमात्मनः ।
श्रूयतां तच्च वक्ष्यामि देवीमाहाक्त्यसम्भवम् ॥ ४३ ॥
पुरा नभोगिरा कंसो देवक्यष्टमगर्भतः ।
ज्ञात्वात्ममृत्युं पापो मां सभार्यं न्यरुणद्भिया ॥ ४४ ॥
कारागारेऽहमवसं देवक्या सह भार्यया ।
जातं जातं समवधीत्पुत्रं कंसोऽपि पापकृत् ॥ ४५ ॥
षट् पुत्रा निहतास्तेन तदा शोकाकुला भृशम् ।
अतप्यद् देवकी देवी नक्तन्दिवमनिन्दिता ॥ ४६ ॥
तदाहं गर्गमाहूय मुनिं नत्वाभिपूज्य च ।
निवेद्य देवकीदुःखमवोचं पुत्रकाम्यया ॥ ४७ ॥
भगवन् करुणासिन्धो यादवानां गुरुर्भवान् ।
आयुष्मत्पुत्रसम्प्राप्तिसाधनं वद मे मुने ॥ ४८ ॥
ततो गर्गः प्रसन्नात्मा मामुवाच दयानिधिः ।
गर्ग उवाच
वसुदेव महाभाग शृणु तत् साधनं परम् ॥ ४९ ॥
या सा भगवती दुर्गा भक्तदुर्गतिहारिणी ।
तामाराधय कल्याणीं सद्यः श्रेयो ह्यवाप्स्यसि ॥ ५० ॥
यदाराधनतः सर्वे सर्वान् कामानवाप्नुयुः ।
न किञ्चिद्दुर्लभं लोके दुर्गार्चनवतां नृणाम् ॥ ५१ ॥
इत्युक्तोऽहं मुदा युक्तः सभार्यो मुनिपुङ्गवम् ।
प्रणम्य परया भक्त्या प्रावोचं विहिताञ्जलिः ॥ ५२ ॥
वसुदेव उवाच
यद्यस्ति भगवन् प्रीतिर्मयि ते करुणानिधे ।
तदा गुरो मदर्थे त्वं समाराधय चण्डिकाम् ॥ ५३ ॥
निरुद्धः कंसगेहेऽहं न किञ्चित् कर्तुमुत्सहे ।
अतस्त्वमेव दुःखाब्धेर्मामुद्धर महामते ॥ ५४ ॥
इत्युक्तस्तु मया प्रीतः प्रोवाच मुनिपुङ्‍गवः ।
वसुदेव तव प्रीत्या करिष्यामि हितं तव ॥ ५५ ॥
अथ गर्गमुनिः प्रीत्या मया सम्प्रार्थितोऽगमत् ।
आरिराधयिषुर्दुर्गा विन्ध्याद्रिं ब्राह्मणैः सह ॥ ५६ ॥
तत्र गत्वा जगद्धात्रीं भक्ताभीष्टप्रदायिनीम् ।
आराधयामास मुनिर्जपपाठपरायणः ॥ ५७ ॥
ततः समाप्ते नियमे वागुवाचाशरीरिणी ।
प्रसन्ताहं मुने कार्यसिद्धिस्तव भविष्यति ॥ ५८ ॥
भूभारहरणार्थाय मया सम्मेरितो हरिः ।
वसुदेवस्य देवक्यां स्वांशेनावतरिष्यति ॥ ५९ ॥
कंसभीत्या तमादाय बालमानकदुन्दुभिः ।
प्रापयिष्यति सद्यस्तु गोकुले नन्दवेश्मनि ॥ ६० ॥
यशोदातनयां नीत्वा स्वगृहे कंसभूभुजे ।
दास्यत्यथ च तां हन्तुं कंस आक्षेक्यति क्षितौ ॥ ६१ ॥
सा तद्धस्ताद् विनिर्गत्य सद्यो दिव्यवपुर्धरा ।
मदंशभूता विन्ध्याद्रौ करिष्यति जगद्धितम् ॥ ६२ ॥
इति तद्वचनं श्रुत्वा प्रणम्य जगदम्बिकाम् ।
गर्गो मुनिः प्रसन्नात्मा मथुरामागमत् पुरीम् ॥ ६३ ॥
वरदानं महादेव्या गर्गाचार्यमुखादहम् ।
श्रुत्वा सभार्यः सम्प्रीतः परां मुदमथागमम् ॥ ६४ ॥
तदारभ्य परं जाने देवीमाहात्म्यमुत्तमम्।
अधुनापि हि देवर्षे श्रुतं तव मुखाम्बुजात् ॥ ६५ ॥
अतो भागवतं देव्यास्त्वमेव श्रावय प्रभो ।
मद्भाग्यादेव देवर्षे सश्रान्तोऽसि दयानिधे ॥ ६६ ॥
वसुदेववचः श्रुत्वा नारदः प्रीतमानसः ।
सुदिने शुभनक्षत्रे कथारम्भमथाकरोत्॥ ६७ ॥
कथाविघ्नविघातार्थं द्विजा जेपुर्नवाक्षरम् ।
मार्कण्डेयपुराणोक्तं पेठुर्देव्याः स्तवं तथा ॥ ६८ ॥
प्रथमस्कन्धमारभ्य श्रीनारदमुखोद्गतम्।
शुश्राव वसुदेवश्च भक्त्या भागवतामृतम्॥ ६९ ॥
नवमेऽह्नि कथापूर्तौ पुस्तकं वाचकं तथा।
प्रसन्नः पूजयामास वसुदेवो महामनाः ॥ ७० ॥
अथ तत्र बिलस्यान्तः कृष्णजाम्बवतोर्मृधे ।
कृष्णमुष्टिविनिष्पातश्लथाङ्गो जाम्बवानभूत्॥ ७१ ॥
अथागतस्मृतिः सोऽपि भगवन्तं प्रणम्य च ।
उवाच परया भक्त्या स्वापराधं क्षमापयन् ॥ ७२ ॥
ज्ञातोऽसि रधुवर्यस्त्वं यद्‌रोषात् सरितांपतिः ।
क्षोभं जगाम लङ्‌का च रावणः सानुगो हतः ॥ ७३ ॥
स एवासि भवान्कृष्ण मद्दौराम्यं क्षमस्व भोः ।
ब्रूहि यत् करणीयं मे भृत्योऽहं तव सर्वथा॥ ७४ ॥
श्रुत्वा जाम्बवतो वाचमब्रवीज्जगदीश्वरः ।
मणिहेतोरिह प्राप्ता वयमृक्षपते बिलम्॥ ७५ ॥
ऋक्षराजस्ततः प्रीत्या कन्यां जाम्बवतीं निजाम् ।
ददौ कृष्णाय सम्पूज्य स्यमन्तकमणिं तथा ॥ ७६ ॥
स तां पत्नीं समादाय मणिं कण्ठे तथादधत् ।
अभिमंत्र्यर्क्षराजञ्च प्रतस्थे द्वारकां प्रति ॥ ७७ ॥
कथासमाप्तिदिवसे वसुदेव उदारधीः ।
ब्राह्मणान् भोजयामास दक्षिणाभिरतोषयत् ॥ ७८ ॥
आशीर्वाचं प्रयुञ्जाना द्विजा यत्समये हरिः ।
आजगाम क्षणे तस्मिन् पत्न्या सह मणिं दधत् ॥ ७९ ॥
भार्यया सहितं कृष्णं वसुदेवपुरोगमाः ।
दृष्ट्‍वा हर्षाश्रुपूर्णाक्षाः समवापुः परां मुदम् ॥ ८० ॥
देवर्षिर्नारदश्चाथ कृष्णागमनहर्षितः ।
आमन्त्र्य वसुदेवं च कृष्णं ब्रह्मसभां ययौ ॥ ८१ ॥
हरिचरितमिदं यत्कीर्तितं दुर्यशोघ्नं
पतति विमलभक्त्या शुद्धचित्तः शृणोति ।
स भवति सुखपूर्णः सर्वदा सिद्धकामो
जगति च वपुषोऽन्ते मुक्तिमार्गं लभेच्च ॥ ८२ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे मानसखण्डे श्रीमद्देवीभागवतमाहान्ये
वसुदेवस्य देवीभागवतनवाह-श्रवणात्पुत्रप्राप्तिवर्णनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥