|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ७ वा - अध्याय १ ला - अन्वयार्थ नारद-युधिष्ठिर-संवाद आणि जय-विजयाची कथा - ब्रह्मन् - हे शुकाचार्या - भगवान् - परमेश्वर - स्वयं - स्वतः - भूतानां - प्राण्यांचा - सुहृद् - मित्र - प्रियः - प्रिय - समः सन् - सर्वांशी समान भावाने वागणारा असता - यथा विषमः तथा - जसा शत्रु तसा - इंद्रस्य अर्थे - इंद्राकरिता - दैत्यान् - राक्षसांना - कथं अवधीत् - कसा मारिता झाला ॥१॥ हि - कारण - साक्षात् - प्रत्यक्ष - अगुणस्य - निर्गुण अशा - निःश्रेयसात्मनः - परमानंदस्वरूप - अस्य - ह्या परमेश्वराला - सुरगणैः - देवांशी - अर्थः - प्रयोजन - नहि - नाही - च - आणि - असुरेभ्यः - दैत्यांपासून - उद्वेगः - भय - न - नाही - विद्वेषः - शत्रुत्व - न एव - नाहीच. ॥२॥ सुमहाभाग - हे अत्यंत भाग्यशाली मुने - इति - याप्रमाणे - नारायणगुणान्प्रति - परमेश्वराच्या गुणांविषयी - नः - आम्हांला - सुमहान् - अत्यंत मोठा - संशयः - संशय - जातः - उत्पन्न झाला आहे - तत् - तरी तो - छेत्तुं - दूर करण्याला - भवान् - आपण - अर्हति - योग्य आहां. ॥३॥ महाराज - हे परीक्षीत राजा - हरेः - नारायणाचे - अद्‌भुतं - चमत्कारिक - चरितं - कथानक - साधु - चांगले - पृष्टं - विचारिले गेले - यत्र - ज्यामध्ये - भगवद्‌भक्तिवर्धनं - परमेश्वराविषयी भक्ति वृद्धिंगत करणारे - भागवतमाहात्म्यं अस्ति - भगवद्‌भक्त प्रल्हादाचे माहात्म्य आहे. ॥४॥ नारदादिभिः ऋषिभिः - नारदादिक ऋषींनी - परमं - श्रेष्ठ - पुण्यं तत् - पुण्यकारक असे ते चरित्र - गीयते - गाइले आहे - कृष्णाय मुनये - व्यास मुनीला - नत्वा - नमस्कार करून - हरेः - परमेश्वराचे - कथां - चरित्र - कथयिष्ये - मी सांगतो. ॥५॥ हि - कारण - प्रकृतेः - मायेहून - परः - निराळा - अजः - जन्मादिरहित - अव्यक्तः - ज्याचे स्वरूप व्यक्त नाही असा - निर्गुणः अपि - आणि गुणरहित असूनही - स्वमायागुणं - स्वतःच्या मायेच्या सत्त्वादि गुणांत - आविश्य - राहून - बाध्यबाधकतां - शिक्षेला योग्य असणार्‍यांना शिक्षा करणारा या पदवीला - गतः - प्राप्त झाला. ॥६॥ राजन् - हे राजा - सत्त्वं रजः तमः इति - सत्त्व, रज व तम असे - प्रकृतेः गुणाः संति - मायेचे गुण आहेत - आत्मनः - आत्म्याचे - न - नाहीत - तेषां - त्या गुणांचा - युगपत् - एकाच समयी - ह्लासः वा उल्लासः - क्षय किंवा उत्कर्ष - न एव भवति - होतच नाही. ॥७॥ सत्त्वस्य जयकाले तु - सत्त्वगुणाच्या जयाच्या वेळी तर - देवर्षीन् - देव व ऋषि इत्यादिकांना - रजसः - रजोगुणाच्या उत्कर्षकाळी - असुरान् - दैत्यांना - तमसः - तमोगुणाच्या जयकाळी - यक्षरक्षांसि - यक्ष व राक्षस यांना अशाप्रकारे - तत्कालानुगुणः - त्या त्या काळाला अनुरूप गुण धारण करणारा - अभजत् - सेवन करितो. ॥८॥ ज्योतिरादिः काष्ठादिषु इव - तेजादि पंचमहाभूते काष्ठादिकांच्या ठिकाणी जशी तसा - आभाति - भासमान होतो - संघातात् - देवादिकांच्या देहाहून - न विविच्यते - पृथक् दृग्गोचर होत नाही - कवयः - विद्वान पुरुष - मथित्वा - सारासार विचाररूप मंथन करून - अंततः - शेवटी - आत्मानं आत्मस्थं विदंती - जीवात्म्याला शरीराच्या ठिकाणी राहणारा असे समजतात. ॥९॥ यदा - ज्या वेळेस - परः - परमेश्वर - आत्मनः - जीवाच्या भोगाकरिता - पुरः - शरीरे - सिसृक्षुः तदा - उत्पन्न करण्याची इच्छा करितो तेव्हा - एषः - हा - स्वमायया - आपल्या मायेने - पृथक् - निराळा - रजः - रजोगुण - सृजति - उत्पन्न करितो - ईश्वरः - परमेश्वर - विचित्रासु - नानाप्रकारच्या शरीरांच्या ठिकाणी - रिरंसुः अस्ति तदा - क्रीडा करण्याची इच्छा करितो तेव्हा - सत्त्वं - सत्त्वगुणाला - असौ - हा - शयिष्यमाणः - व जेव्हा शयन करण्याची इच्छा करितो तेव्हा - तमः - तमोगुणाला - ईरिरयति - प्रेरणा करितो. ॥१०॥ नरदेव - हे नरश्रेष्ठा - राजन् - हे राजा - अजः - जन्मादिरहित - सत्यकृत् - ज्याची कृति व्यर्थ होत नाही असा - ईशः - ईश्वर - प्रधानपुंभ्यां - प्रधान व पुरुष यांच्या सहाय्याने - आश्रयं - आश्रयीभूत अशा - चरंतं - फिरणार्‍या - कालं - काळाला - सृजति - उत्पन्न करितो - यः - जो - एषः - हा - कालः - काळ - सत्त्वं - सत्त्वगुणाला - एधयति - वाढवितो - सः ईशिता अपि - तो समर्थ असताही - अतः सुरानीकं इव - त्यामुळे देवसमूहाला जणू - एधयति - वाढवितो - उरुश्रवाः - मोठी कीर्ति असणारा - सुरप्रियः - ज्याला देव आवडतात असा - तत्प्रत्यनीकान् - देवांशी विरुद्ध असणार्‍या - रजस्तमस्कान् - रजोगुण व तमोगुण यांनी युक्त अशा - असुरान् - दैत्यांना - प्रमिणोति - मारितो. ॥११॥ राजन् - हे राजा - महाक्रतौ - मोठया यज्ञामध्ये - पृच्छते - विचारणार्‍या - अजातशत्रवे - धर्मराजाला - अत्र एव - ह्यासंबंधीच - इतिहासः - इतिहास - सुरर्षिणा - नारदाने - प्रीत्या - प्रीतीने - पूर्वं - पूर्वी - उदाहृतः - सांगितला. ॥१२॥ राजा - धर्मराज - राजसूये महाक्रतौ - मोठया राजसूय यज्ञामध्ये - भगवति वासुदेवे - भगवान श्रीकृष्णाच्या ठिकाणी - चेदिभूभुजः - चेदिदेशाचा राजा शिशुपाल याचे - सायुज्यं - मिळून जाणे - महाद्‌भुतं - अत्यंत चमत्कारिक - दृष्ट्‌वा - पाहून. ॥१३॥ पांडुसुतः राजा - पांडूचा मुलगा धर्मराज - क्रतौ - यज्ञांत - तत्र आसीनं सुरऋषिं - त्याठिकाणी बसलेल्या नारदऋषीला - विस्मितमनाः - विस्मययुक्त झाले आहे अंतःकरण ज्याचे असा - शृण्वतां मुनीनां - ऋषि ऐकत असता - इदं - हे - पप्रच्छ - विचारता झाला. ॥१४॥ अहो - अहो - एकांतिनां अपि दुर्लभा - एकनिष्ठ भक्तांनासुद्धा दुर्लभ अशी - परे तत्त्वे वासुदेवे - श्रेष्ठ तत्त्वरूपी श्रीकृष्णाच्या ठिकाणी - प्राप्तिः - सायुज्यता - विद्विषः चैद्यस्य - अत्यंत द्वेष करणार्‍या शिशुपालाला - एतत् - हे - हि - खरोखर - अत्यद्‌भुतं - मोठे आश्चर्य. ॥१५॥ मुने - हे नारदा - वयं सर्वे एव - आम्ही सगळेजणच - एतत् - हे - वेदितुं - जाणण्यास - इच्छामः - इच्छितो - भगवन्निंदया - परमेश्वराच्या निंदेमुळे - द्विजैः - ब्राह्मणांनी - वेनः - वेनराजा - तमसि - नरकात - पातितः - पाडिला. ॥१६॥ पापः दमघोषसुतः - पापी दमघोषराजाचा मुलगा शिशुपाल - च दुर्मतिः - आणि दुष्टबुद्धि - दंतवक्त्रः - दंतवक्त्र राजा - कलभाषणात् आरभ्य - बोबडे बोलत असतापासून - संप्रति - आतापर्यंत - गोविंदे - श्रीकृष्णाच्याठिकाणी - अमर्षी - मत्सरी होता. ॥१७॥ यत् - जो - परं - श्रेष्ठ - अव्ययं - अविनाशी - ब्रह्म (अस्ति) - ब्रह्मस्वरूपी आहे - (तं) कृष्णं - त्या श्रीकृष्णाला - असकृत् - वारंवार - शपतोः - शिव्या देणार्‍या शिशुपालदंतवक्त्रांच्या - जिह्वायां - जिभेच्या ठिकाणी - श्वित्रः - कुष्ठ - न जातः - झाले नाही - अंधं तमः - व अंधकाररूप नरकात - न विविशतुः - प्रवेश करिते झाले नाहीत. ॥१८॥ तस्मिन् दुरवग्राहधामनि भगवति - त्या दुर्ज्ञेय स्वरूपाच्या परमेश्वराच्या ठिकाणी - सर्वलोकानां पश्यतां - सगळे लोक पाहत असता - अंजसा - सहजरीत्या - कथं - कसे - लयं ईयतुः - लय पावले. ॥१९॥ एतत् - ह्याविषयी - मे बुद्धिः - माझी बुद्धि - वायुना - वार्‍याने - दीपार्चिः इव - जशी दिव्याची ज्योत तशी - भ्राम्यति - अस्थिर झाली आहे - एतत् अद्‌भुतमम् - हे मोठे आश्चर्य आहे - भगवान् - सर्वज्ञानी असा तू - तत्र कारणं - त्याचे कारण - ब्रूहि - सांग. ॥२०॥ राज्ञः - धर्मराजाचे - तत् - ते - वचः - भाषण - आकर्ण्य - श्रवण करून - प्रीतः भगवान् नारदः ऋषिः - संतुष्ट झालेला भगवान नारद ऋषि - तत्सदः शृण्वंत्याः - ते सभासद ऐकत असता - तं आभाष्य - त्या धर्मराजांना हाक मारून - कथाः - कथा - प्राह - सांगता झाला. ॥२१॥ राजन् - हे धर्मराजा - निंदनस्तवसत्कारन्यक्कारार्थं - निंदा, स्तुति, सत्कार व तिरस्कार यांच्या ज्ञानाकरिता - कलेवरं - शरीर - प्रधानपरयोः - प्रकृति आणि पुरुष यांचा - अविवेकेन - भेद न करिता - कल्पितं (अस्ति) - रचिले आहे. ॥२२॥ पार्थिव - हे धर्मराजा - यथा - ज्याप्रमाणे - इह - या लोकी - भूतानां - प्राणिमात्रांना - तदभिमानेन - देहाभिमानाने - मम अहं इति वैषम्यं - माझे व मी अशी विषमता - दंडपारुष्ययोः - ताडन व निंदा यांपासून - हिंसा - हिंसा. ॥२३॥ यन्निबद्धः - ज्या देहाच्या ठिकाणी जखडून राहिलेला - अयं अभिमानः - हा अभिमान - तद्वधात् - व त्या देहाच्या वधामुळे - प्राणिनां - प्राण्यांचा - वधः - वध - तथा - त्याप्रमाणे - यस्य अखिलात्मनः - ज्या सर्वात्मा परमेश्वराला - कैवल्यात् - अद्वितीयपणामुळे - अभिमानः - अभिमान - न - नाही - हि - कारण - अस्य दमकर्तुः परस्य - ह्या शासनकर्त्या परमेश्वराची - हिंसा - हिंसा - केन - कोणी - कल्प्यते - कल्पिली आहे. ॥२४॥ तस्मात् - त्याकरिता - वैरानुबंधेन - वैर धरून - वा - किंवा - निर्वैरेण - वैरभाव सोडून - वा - अथवा - भयेन - भीतीने - स्नेहात् - स्नेहाने - कामेन - कामवासनेने - युंज्यात् - परमेश्वराकडे लावावे - कथंचित् - कोणत्याही प्रकाराने - पृथक् - भिन्न - न ईक्षते - पाहात नाही. ॥२५॥ यथा - ज्याप्रमाणे - मर्त्यः - मनुष्य - वैरानुभावेन - शत्रुत्वाने - तन्मयतां - तत्स्वरूपाला - इयात् - प्राप्त होतो - तथा - त्याप्रमाणे - भक्तियोगेन - प्रेमभक्तीने - न - प्राप्त होत नाही - इति मे निश्चिता मतिः - असे माझे ठाम मत ॥२६॥ पेशस्कृता - भ्रमराने - कुडयायां - भिंतीवर - रुद्धः - अडकविलेला - कीटः - कीडा - संरंभभययोगेन - द्वेष व भय यामुळे - तम् - त्या भ्रमराला - अनुस्मरन् - नित्य स्मरत - तत्स्वरूपतां - त्या भ्रमराच्या स्वरूपाला - विंदते - प्राप्त होतो. ॥२७॥ एवं - त्याप्रमाणे - ईश्वरे मायामनुजे - समर्थ अशा मायेने मनुष्यरूप धारण केलेल्या - भगवति कृष्णे - भगवान श्रीकृष्णाच्या ठिकाणी - वैरेण - वैरबुद्धीने - अनुचिंतया - नित्य स्मरणाने - पूतपाप्मानः - ज्यांची पापे धुवून गेली आहेत असे पुरुष - तं ईयुः - त्या श्रीकृष्णाप्रत प्राप्त झाले. ॥२८॥ यथा भक्त्या - जसे कोणी भक्तीने - बहवः - पुष्कळ लोक - कामात् - काम वासनेने - द्वेषात् - द्वेषबुद्धीने - भयात् - भीतीने - स्नेहात् - स्नेहाने - मनः - अंतःकरण - ईश्वरे - परमेश्वराच्या ठिकाणी - आवेश्य - ठेवून - तदघं - त्या द्वेषादिकांचे पाप - हित्वा - टाकून - तद्‌गतिं - त्या परमेश्वराच्या स्थानाला - गताः - गेले. ॥२९॥ विभो - हे राजा - गोप्यः कामात् - गोपी वासनेमुळे - कंसः भयात् - कंस भयामुळे - चौद्यादयो नृपाः द्वेषात् - शिशुपालादि राजे द्वेषामुळे - वृष्णयः संबंधात् - यादव नात्यामुळे - यूयं स्नेहात् - तुम्ही पांडव मैत्रीमुळे - वयं भक्त्या - आम्ही भक्तीने - तद्‌गतिं गताः - परमेश्वराच्या स्थानाला पावलो. ॥३०॥ पुरुषं प्रति - परमेश्वराच्या संबंधाने - पंचानां - पाच वृत्ती ठेवणार्‍यामधील - वेनः कतमः अपि न स्यात् - वेन राजा कोणत्याही वृत्तीचा नव्हता - तस्मात् - म्हणून - केन अपि - कोणत्याही - उपायेन - उपायाने - कृष्णे - परमेश्वराच्या ठिकाणी - मनः - मन - निवेशयेत् - ठेवावे. ॥३१॥ पांडव - हे धर्मराजा - वः - तुमच्या - मातृष्वस्रेयः - मावशीचा मुलगा - चैद्यः - चेदिदेशाचा राजा शिशुपाल - च - आणि - दंतवक्त्रः - दंतवक्त्र - विप्रशापात् - ब्राह्मणांच्या शापामुळे - पदात् - आपल्या स्थानापासून - च्युतौ - भ्रष्ट झालेले - विष्णोः - विष्णूच्या - पार्षदप्रवरौ - सेवकामधील श्रेष्ठ. ॥३२॥ हरिदासाभिमर्शनः - परमेश्वराच्या भक्तांवर संकट आणणारा - कीदृशः - कोणत्या प्रकारचा - वा - अथवा - कस्य - कोणाचा - शापः - तो शाप - हरेः - परमेश्वराच्या - एकांतिना - एकनिष्ठ भक्तांचा - भवः - जन्म - अश्रद्धेयः इव आभाति - विश्वास ठेवण्यास योग्य नव्हे असा भासतो. ॥३३॥ देहेन्द्रियासुहीनानां - देह, इंद्रिये व प्राण यांनी विरहित अशा - वैकुंठपुरवासिनां - वैकुंठात राहणार्‍यांचे - एतत् - हे - देहसंबंधसंबद्धं - देहसंबंधाने घडलेले वृत्त - आख्यातुं - सांगण्याला - अर्हसि - तू योग्य आहेस. ॥३४॥ एकदा - एके समयी - ब्रह्मणः पुत्राः - ब्रह्मदेवाचे मुलगे - सनंदनादयः - सनक, सनंदन, सनातन व सनत्कुमार हे - यदृच्छया - सहजगत्या - भुवनत्रयं - तीनही लोकांमध्ये - चरंतः - फिरणारे - विष्णोः लोकं - विष्णूच्या लोकाला - जग्मुः - गेले. ॥३५॥ पूर्वेषां अपि - पूर्वीच्या मरीच्यादिक ऋषींच्याही - पूर्वजाः - पूर्वी जन्मलेले - पंचषढढायनार्भाभाः - पाच सहा वर्षाच्या बालकासारख्या कांतीने युक्त - द्वाःस्थौ - दोघे द्वारपाल - दिग्वाससः तान् - नग्न अशा त्यांना - शिशून् - लहान बालके असे - मत्वा - मानून - प्रत्यषेधतां - अडविते झाले. ॥३६॥ कुपिताः - क्रुद्ध झालेले - एवं - याप्रमाणे - अशपन् - शाप देते झाले - बालिशौ युवाम् - पोरकट असे तुम्ही दोघे - मधुद्विषः - मधुसूदनाच्या - रजस्तमोभ्यां - रजोगुण व तमोगुण - रहिते पादमुले - यांनी विरहित अशा चरणांशी - वासं न च अर्हथः - राहण्याला मुळीच योग्य नाही - अतः - याकरिता - पापिष्ठां आसुरीं योनिं - पातकी अशा दैत्यांच्या जन्माला - आशु - लवकर - यांत - जा. ॥३७॥ एवं - याप्रमाणे - शप्तौ - शापिलेले - स्वभवनात् - स्वतःच्या स्थानापासून - पतंतौ - च्युत होत असलेले - पुनः - पुनः - तैः - त्या - कृपालुभिः - दयाळू सनंदनादिक ऋषींनी - प्रोक्तौ - बोलले गेले - त्रिभिः जन्मभिः - तीन जन्मांनी - लोकाय - आपल्या लोकाला - वां कल्पतां - तुमचे येणे होवो. ॥३८॥ तौ - ते दोघे - दैत्यदानववंदितौ - दैत्य व दानव यांनी वंदित असे - दितेः - दितीचे - पुत्रौ - दोन पुत्र - जज्ञाते - झाले - हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - ज्येष्ठः - वडील - हिरण्याक्षः - हिरण्याक्ष - ततः - त्याहून - अनुजः - लहान. ॥३९॥ हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - सिंहरूपिणा - सिंहाचे रूप धारण करणार्‍या - हरिणा - परमेश्वराने - हतः - मारिला - सौकरं - वराहाचे - वपुः - शरीर - बिभ्रता - धारण करणार्‍या हरीने - धरोद्धारे - पृथ्वीच्या उद्धाराच्या वेळी - हिरण्याक्षः (हतः) - हिरण्याक्ष मारिला. ॥४०॥ हिरण्यकशिपुः - हिरण्यकशिपु - केशवप्रियं - श्रीहरि ज्याला प्रिय होता अशा - प्रह्लादं पुत्रं जिघांसुः - प्रल्हाद नावाच्या मुलाला मारण्याची इच्छा करणारा - मृत्यूहेतवे - मारण्याकरिता - नानायातनाः - अनेक क्लेश - अकरोत् - देता झाला. ॥४१॥ सर्वभूतात्मभूतं - सर्व प्राणिमात्रांचा अंतर्यामी झालेल्या - समदर्शनं - ज्याला ब्रह्मसाक्षात्कार झाला आहे अशा - प्रशांतं - अत्यंत शांत अशा - स्पृष्टं - व्याप्त अशा - तं - त्या प्रल्हादाला - उद्यमैः - उपायांनी - हन्तुं - मारण्याला - न अशक्नोत् - समर्थ झाला नाही. ॥४२॥ ततः - नंतर - तौ - ते दोघे - केशिन्यां - केशिनीच्या ठिकाणी - विश्रवःसुतौ - विश्रव्याचे पुत्र म्हणून - राक्षसौ - राक्षसरूपाने - जातौ - जन्मास आले - रावणः - रावण - च - आणि - कुंभकर्णः - कुंभकर्ण - सर्वलोकोपतापनौ - सर्व जगाला पीडा देणारे. ॥४३॥ तत्र अपि - त्यावेळीही - राघवः भूत्वा - परमेश्वर रामरूप होऊन - शापमुक्तये - शापापासून मुक्तता होण्याकरिता - न्यहनत् - त्यांना मारिता झाला - प्रभो - युधिष्ठिरा - त्वं - तू - रामवीर्यं - रामाचा पराक्रम - मार्कंडेयमुखात् - मार्कंडेय ऋषीच्या तोंडून - श्रोष्यसि - ऐकशील. ॥४४॥ तौ एव - तेच दोघे - क्षत्त्रियौ - क्षत्रिय म्हणून - जातौ - जन्मलेले - तव - तुझे - मातृष्वस्रात्मजौ - मावसभाऊ - अधुना - आताच - कृष्णचक्रहतांहसौ - ते कृष्णाच्या चक्राने ज्यांचे पाप नष्ट झाले आहे असे - शापनिर्मुक्तौ - शापापासून मुक्त. ॥४५॥ वैरानुबंधतीव्रेण - सतत वैरांमुळे तीव्र झालेल्या - ध्यानेन - चिंतनाने - अच्युतसात्मतां - परमेश्वरस्वरूपाला - नीतौ तौ - नेलेले ते दोघे - पुनः - पुनः - हरेः - हरीच्या - पार्श्वं - समीप - विष्णुपार्षदौ - विष्णूचे द्वारपाल होऊन - जग्मतुः - गेले. ॥४६॥ महात्मनि - मोठया मनाच्या - दयिते पुत्रे - व दया करण्यास योग्य अशा पुत्राच्या ठिकाणी - विद्वेषः - अत्यंत द्वेष - कथं आसीत् - कसा झाला बरे - येन - ज्यामुळे - प्रल्हादस्य - प्रल्हादाला - अच्युतात्मता - परमेश्वराची प्राप्ति झाली - भगवन् - हे नारद मुने - मे - मला - ब्रूहि - तू सांग. ॥४७॥ सप्तमः स्कन्धः - अध्याय पहिला समाप्त |