शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

देह-बंध (श्लोक ४८) आणि अनात्म-बंध (श्लोक ४९) असे शब्द गुरूने वापरले होते. त्यांना अनुसरून बंध व अनात्मा यांच्याविषयी शिष्याचे प्रश्न आहेत. जीव - शिष्य हा परमात्मा असे गुरू म्हणाला होता (श्लोक ४९), त्याला अनुसरूनही शिष्याचा प्रश्न आहे. ''वेदांतार्थ-विचार'' (श्लोक ४७) याला धरून शिष्य विवेक शब्द वापरीत आहे.

अविद्येच्या बंधनातून सुटलेला ब्रह्मच होतो. तसे होण्याची इच्छा शिष्याला झाल्याने गुरु शिष्याचे कौतुक करतो. अद्यापि शिष्य धन्य आणि कृतकृत्य झालेला नाही; पण पुढे तो ब्रह्मज्ञानाने तसा होणार आहे. आणि तो ब्रह्म झाल्यावर मगच त्याचे कुळ पावन होणार आहे. भविष्यातील या गोष्टी जणू आताच घडल्या असे मानून गुरू तसे म्हणत आहे. हे लक्षात घ्यावे.

धर्मशास्त्रे सांगतात की प्रत्येक माणूस काही ऋणे-ऋणांची बंधने घेऊन जन्माला येतो. उदा., देव-ऋण, पितृ-ऋण, इत्यादी. अपत्य निर्माण करून बापाला पितृ-ऋणातून सोडविण्याचे कार्य पुत्र करतो. समजा माणसाला सावकार इत्यादींचे ऋण असेल तर ते फेडण्याचे कार्य मुलगा वा इतर नातेवाईक करू शकतात. पण जर आपणच आपला बंध निर्माण केला असेल, तर तो आपणच सोडवावयास हवा. उदा., आपण आपले पाय बांधले असतील तर ते आपणच सोडवावयास हवेत. स्वतःच्या अज्ञानाने जीव संसाराच्या बंधात पडला आहे. तेव्हा त्यानेच आत्मज्ञान मिळवून ते अज्ञान आणि अज्ञान-जन्मबंध दूर करावयास हवा. म्हणूनच एका साधूने म्हटले आहे, 'आपुली आपण करा सोडवण' हा मुद्दा स्पष्ट करण्यास पुढील ५४-५५ श्लोकांत काही उदाहरणे दिली आहेत.

बाहेरचा दुःखभार हा दुसऱ्याकडून निवारला जाऊ शकतो. पण भुकेसारखा दुःखाचा आंतरभार हा आपणच दूर करवयास हवा. इतरांनी अन्नपाणी सेवन केल्याने आपली तहानभूक दूर होत नाही. तद्वत् आपल्या अविद्येने आलेला बंध हा आपणच अविद्या दूर सारून निवारावयास हवा.

रोग्याने स्वतःच औषध घेऊन व पथ्य करून आपला रोग दूर करावयाचा असतो. त्याप्रमाणे आपल्या अविद्येने आलेला बंध आपणच अविद्या बाजूस सारून तोडावयाचा असतो.

आत्मवस्तूचा आपल्या अज्ञानाने आलेला बंध आपणच आत्मज्ञान मिळवून दूर करावयाचा आहे.

आत्म्याचे अज्ञान/अविद्या, त्याअंती काम/इच्छा/आसक्ती त्यामुळे कर्मे इत्यादी अंती येणारा संसाराचा पाश-बंध हा आत्मज्ञानाविना तुटत नाही. शेकडो कोट्यवधी कल्पे आत्मज्ञानाविना गेलीतरी आत्मज्ञानाविना अविद्या इत्यादी नष्ट होऊन संसाराचा पाश तुटत नाही. कल्प हा फार प्रदीर्घ काळ आहे. एक कल्प म्हणजे ब्रह्मदेवाचा एक दिवस हा काळ ४,३२, ००,००,००० इतकी मानवी वर्षे आहे असे म्हणतात.

सांख्य म्हणजे सांख्यदर्शन. ते प्रकृती व पुरुष असे द्वैत मानते; जगाचा कर्ता ईश्वर मानीत नाही. त्याचेच अनुकरण पतंजलिप्रणीत योगदर्शन करते. या सांख्य व योग यांनी मोक्ष मिळत नाही. इष्टापूर्त सारख्या वैदिकी आणि लौकिकी कर्मांनी मोक्ष हा साध्य नाही. वास्तुविद्या इत्यादी लौकिकी विद्यांनीही मोक्ष मिळत नाही, तर केवलाद्वैत वेदांताने सांगितलेल्या जीव-आत्मा आणि ब्रह्म यांच्या ऐक्याच्या ज्ञानाने मोक्ष सिद्ध होतो. केवलाद्वैतवेदांताने जो भोग सांगितला आहे त्यासाठी सर्ववेदांत-सिद्धांत-सारसंग्रह मधील ८०७-८१६ श्लोक पहा.

शास्त्राध्ययन महत्त्वाचे नसून, परतत्त्वाचे ज्ञान महत्त्वाचे आहे.

आत्मा/ब्रह्म हे श्रेष्ठ तत्त्व कळले नसेल तर वेद, शास्त्रे इत्यादींचे नुसते शाब्दिक ज्ञान निरुपयोगी आहे. शास्त्राध्यनाची परिणती आत्म्याच्या साक्षात्कारात झाली तर ती सफळ ठरते. तसेच ब्रह्म हे परतत्त्व कळले तर शास्त्राध्ययन करण्याची जरुरी राहतच नाही; कारण शास्त्राध्ययनाने इष्ट तत्त्व साध्य झाले आहे. याचा अर्थ असा नव्हे की आत्मज्ञानापूर्वी शास्त्राध्ययन नको आहे. श्लोक २६ इत्यादीमध्ये अपेक्षित असल्याप्रमाणे ते आवश्यक आहे, पण त्याची परिणती आत्म-साक्षात्कारात व्हावयास हवी.

व्यवहारात काही माणसे शब्दांचा फुलोरा फुलवितात. शास्त्रांचे अध्ययन - अध्यापन करणारी माणसेही शब्दांचे जंजाळ निर्माण करतात. हे शब्द-जंजाळ घनदाट अरण्याप्रमाणे आहे. दाट अरण्यात वाट न सापडल्याने मनाचा गोंधळ होतो. तसे शब्दाच्या जंजाळात अडकल्यास मनाचा गोंधळ होतो आणि खरे काय ते कळेनासे होते. म्हणून शब्दांचे जंजाळ बाजूला सारून आपले साध्य जो आत्मा त्याचे खरे स्वरूप जाणून घेणे आवश्यक ठरते. हे ज्ञान आत्मतत्त्व जाणणाऱ्या माणसाकडून मिळवावे लागते आणि त्यासाठी प्रयत्‍नही करावा लागतो.

येथील अज्ञान हे ब्रह्मविषयक अज्ञान आहे. त्या अज्ञानावर सर्पाचे रूपक केले आहे. ब्रह्माचे अज्ञान नष्ट करण्यास ब्रह्माचे ज्ञानच उपयोगी आहे अन्य कशाचाही उपयोग होणार नाही. येथे वेद व शास्त्र यांचा अर्थ वेगळ्या प्रकाराने घ्यावयास हवा. कारण मागे, श्लोक ६, ४७, ४८ इत्यादीमध्ये सांगितल्याप्रमाणे ब्रह्मज्ञान हे उपनिषदे आणि केवलाद्वैत वेदांतशास्त्र यावरूनच होते. तेव्हा उपनिषदे सोडून वेदाचे कर्मकांड आणि केवलाद्वैतशास्त्र सोडून अन्य शास्त्रे असा अर्थ घेणे आवश्यक ठरते.

ब्रह्म हे अंतिम तत्त्व आहे. ब्रह्म आणि जीव यांच्या एकत्वाच्या ज्ञानाने मोक्ष मिळतो (श्लोक ५८). हे एकत्वाचे ज्ञान साक्षात् /प्रत्यक्ष अनुभवास यावयास हवे. केवळ 'ब्रह्म' शब्द अनेकदा उच्चारून अथवा 'मी ब्रह्म आहे', जीव ब्रह्म आहे असे तोंडाने म्हणून उपयोग नाही. ब्रह्माचा निदिध्यास होऊन तसा अनुभव आला तरच मोक्ष मिळणार आहे. हीच गोष्ट वेगळ्या शब्दांत श्लोक ६५ मध्ये सांगितली आहे.

दृश्याचा म्हणजे दृश्य जगाचा विलय म्हणजे निरास म्हणजेच दृश्यातील आसक्ती व अहंकार यांचा त्याग होय. आत्माचे/ब्रह्माचे खरे स्वरूप जाणून घेणे हेही महत्त्वाचे आहे. नुसते तोंडाने 'मी ब्रह्म आहे' असे उच्चारून मोक्ष मात्र मिळणारा नाही. यासाठी एक दृष्टांत पुढील श्लोकात दिला आहे.

समजा, आपल्या पूर्वजांनी जमिनीत गाडून ठेवलेला द्रव्यसाठा आपणास प्राप्त करून घ्यावयाचा आहे. त्यासाठी पुढील गोष्टी आवश्यक आहेत - तो साठा कुठे पुरला आहे हे विश्वसनीय माणसाकडून ऐकून जाणून घ्यावयासे हवे. मग तेथे खणून, द्रव्यसाठ्यावरील दगड, माती इत्यादी दूर करावयास हवेत. नंतर ते द्रव्य बाहेर काढून आपल्या ताब्यात घ्यावयास हवे. 'अरे द्रव्या, बाहेर ये' , असे म्हणून ते बाहेर येणार नाही. असाच प्रकार आत्मतत्त्वाचे बाबतीत आहे. तो असा - माया/अविद्या आणि तिचे कार्य यांनी आत्मतत्त्व दडवून ठेवले आहे. ही गोष्ट प्रथम ब्रह्मवेत्त्या माणसाकडून ऐकून जाणून घ्यावयास हवी श्रवण, नंतर मनन, निदिध्यासन इत्यादी उपायांनी ते आत्मतत्त्व प्राप्त करून घ्यावयास हवे. आत्माविषयी केवळ तर्क करून ते प्राप्त होणार नाही.

संसाराच्या बंधनातून सहजपणे सुटका होत नाही आणि त्यासाठी माणसाने स्वतःच खूप प्रयत्‍न करावयास हवेत. जसे - ब्रह्मसाक्षात्कारी गुरू शोधणे, त्याचा उपदेश घेणे, त्याच्या उपदेशाप्रमाणे श्रवण, मनन, इत्यादी करणे. उदा. रोग्याने योग्य वैद्य शोधणे, त्याने सांगितलेले औषध मिळविणे आणि पथ्यपाणी सांभाळून ते औषध स्वतःच घेणे. तर तो रोगातून सुटेल. ''सर्व-प्रयत्‍नेन'' म्हणजे 'सर्व प्रयत्‍नाने' असा अर्थ भाषांतरात घेतला आहे. हा शब्द ''सर्व-प्रयत्‍न-इन'' असा घेतला तर ते शिष्याचे संबोधन होऊन, 'सर्व प्रयत्‍नांचा स्वामी (इन)' असा अर्थ होऊन 'प्रयत्‍न' आणि 'यत्‍न' यांची द्विरुक्ती खटकणार नाही.

श्लोक ५१ मध्ये शिष्याचा एकच प्रश्न नसून अनेक प्रश्न आहेत. हे सर्वच प्रश्न गुरूच्या मते चांगले आहेत. कारणे अशी - १) ते संसारदुःखनाशासाठी आणि संसारबंधनातून सुटण्याच्या हेतूने आहेत. २) वेदांतशास्त्र जाणाऱ्यांना असलेच प्रश्न आवडतात. ३) ते सूत्रासारखे आहेत. सूत्र हा एक वाङ्मयप्रकार आहे. त्यात कमीतकमी शब्दांत जास्तीतजास्त अर्थ सामावलेला असतो, ४) ते प्रश्न निगूढार्थ म्हणजे अर्थगर्भ, गूढार्थ अपेक्षित असणारे आहेत.

गुरूची उत्तरे ऐकून तत्काळ जीवमुक्त होणारे शिष्य विरळ असतात. येथे उल्लेखिलेला शिष्य तसा आहे, हे याच ग्रंथात पुढे कळून येते.

मोक्षप्राप्तीसाठी वैराग्य हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कारण ते असेल तरच मुमुक्षा सिद्ध होईल. म्हणून वैराग्याला येथे मोक्षाचे पहिले मुख्य कारण म्हटले आहे. वैराग्य म्हणजे अनित्याअनात्म पदार्थ भोगण्याच्या इच्छेचा अभाव (श्लोक १९) त्यासाठी नित्यानित्य-वस्तु-विवेक अगोदर व्हावयास हवा. त्यानंतर शम, दम, इत्यादी सहा गोष्टी हव्यात (श्लोक २० पहा). आणखी असे - शास्त्राने विहित केलेली कर्मे करीत राहिल्यास मोक्षाकडे लक्ष देता येणार नाही. म्हणून धर्मशास्त्राने सांगितलेल्या पद्धतीप्रमाणे विहित कर्मांचा विधिपूर्वक त्याग म्हणजे संन्यास हवा. विधिपूर्वक कर्मत्याग करण्याची पद्धत अशी आहे - प्राजापत्यं निरुप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम् । आत्मन्यग्नीन् समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद् गृहात् ॥ (मनुस्मृति) - सर्वस्वाची दक्षिणा असणारा प्राजापत्य नावाचा याग करून, स्वतःमध्येच अग्नीची स्थापना करून आणि मग घरातून बाहेर पडून संन्यास घ्यावा. केवलाद्वैत वेदांतात संन्यास-ग्रहण हे मोक्षासाठी एक आवश्यक अंग मानले जाते.

पहाः - श्रवणात् मननाद् ध्यानाद् तात्पर्येण निरंतरम् ।
बुद्धेः सूक्ष्मत्वमायाति ततो वस्तूपलभ्यते ॥
मंद- प्रज्ञावतां तस्मात् करणीयं पुनः पुनः ।
श्रवणं मननं ध्यानं सम्यग् वस्तूपलभ्यये ॥ - सर्ववेदांतसिद्धांतसारसंग्रह ८०७-८०८.
सर्ववेदांतसिद्धांतसारसंग्रह याच ग्रंथात श्लोक ८०९-८११ मध्ये या श्रवण इत्यादींचा खुलासा असा केला आहे : -

श्रवण : - सर्व-वेदांत-वाक्यानां षड्भिर्लिंगैः सदद्वये ।
परे ब्रह्मणि तात्पर्य -निश्चयं श्रवणं विदुः ॥
मननः - श्रुतस्यैवाद्वितीयस्य वस्तुनः प्रत्यगात्मनः ।
वेदांत-वाक्यानुगुण-युक्तिभिस्तनुचिंतनम् ॥
ध्यान : - विजातीय-शरीरादि-प्रत्यय-त्यागपूर्वकम् ।
सजातीयात्मवृत्तीनां प्रवाह-करणं यथा ।
तैलधारावदच्छिन्न-वृत्या तदूध्यानमिष्यते ॥

गुरूचे भाषण एका कानाने ऐकून दुसऱ्या कानातून सोडून द्यावयाचे नाही. ते मनात नीट धारण करून ठेवणे आवश्यक आहे.

माणसाचे स्थूल शरीर हे अनात्मा आहे. धातू म्हणजे घटकद्रव्य. आयुर्वेदाप्रमाणे मानवी स्थूल शरीर हे सात धातूंनी बनलेले आहे. हे सात धातू असे - रस, रक्त, मांस, मेद, अस्थी, मज्जा आणि शुक्र. कधी हे सात धातू असेही सांगितले जातात - वसा, रुधिर, मांस, मेद, मज्जा, अस्थी आणि स्नायू. शंकराचार्यांनी येथे दिलेले सात धातू वेगळे आहेत; त्यामध्ये चर्म आणि त्वचा ही द्विरुक्ती वाटते. तेव्हा 'चर्म -वसाह्वयैः' असा पाठभेद असण्याची शक्यता आहे.

डोळ्यांना दिसणारे माणसाचे स्थूल शरीर हे आकाश, वायु, तेज, जल आणि पृथ्वी या पाच महाभूतांच्या विशिष्ट मिश्रणाने बनलेले आहे. हात, बोटे, मान, पोट इत्यादी अन्य अवयव शरीरात आहेत. ''मी उंच आहे, मी लठ्ठ आहे'' असे माणूस म्हणतो. शरीर उंच व लठ्ठ असल्याने तो तसे म्हणतो. म्हणजे तो शरीराला मी म्हणतो. तसेच ''माझे शरीर'' असेही माणूस म्हणतो. म्हणून 'मी-माझे 'या स्वरूपात हे शरीर उल्लेखिले जाते. है स्थूल शरीर मोहाचे आश्रयस्थान आहे. शरीरालाच मी - माझे म्हटल्याने ते नीटनेटके ठेवण्याकडे माणसाचा कल असतो. सुंदर शरीराचा तर माणसाला मोहच पडतो. उदा., सुंदर स्त्री, पुरुष. असे हे स्थूल शरीर आत्मा नाही, ते अनात्मा आहे.

(प्रस्तावनेतील अध्यारोप प्रक्रिया पहा) तमोगुण प्रधान असणाऱ्या अज्ञानातून/अविद्येतून आकाश, वायू, तेज, पाणी व पृथ्वी ही नावे असणारी मात्र सूक्ष्म भूते उत्पन्न होतात. या सूक्ष्म भूतांत पुढे पंचीकरण होऊन, तीच आकाश इत्यादी नावे असणारी पाच स्थूल महाभूते उत्पन्न होतात. पाच महाभूतांच्या परस्पर मिश्रणाने स्थूल दृश्य जगातील सर्व पदार्थ निर्माण होतात. या स्थूल पदार्थांत स्थूल भूतांचे शब्द, स्पर्श इत्यादी गुण असणारे शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध असे पाच प्रकारचे भोग्य विषय निर्माण होतात. तसेच या पाच महाभूतांच्या मिश्रणाने स्थूल शरीरे उत्पन्न होतात. स्थूल देहाची उपाधी असणारा जीव या विषयांचा भोक्ता होतो.