|
|
|
प्रश्नोपनिषद् प्रथमः प्रश्नः ॐ - प्रत्येक उपनिषदाचे प्रारंभ परमेश्वराच्या स्मरणाने करण्याची प्रथा आहे. ॐ सुकेशा च भारद्वाजः शैब्यश्च सत्यकामः सौर्यायणी भारद्वाजः सुकेशा - भारद्वाज पुत्र सुकेशा च शैब्यः सत्यकामः - शिबीचा पुत्र सत्यकाम च गार्ग्यः सौर्यायणी - गर्ग कुलोत्पन्न सौर्यायणी च कौसल्यः अश्वलायनः - कोसलदेशीचा अश्वलायन च वैदर्भिः भार्गवः - विदर्भ निवासी भार्गव कात्यायनः कबन्धी - कत्य ऋषिचा प्रपौत्र कबन्धी ते ह एते ब्रह्मपरा ब्रह्मनिष्ठाः - हे सहा ऋषि वेदपरायण तसेच वेदांमध्ये निष्ठा असलेले होते. ते ह परं ब्रह्म अन्वेषमाणाः - ते सर्व परब्रह्म ज्ञानाचा शोध घेत असता एषः ह वै तत्सर्वं वक्ष्यति इति - हे ( पिप्पलाद ऋषि ) निश्चितपणे त्या परब्रह्माबद्दल सर्व काहीं सांगतील अशी श्रद्धा ठेऊन ते ह समित्पाणयो भगवन्तं पिप्पलादमुपसन्नाः - हातांत समिधा घेऊन ( समर्पण भावनेने ) भगवान पिप्पलाद ऋषिंकडे गेले. ॥ १ ॥ तान् ह स ऋषिरुवाच भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया तान् ह सः ऋषिः उवाच - त्या सहा ऋषीपुत्रांना ते प्रसिद्ध पिप्पलाद ऋषी म्हणाले भूयः एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया संवत्सरं संवत्स्यथ - ( पिप्पलाद ऋषींना माहीत होते की आलेले सर्व ऋषीपुत्र तपस्वी व वेदनिष्ठ आहेत. तरीपण गुरुंकडून उपदेश घेण्याकरिता ज्या शिष्यलक्षणांची आवश्यकता असते ती त्यांच्यात आहेत की नाहीत ह्याचा पडताळा घेण्याकरिता ते म्हणाले ) तुम्हाला पुन्हा श्रद्धायुक्त, ब्रह्मचर्याचे पालन करीत एक वर्ष तपश्चर्या करीत राहावे लागेल. यथाकामं प्रश्नान् पृच्छत - त्यानंतर आपापल्या इच्छेप्रमाणे काय विचारायचे आहे ते विचारा. यदि विज्ञास्यामः सर्वं ह वो वक्ष्याम इति - तुम्ही जे विचाराल ते मी जर जाणत असेन तर ते सर्व निस्संदेह मी तुम्हाला सांगेन ॥ २॥ अथ कबन्धी कात्यायन उपेत्य पप्रच्छ । अथ कबन्धी कत्यायनः उपेत्य प्रपच्छ - (एक वर्ष झाल्यावर ) कत्य प्रपौत्र कबंधीने पिप्पलाद ऋषींजवळ जाऊन विचारले - भगवन् कुतः ह वा इमाः प्रजाः प्रजायन्त इति - भगवन् , चराचर विश्वात दिसण्यार्‍या चित्रविचित्र प्रजांच्या उत्पत्तीचे मूळ कारण ( कुठून ? कशी ? ) काय ? ॥ ३ ॥ तस्मै स होवाच प्रजाकामो वै प्रजापतिः तस्मै सः ह उवाच् - ते सुप्रसिद्ध ऋषी त्याला म्हणाले , वै प्रजाकामः प्रजापतिः - ( ह्या सर्व उपक्रमाच्या मागे ) निश्चितपणे विविध प्रजांच्या उत्पत्तीची इच्छा असलेला प्रजापती आहे. सः तपः अतप्यत - त्यासाठी त्याने तप केले. सः तपः तप्त्वा मिथुनम् उत्पादयते - त्याने तप करून सृष्टीच आरंभ केला आणि सुरुवातीला एक जोडी उत्पन्न केली. रयिम् च प्राणम् च - एक रयि ( प्रतिनिधी स्वरूप चन्द्र ) आणि दुसरा प्राण ( प्रतिनिधी स्वरूप सुर्य ) एतौ मे बहुधा प्रजाः करिष्यत इति - हे दोन उत्पन्न करायचा उद्देश म्हणजे हे दोन्ही मिळून माझ्यासाठी विविध प्रकारची प्रजोत्पत्ती करतील. ( ब्रह्मानें उत्पन्न केलेल्या ह्या जोडीला अग्नि / सोम , पुरुष / प्रकृती , धन / ऋण इ. नावानेंही ओळखले जाते. इथून पुढें साधारणपणें एक अगोचर अशी चेतन शक्ति अज्ञात आत्मतत्त्वाशी जुडलेली असते व दुसरी म्हणजे ज्ञानेंद्रियांना गोचर असणारे, त्यांच्या शक्तिसहीत सर्व पदार्थ [काम्य / भोग्य धरून ] म्हणजे -रयि- अशा अर्थाने घेतलेले दिसतात ) ॥ ४ ॥ आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव चन्द्रमा रयिर्वा एतत् ह आदित्यः वै प्राणः चन्द्रमा एव रयिः - निश्चितपणे हा सुर्य म्हणजे प्राण आणि चन्द्रमा म्हणजे रयिः होय. यत् मूर्तम् च अमुर्तम् च जे काही आकाररूप असलेले आणि जे काही आकाररहीत आहे ( आकाश, वायु वगैरे ) एतत् सर्वं वै रयिः - हे सर्वच्या सर्व म्हणजे जे कांही पंचेंद्रियाना गोचर होऊं शकते - ( दृश्य वा अदृश्य ) ते म्हणजे रयि होय. ॥ ५ ॥ अथादित्य उदयन् यत् प्राचीं दिशं प्रविशति तेन प्राच्यान् अथ उदयन् आदित्यः यत् प्राचीम् दिशम् प्रविशति - उजाडता सुर्य जेव्हां पूर्व दिशेंत प्रवेश करतो - तेन् प्राच्यान् प्राणान् रश्मिषु सन्निधत्ते - तेव्हां तो पूर्व दिशेकडील सर्व प्रांत आपल्या किरणांनी प्रकाशीत करीत प्राणतत्त्वाने आच्छादित करून टाकतो - यत् दक्षिणां यत् प्रतीचीम् यत् उदीचीम् तद्वत दक्षिण, पश्चिम आणि उत्तर भाग देखील प्रकाशतो - यत् अधः यत् उर्ध्वम् यत् अन्तरा दिशः यत् सर्वम् प्रकाशयति - तसेच खालच्या व वरच्या लोकांत आणि दिशांच्या मधल्या प्रदेशांतही. अशा रितीने सर्व भाग प्रकाशित करतो. तेन सर्वान् प्राणान् रश्मिषु सन्निधत्ते - ते सर्व प्रांत आपल्या किरणांद्वारे प्राणमय करतो. ॥ ६ ॥ स एष वैश्वानरो विश्वरुपः प्राणोऽग्निरुदयते । सः एष: उदयते - हा सूर्य उगवतो आणि - वैश्वानरः अग्निः विश्वरूपः प्राणः - प्राणीमात्रांच्यात वैश्वानर अग्नि स्वरूपांत व सृष्टींत विश्वरूप प्राण स्वरूपांत प्रतिष्ठीत राहातो - तत् एतत् ऋचा अभ्युक्तम् - हीच गोष्ट पुढे ऋचाद्वारे सांगितली गेली आहे. ॥ ७ ॥ विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम् । विश्वरूपम् जातवेदसम् परायणम् ज्योतिः तपंतम् - सर्व विश्वाच्या केंद्रस्थानी, सर्वज्ञ असा, सर्वांचा आधार होत, हा प्रकाशमय सुर्य स्वताः तप्त होत असतो - हरिणम् एकम् एषः सहस्त्ररश्मिः सुर्यः - हजारो किरण असलेला हा सुर्य एकटाच - शतधा वर्तमानः प्रजानाम् प्राणः उदयति - शेकडो प्रकारे सर्व प्राणीमात्रांचे जीवन बनून विचरत असतो. ॥८॥ संवत्सरो वै प्रजापतिः तस्यायने दक्षिणं चोत्तरं च । इथवर "प्रजेची उत्पत्ती कुठून ? त्याचे मूळ कारण ? " ह्याविष्यीं वर्णन झाले. इथून पुढें " कशी ? " बद्दल विवेचन. संवत्सरः वै प्रजापतिः - बारा महिने असलेला संवत्सर निश्चित्पणे काळरूपी प्रजापती आहे. तस्य अयने दक्षिणम् च उत्तरम् च - त्याचे दक्षिण व उत्तर असे दोन अयने आहेत. तत् इष्टापुर्ते वै कृतम् इति उपासते - या मनुष्यलोकांत इष्ट कामनांच्या पूर्तीसाठी कारावयाला लागणार्‍या कर्मांना ’योग्य कर्मे’ मानून जे उपासना करतात - ते चान्द्रमसम् लोकम् एव अभिजयन्ते - ते अंतसमयी चन्द्रलोकांत जातात - ते एव पुनः आवर्तन्ते - आणि ते परत मनुष्य लोकंत येतात. तस्मात् एते प्रजाकामाः ऋषयः दक्षिणम् प्रतिपद्यन्ते - म्हणून सन्तान इच्छुक ऋषी दक्षिण मार्गानें जातात. एषः वै रयिः यः पितृयाणः - याला पितृयाण मार्ग म्हणतात. निस्सन्देह तो रयि होय. ॥ ९ ॥ अथोत्तरेण तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्यया अथ तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया विद्यया आत्मानम् अन्विष्य - पण जे तप तथा ब्रह्मचर्येचे पालन करीत, श्रद्धेने, अध्यात्मविद्येने, सुर्यरूपी परत्म्याचा शोध घेण्यात जीवन सार्थक करतात , ते अंतसमयीं उत्तरमार्गाने सुर्यलोकात जातात. एतत् वै प्राणानम् आयतनम् एतत् अमृतम् अभयम् - प्राणांचा प्रतिष्ठान असलेला सुर्य हे अविनाशी आणि निर्भय पद आहे. - एतत् परायणम् - उत्तर दिशेने जाणे म्हणजे परमगतीच. एतस्मात् न पुनरावर्तन्ते - तिथे जे जातात ते परत येत नाहीत. इति एषः निरोधः - म्हणजेच पुनरावर्तनाचा तिथे निरोध होतो. तत् एषः श्लोक - हीच गोष्ट आणखी स्पष्ट करण्याकरता पुढील श्लोक. ॥ १० ॥ पञ्चपादं पितरं द्वादशाकृतिं दिव आहुः परे अर्धे पुरीषिणम् । पंचपादम् पितरम् द्वादशाकृतिम् - कांही विद्वानांचे म्हणणे आहे की काळरूपी हा सुर्य पांच चरण असलेला ( हेमंत आणि शिशीर एकत्रित असा एक , आणि उरलेले चार असे एकूण पांच ऋतु म्हणजे पांच चरण ), सर्वांचा पिता ( पालनकर्ता ) आणि प्रत्येक महिन्याची एक शरीर आकृति अशा बारा आकृत्या असलेला पुरीषिणम् दिवः परे अर्धे आहुः - जलाची उत्पत्ती करणारा आणि स्वर्गलोकाच्याही पलिकडचा असा आहे. अथ इमे अन्य उ परे सप्तेचक्रे षडरे - इतर कांही विद्वान ह्याला सात चक्रे असलेला असून प्रत्येक चक्राला ऋतुरुपी सहा आरे असलेला , अर्पितम् विचक्षणम् इति आहुः - तसेच सर्वांचे ज्ञान असलेला असा आहे. इथेही हा काळरूपी असून गतिमान आहे म्हणून त्याला प्रजापती असे म्हटलेले आहे. ॥ ११ ॥ मासो वै प्रजापतिः तस्य कृष्णपक्ष एव रयिः शुक्लः प्राणः मासः वै प्रजापतिः - महिना ( परत काळच की ) हा देखील प्रजापती आहे. तस्य कृष्णः पक्षः एव रयिः शुक्ल प्राणः - महिन्याचे दोन पक्ष असतात. एक कृष्णपक्ष ज्याला रयि म्हणतात आणि दुसरा जो शुक्लपक्ष , तो म्हणजे प्राण तस्मात् एते ऋषयः शुक्ल इष्टिम् कुर्वन्ति - म्हणून कल्याणेच्छु ऋषिगण निष्कामभावनेने यज्ञादि कर्तव्यकर्में शुक्लपक्षात करतात इतर इतरेस्मिन् - पण इतर प्रापंचिक देखिल जरी कृष्णपक्षांतही शुभकर्मे करीत असले तरी ती सर्व कर्मे बहुधा सकामच असतात. ॥ १२ ॥ अहोरात्रो वै प्रजापतिः तस्याहरेव प्राणो रात्रिरेव रयिः अहोरात्रौ वै प्रजापतिः - दिवसरात्रीच्या जोडीलाही प्रजापती म्हणतात. तस्य अहः एव प्राण रात्री एव रयिः - पैकी दिवसाला प्राण व रात्रीला रयि म्हणतात. कांही विद्वान म्हणतात दिवस म्हणजे भोक्ता व रात्र म्हणजे भोग्य. ये दिवा रत्या संयुज्यंते एते वै प्राणम् प्रस्कंदंति - जे दिवसा स्त्री सहवास करतात ते आपल्या प्राणरूपी शक्तीला क्षीण करतात. यत् रात्रौ रत्या संयुज्यंते तत् ब्रह्मचर्यम् एव - व जे फक्त रात्री स्त्री-सहवास करतात ते ब्रह्मचारी तुल्य होत. ॥ १३ ॥ अन्नं वै प्रजापतिः ततो ह वै तद् रेतः अन्नम् ह वै प्रजापतिः ततः वै तत् रेतः - अन्नालाही प्रजापती म्हटले आहे. कारण प्रजोत्पत्तीसाठी आवश्यक असे वीर्य अन्नापासूनच उत्पन्न होते. तस्मात् इमाः प्रजाः प्रजायंत इति - या वीर्यापासून हे संपूर्ण चराचर प्राणी उत्पन्न होतात. ॥ १४ ॥ तद्ये ह वै तत् प्रजापतिव्रतं चरन्ति ते मिथुनमुत्पादयन्ते । तत् ये ह वै तत् प्रजापतिव्रतम् चरन्ति - जे कोणी निश्चयपूर्वक त्या प्रजापती व्रताचे आचरण करतो ते मिथुनम् उत्पादयन्ते - ते जोडीने प्रजोत्पत्ती करतात. येषाम् तपः ब्रह्मचर्यम् येषु सत्यम् प्रतिष्ठितम् - जे तपस्वी व ब्रह्मचर्येचे पालन करणारे आहेत तेषाम् एषः ब्रह्मलोकः - त्यांनाच ब्रह्मलोकाची प्राप्ती होते. ॥ १५ ॥ तेषामसौ विरजो ब्रह्मलोको येषु न जिन्हम् न् माया - जे चुकूनही असत्य बोलत वा वागत नाहीत आणि ज्यांच्यात कुटीलपणाचा लवलेशही नाही तेषाम् असौ विरजो ब्रह्मलोकः इति - अशांनाच विशुद्ध आणि विकाररहीत ब्रह्मलोकाची प्राप्ती होते. ॥ १६ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि प्रथमः प्रश्नः ॥ प्रश्नोपनिषद् द्वितीयः प्रश्नः अथ हैनं भार्गवो वैदर्भिः पप्रच्छ । अथ ह एनम् वैदर्भिः भार्गवः प्रपच्छ - यानंतर ह्या महान् ऋषींना विदर्भदेशीय भार्गवाने विचारले - भगवन् , कति देवाः एव प्रजां विधारन्ते - भगवन् , एकूण किती देवता ह्या प्रजेला धारण करतात ( आधार देतात )- कतरे एतत् प्रकाशयन्ते - यापैकीं कोणकोण ह्यांना प्रकाशित करतात - पुनः एषाम् कः वरिष्ठः इति - आणि भगवन् परत हेंही सांगावे कि त्या सर्वांमध्ये वरिष्ठ देवता कोण ? ॥ १ ॥ तस्मै स होवाच - आकाशो ह वा एष देवो वायुरग्निरापः सः ह तस्मै उवाच - ते महान् ऋषी भार्गवाला म्हणाले - ह आकाशः वै एषः देवः - निश्चितपणे हे महान आकाश ही एक देवता आहे - वायुः अग्निः आपः पृथिवी वाक् चक्षुः च श्रोत्रं मनः - तसेच वायु, अग्नि, जल, पृथ्वी, वाणी ( व इतर कर्मेंद्रिये ), नेत्र आणि कर्ण ( इ. ज्ञानेंद्रिये ) तथा अंतःकरण चतुष्टय, ह्याही देवता होत. पंचमहाभूतांचे शरीर बनत असल्यामुळे ही पांच महाभूते, तसेच कर्मेंद्रिये, ज्ञानेंद्रिये व अंतःकरण चतुष्टयाने हे शरीर व्यवहार करतें म्हणून या चवदा देवता सर्व काही प्रकाशित करतात असें म्हटलें आहे. - ते प्रकाश्य अभिवदन्ति - या सर्व देवता आपापल्या शक्तींचे प्रदर्शन करीत अभिमानाने म्हणतात, - वयम् एतत् बाणम् अवष्टभ्य विधारयामः - आम्हींच ह्या शरीराला आश्रय देऊन देह धारण करतो. ॥ २ ॥ तान् वरिष्ठः प्राण उवाच । मा मोहमापद्यथ । अहं एवैतत् तान् वरिष्ठ प्राण उवाच - या सर्वांत श्रेष्ठ असलेला प्राण त्या गर्व झालेल्या इतर देवतांना म्हणाला, - मा मोहम् आपद्यत अहम् एव एतत् आत्मानम् प्रविभज्य - भलत्या भ्रमांत राहुं नका , मी माझा स्वरूपाची पांच भागात विभागणी करून - एतत् बाणम् अवष्टभ्य विधारयामि - मी ह्या शरीराचा आश्रय बनून हे शरीर धारण करतो - ते अश्रद्धधाना बभूवः इति - असे ऐकूनही त्यांचा त्या वक्तव्यावर विश्वास न बसून ते आपल्याच तोर्‍यात राहीले. ॥ ३ ॥ सोऽभिमानाद् ऊर्ध्वं उत्क्रामत इव तस्मिन् उत्क्रामति सः अभिमानात उर्ध्वम् इव उत्क्रमते - त्या देवतांना आपली जागा दाखविण्याच्या मिशेने ) तो प्राण शरीराबाहेर जेल्यासारखी कृति करतो - तस्मिन् उत्क्रामति अथ इतर सर्वे एव उत्क्रामन्ते - तो प्राण जरासा शरीराबाहेर गेल्यावर इतर सर्व देवताही त्यांचा आधार तुटल्यासारखे झाल्यामुळे बाहेर पडल्या. - च तत् प्रतिष्ठमाने सर्वे एव प्रातिष्ठन्ते - तो परत शरीरात स्थीर झाल्यावर सर्व देवता परत स्थीर झाल्या. - तत् यथा मधुकरराजानम् उत्क्रामंतम् सर्वा एव मक्षिका उत्क्रामन्ते - मधमाश्यांचा राजा [ का राणी ?] जसा आपल्या स्थानावरून उडाला की इतर सर्व मधमाश्याही तिच्या पाठीमागून उडतात - च तस्मिन् प्रतिष्ठमाने सर्वा एव प्रातिष्ठन्ते - आणि ती मधमाश्यांची राणी खाली बसल्यावर जशा लगेच इतर सर्व माश्या खाली बसतात - एवम् वाक् चक्षुः श्रोत्रम् च मनः - अगदी त्याचप्रमाणे वाणी, नेत्र, कान, मन वगैरींची स्थिति झाली - ते प्रीताः प्राणम् स्तुवन्ति - त्या सर्व देवतांना आपापल्या मर्यादा कळल्या आणि प्राणाच्या श्रेष्ठतेचा अनुभव आला - नम्रपणे ते सर्व प्राणदेवतेची स्तुति करायला लागले. ॥ ४ ॥ एषोऽग्निस्तपत्येष सूर्य एष पर्जन्यो मघवानेष वायुः एषः तपति एषः सुर्यः - सर्वजण स्तुति करत म्हणायला लागले, हा प्राण अग्निरूपाने तप्त होतो. हाच सुर्य आहे. - एषः वायुः एषः देवः पृथिवी रयिः - हाच वायु आहे आणि हा प्राणदेवच पृथिवी व रयि आहे. - यत् सत् च असत् च अमृतम् - तसेच हा सत्, असत् आणि अमृतस्वरूप परमात्मा आहे. ॥ ५ ॥ अरा इव रथनाभौ प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम् । रथनाभौ अरा इव - रथचक्राच्या नाभीस्थानी असलेल्या आरेप्रमाणे - ऋचः यजूंषि सामनि यज्ञः च ब्रह्म क्षत्रियम् - ऋग्वेद, यजुर्वेद व सामवेदातील मन्त्र, यज्ञ आणि ते करणारे ब्राह्मण व क्षत्रियही , - सर्वम् प्राणे प्रतिष्ठीतम् - हे सर्वच प्राणांत प्रतिष्ठित आहेत. ॥ ६ ॥ प्रजापतिश्चरसि गर्भे त्वमेव प्रतिजायसे । प्राणः त्वम् एव प्रजापतिः - हे प्राणा ! तूंच प्राणीमात्रांचा ईश्वर प्रजापती आहेस - (त्वम् एव ) गर्भे चरसि प्रतिजायसे - तूच गर्भ बनून जन्म घेतोस आणि तूच माता-पिता रुपाने जन्माला घालतोस - तु इमाः प्रजाः तुभ्यम् बलिम् हरन्ति - हे सर्व जीव तुलाच भेंट अर्पण करतात ( उपासना करतात ) - यः प्राणैः प्रतितिष्ठसि - तुंच आपल्या पांच भागांसहीत सर्वत्र प्रतिष्ठित असतोस. ॥ ७ ॥ देवानामसि वह्नितमः पितॄणां प्रथमा स्वधा । देवानाम् असि वन्हितमः - देवतांना यज्ञातील हवी पोंचविणारा उत्तम अग्नि तूच आहेस - पितृणाम् प्रथमा स्वधा - पितरांच्या तृप्तीसाठी तर्पणही तूच आहेस - अथर्व अंगिरसाम् ऋषीणाम् चरितम् सत्यम् असि - श्रेष्ठ ऋषींच्या आचरणांतील सत्यत्त्वही तूच आहेस. ॥ ८ ॥ इन्द्रस्त्वं प्राण तेजसा रुद्रोऽसि परिरक्षिता । प्राण त्वम् तेजसा इन्द्रः रुद्रः परिरक्षिता असि - हे प्राणा ! तेजाने सम्पन्न असा तारकदेव इन्द्र, संहारक रुद्र आणि पालनकर्ता विष्णू तूच आहेस - त्वम् अंतरिक्षे चरसि - तूच अंतरिक्षांत भ्रमण करीत - सुर्यः त्वम् ज्योतिषाम् पतिः - प्रकाशित करणार्‍या सर्व देवतांमध्ये सुर्यरूपाने तूच सर्वात अधिक श्रेष्ठ आहेस. ॥ ९ ॥ यदा त्वमभिवर्षसि अथेमाः प्राण ते प्रजाः । प्राण यदा त्वम् अभिवर्षसि - हे प्राणा ! तूं जेव्हां जलाचा वर्षाव करतोस - अथ ते इमाः प्रजाः कामाय अन्नम् भविष्यति - तेव्हां तुझी ही सर्व प्रजा आता मुबलक अन्नाची प्राप्त्ति होणार - इति आनन्दरुपा तिष्ठन्ति - ह्या आशेने आनन्दी होतात. ॥ १० ॥ व्रात्यस्त्वं प्राण एकर्षिः अत्ता विश्वस्य सत्पतिः । प्राणः त्वम् व्रात्यः एकर्षीः - हे प्राणा ! तूं सर्वथा संस्कारशून्य असून एकर्षी नावाचा ऋषी आहेस - वयम् आद्यस्य दातारः - आम्ही तुला लागणारे अन्न पुरविणारे आहोत - अत्ता विश्वस्य सत्पतिः - तूं त्या अन्नाचा भक्षक आहेस आणि सर्व जगताचा श्रेष्ठ स्वामी आहेस - मातरिश्व त्वम् नः पितः - हे वायुमय देवा, तूंच आम्हां सर्व देवतांचा पिता आहेस. ॥ ११ ॥ या ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता या श्रोत्रे या च चक्षुषि । या ते तनु वाचि प्रतिष्ठिता च - तू वाणीमध्ये प्रतिष्ठीत आहेस - या श्रोत्रे या च चक्षुसि या मनसि संतता - तसेच डोळे, कान व मनामध्येही तूच व्याप्त आहेस - ताम् शिवाम् कुरु मा उत्क्रमी - हे सर्व तू मंगलमय करून टाक. तू कधीही आमचा त्याग करू नकोस. ॥ १२ ॥ प्राणस्येदं वशे सर्वं त्रिदिवे यत् प्रतिष्ठितम् । इदम यत् त्रिदिवे प्रतिष्ठितम् - या जगतात जे काही आहे ते सर्व प्राणाने प्रतिष्ठित आहे - सर्वम् प्राणस्य वशे - सर्वकांही प्राणाच्या आधीन आहे - माता पुत्रान् इव रक्षस्व - हे प्राणा , मातेप्रमाणे तू आम्हां सर्वांचे रक्षण कर - श्रीः च प्रज्ञाम् च विधेहि इति - तसेच आम्हाला ऐश्वर्य व शुद्ध बुद्धी प्रदान कर. ॥ १३ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि द्वितीयः प्रश्नः ॥ प्रश्नोपनिषद् तृतीयः प्रश्नः अथ हैनं कौशल्यश्चाश्वलायनः पप्रच्छ । अथ ह एनम् कौसल्यः अश्वलायनः च पप्रच्छ - यानंतर पिप्पलाद ऋषींना कोसलदेशीय अश्वलायनने विचारले - भगवन्, एषः प्राणः कुतः जायते - हा प्राण कुठुन उत्पन्न होतो - अस्मिन् शरीरे कथम् आयाति - व या शरीरात तो कसा येतो - वै आत्मानम् प्रविभज्य कथम् प्रातिष्ठते - तसेच आपले विभाजन करून कशा प्रकारे स्थित होतो - केन उत्क्रमते - कशा प्रकारे शरीरांतून बाहेर पडतो - कथम् बाह्यम् अभिधत्ते - या ( शरीराबाहेरील ) विश्वाला कशा प्रकारे धारण करतो - कथम् अध्यात्मम् इति - तसेच शरीर जगतात ( इन्द्रिये-मनाला ) कशा प्रकारे धारण करतो. असा माझा प्रश्न आहे. ॥ १ ॥ तस्मै स होवाच - अतिप्रश्नान् पृच्छसि ब्रह्मिष्ठोऽसीति तस्मात्तेऽहं ब्रवीमि ॥ २ ॥ <तस्मै सः ह उवाच - ऋषी म्हणाले - अतिप्रश्नान् पृच्छसि, ब्रह्मिष्ठ असि इति - तू फारच प्रश्न विचारतोस, म्हणजेच वेद चांगल्या प्रकारे जाणतोस - तस्मात् ते अहम् ब्रवीमि - आतां मी तुझ्या प्रश्नांची उत्तरे देतो. ॥ २ ॥ आत्मन एष प्राणो जायते । यथैषा पुरुषे छाया एस्मिन् आत्मन एषः प्राणो जायते - हा प्राण आत्म्याच्या ( इच्छेने ) उत्पन्न होतो - एतत् एतस्मिन् आततम् - ह्या प्राणाला त्या परमेश्वराचाच आश्रय आहे - अस्मिन् शरीरे मनोकृतेन आयाति - ह्या शरीरात मनाद्वारे केलेल्या संकल्पाने प्रवेश होतो. ॥ ३ ॥ यथा सम्राडेवाधिकृतान् विनियुङ्‍क्ते । एतान् ग्रामान् एतान् ग्रामान् यथा सम्राट् अधिकृतान् विनियुङ्‍क्ते - ज्या प्रमाणे चक्रवर्ती राजा वेगवेगळ्या प्रांतात अधिकारी नियुक्त करून - एतान् ग्रामान् एतान् ग्रामान् अधितिष्ठस्व - हे गांव तुम्ही पाहा, ह्या गावांत तुम्ही रहा असे सांगतो - एवम् एव एषः प्राणः - त्याच प्रमाणे हा प्राण - इतरान् प्राणान् पृथक् पृथक् एव सन्निधत्ते - इतर प्राणांना वेगवेगळ्या भागांत स्थापीत करतो. ॥ ४ ॥ पायूपस्थेऽपानं चक्षुःश्रोत्रे मुखनासिकाभ्यां प्राणः स्वयं प्रातिष्ठते मध्ये तु समानः । प्राणः स्वयम् मुखनासिकाभ्यां ( तथा ) चक्षु श्रोत्रे प्रातिष्ठते - हा प्राण तोंड , डोळे, नाक व कान ह्या ठिकाणी स्वताः राहातो - पायु-उपस्थे अपानम् - गुदा आणि उपस्थ या ठिकाणी अपान वायुला नियुक्त करतो - तु मध्ये समानः - प्राण आणि अपान वायुच्या क्षेत्राच्या ) मधल्या भागात समान वायुला नियुक्त करतो - एषः हि एतत् हुतम् अन्नम् समम् नयति - हा वायु ह्या शरीराच्या प्राणाग्निला हवन केलेले अन्न सर्व शरीराला समान भावाने पोहोचवतो - तस्मात् एताः सप्त अर्चिषः भवन्ति - ह्या अन्नरसापासून सात प्रकारच्या ज्वाला उत्पन्न होतात. ( ह्या सात ज्वालांतर्फे डोळे, कान, वाणी, त्वचा, रसना, घ्राणेंद्रिय व मन या सात इन्द्रियांना आपापले कार्य करण्याची शक्ति मिळते ) ॥ ५ ॥ हृदि ह्येष आत्मा । अत्रैतदेकशतं नाडीनां तासां शतं शतमेकैकस्या हि एषः आत्मा हृदि - जीवात्म्याचे शरीरांत मुख्य ठिकाण हृदयस्थानी असते [ हे येथे सांगण्याचा उद्देश पुढील मंत्रात स्पष्ट होतो ] - अत्र एतत् एक शतम् नाडीनाम् - ह्या हृदयाच्या ठिकाणी मुख्य अशा शंभर नाड्या असतात - तासाम् शतम् शतम् एकैस्याम् - या प्रत्येक नाडीच्या परत शंभर शंभर शाखा असतात - द्वासप्ततिः द्वासप्ततिः प्रतिशाखानाडीसहस्त्राणि भवन्ति - या प्रत्येक शाखेच्या परत एकेकी बहात्तर हजार उपशाखा असतात - आसु व्यानः चरति - या सर्व बहात्तर कोटी नाड्यांतून चवथा प्राण म्हणजे व्यान संचार करतो ( ह्याचा अर्थ तो सर्व शरीरभर फिरतो ) ॥ ६ ॥ अथैकयोर्ध्व उदानः पुण्येन पुण्यं लोकं नयति अथ एकया उदानः उर्ध्व ( चरति ) - वरील नाड्यांव्यतिरिक्त आणखी एक नाडी आहे जी हृदयातून निघून मस्तकाच्या वरपर्यंत असते. ती म्हणजे सुषुम्ना. ह्या नाडीत उदान वायुचा वास असतो - पुण्येन पुण्यम् लोकम् नयति पापेन पापम् - ही नाडी अंतसमयी शुभकर्म केलेल्यांना पुण्यलोकीं घेऊन जाते आणि पाप कर्मे करणार्ह्या लोकांना नरकांत घेऊन जाते - उभाभ्याम् एव मनुष्य लोकम् - ज्यांचे मिश्र कर्म आहे अशांना परत मनुष्य जन्मास घालण्याचे हा उदान वायु काम करतो ॥ ७ ॥ आदित्यो ह वै बाह्यः प्राण उदयत्येष ह्येनं चाक्षुषं प्राणमनुगृह्णानः । प्राण जसा शरीरात सर्वत्र विभागणी करून रहतो , तसाच तो संपूर्ण विश्वातही निरनिराळ्या देवतांची स्थापना करून असतोच ( प्र.२ मंत्र ५ )विश्वात तो आदित्यरूपाने असतो - ह आदित्यः वै बाह्य प्राणः एषः हि एनम् चाक्षुषः प्राणम् अनुगृण्हानः उदयति - शरीराबाहेरील प्राण जो सुर्यरूपाने असतो तो नेत्र, कर्ण इ. ठिकाणी स्थित असलेल्या प्राणावर अनुग्रह करतो तेव्हां तो शरीरांतील प्राण कार्यरत होतो ( आणि इन्द्रिये आपापली कार्य करू शकतात ) - पृथिव्याम् या देवता सा एषा पुरुषस्य अपानम् अवष्टभ्यः - पृथ्वीची अधिष्ठात्री देवता अग्निच्या आधारें शरीरांतील अपान वायु आपले ( अन्न ढकलण्याचे ) काम करायला समर्थ होतो - अन्तरा यद् आकाशः सः समानः वायु व्यानः - आदित्य आणि पृथ्वी यांचा मधल्या भाग हे आकाशाचे क्षेत्र. ह्याची देवता म्हणजे आकाश वायु. ह्याचे नियंत्रण समान तसेच सर्व शरीरभर विचरण करणार्‍या व्यान वायुवर असते. ॥ ८ ॥ तेजो ह वा उदानः तस्मादुपशान्ततेजाः । पुनर्भवं इन्द्रियैर्मनसि संपद्यमानैः ॥ ९ ॥ ह तेजः वै उदानः - तेज ( उष्णता ) ही उदान वायुची देवता - तस्मात् उपशांततेजाः - जेव्हां शरीरातील तेज क्षीण होते - मनसि सम्पद्यमानैः इन्द्रियै पुनर्भवम् - तेव्हां जीवात्मा मुख्य इन्द्रिय मन यांत लीन होतो आणि त्यासहीत पुनर्जन्माला प्राप्त होतो. ॥ ९ ॥ यच्चित्तस्तेनैष प्राणमायाति प्राणस्तेजसा युक्तः । सहात्मना तथासङ्‍कल्पितं लोकं नयति ॥ १० ॥ एषः यच्चित्तः तेन प्राणम् आयाति - जीवात्म्याच्या अंतसमयी चित्त ज्या विषयावर केन्द्रित असते तोच भाव प्राणामध्ये स्थित होतो - प्राणः तेजसा युक्त आत्मनासह यथासंकल्पितम् लोकम् नयति - तेजयुक्त प्राण मग जिवात्म्याला त्याच्या संकल्पानुसार यथायोग्य योनित जन्माला घालतो. ॥ १० ॥ य एवं विद्वान् प्राणं वेद न हास्य प्रजा हीयते अमृतो भवति तदेषः श्लोकः ॥ ११ ॥ यः विद्वान् एवम् प्राणम् वेद - जो कोणी बुद्धिमान इथवर कथन केलेल्या प्राणाचे रहस्य जाणतो - अस्य प्रजा न हीयते - त्याची प्रजा कधीही नष्ट होत नाही - अमृतो भवति - तो अमर होतो - तत् एषः श्लोकः - ह्या विषयीच पुढील ऋचा आहे. ॥ ११ ॥ उत्पत्तिमायतिं स्थानं विभुत्वं चैव पञ्चधा । प्राणस्य उत्पत्तिम् आयतिम् विभूत्वम् एव - मनुष्य शरीरांत प्राणाची उत्पत्ती कशी होते, तो शरीरात कसा प्रवेश करतो, कशा प्रकारे शरीराला व्यापतो - च (बाह्यम्) स्थानम् एव अध्यात्मम् पंचधा च विज्ञाय - तो शरीराबाहेरील तसेच शरीरात पांच प्रकारे कसा कसा प्रतिष्ठीत होऊन असतो हे सर्व जो जाणतो - अमृतम् अश्नुते - तो अमृत तत्त्वाला प्राप्त होतो, निरन्तर आनन्दाचा अनुभव घेतो. ॥ १२ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि तृतीयः प्रश्नः ॥ प्रश्नोपनिषद् चतुर्थ प्रश्नः अथ ह एनम् गार्ग्यः सौर्यायणी पप्रच्छ - यानंतर पिप्पलाद ऋषींना गर्ग कुलोत्पन्न सौर्यायणीने विचारले - भगवन्, एतस्मिन् पुरुषे कानि स्वपन्ति - भगवन् ! ह्यां शरीरात (पुर्वोक्त देवतांपैकी ) कोणत्या देवता झोपतात - अस्मिन् कानि जाग्रति - आणि कोणत्या देवता जाग्या राहतात - एषः कतरः देवः स्वप्नान्पश्यति - कुठली देवता स्वप्नातील दृष्यांना पाहते - एतत् कस्य सुखम् भवति - निद्रा अवस्थेत सुख कुणाला होते - सर्वे कस्मिन्नु सम्प्रतिष्ठिताः भवन्ति इति - आणि ह्या सर्व देवता कशाच्या आश्रयाने असतात. ॥ १ ॥ अथ हैनं सौर्यायणि गार्ग्यः पप्रच्छ । भगवन् एतस्मिन् पुरुषे कानि स्वपन्ति ? तस्मै सः उवाच - ते म्हणाले , गार्ग्य, यथा अस्तम् गच्छतः अर्कस्य मरीचयः एतस्मिन् तेजोमण्डले सर्वाः एकी भवन्ति - ज्याप्रमाणे अस्त पावलेल्या सुर्याची कीरणें त्याच्या तेजोमण्डळात एकत्र येतात - उदयतः ताः पुनः पुनः प्रचरन्ति - आणि सुर्योदय झाल्यावर जसें सर्व किरण परत सर्वत्र विखुरतात - एवम् वै तत् - निद्रेंत अगदी त्याचप्रमाणे - तत् सर्वम् परे देवे मनसि एकी भवन्ति - सर्व इन्द्रियेदेखील त्यांचे परम दैवत ’मना’च्या ठिकाणी एकरूप होतात. - तेन तर्हि एषः पुरुषः - आणि त्यामुळे जिवात्मा - न शृणोति न पश्यति - हा ऐकतो ना पाहातो - न जिघ्रति न रसयते न स्पृशते - ना वास घेतो ना स्वाद घेतो ना स्पर्श करतो - न अभिवदते न आदत्ते न आनन्दयते - ना बोलतो ना हाताने घेतो ना मैथुनात रमतो - न विसृजते न इयायते - ना ( मलमुत्र ) त्यागतो ना चालतो - स्वपिति इति आचक्षते - तो झोपलाय असे लोक म्हणतात. ॥ २ ॥ तस्मै स होवाच । यथा गार्ग्य मरीचयोऽर्कस्यास्तं गच्छतः सर्वा एतस्मिंन् तेजोमण्डर्ल एकीभवन्ति । प्राणाग्रय एवैतस्मिन् पुरे जाग्रति । गार्हपत्यो ह वा एषोऽपानो व्यानोऽन्वाहार्यपचनो एतस्मिन् पुरे प्राणाग्नयः एव जाग्रति - या शरीररूपी नगरात पांच प्राणरुपी अग्नि मात्र जागृत असतात - ह एषः अपानः वै गाहपत्यः - अपान वायु हा गाहपत्य अग्नि आहे - व्यानः अन्वाहार्यपचनः - व्यान हा अन्वहार्य पचन नामक दक्षिणाग्नि आहे - गाहपत्त्यात् यत् प्रणीयते , आहवनीयः प्रणयनात् प्राणः - यज्ञासाठी लागणार्‍या अग्निला आहावनीय म्हणतात. आणि तो अग्नि जेव्हां एका ठिकाणाहून उचलून घेऊन जातात त्या उचलून घेऊन जाणार्‍या अग्निला गाहपत्य अग्नि म्हणतात. आहवनीय अग्नि उचलून आणल्यामुळे प्राणरुप आहे [ अर्थ स्पष्ट होत नाही, शोध घ्यावा लागेल ] ॥ ३ ॥ यदुच्छ्वासनिःश्वासावेतावाहुती समं नयतीति स समानः । मनो ह वाव यजमानः । यत् उच्छवासनिःश्वासौ एतौ आहुतिः - श्वास व प्रश्वास रुपाने प्राणवायु शरीरांत घेणे व बाहेर सोडणे, ही क्रिया म्हणजे अग्निहोत्ररुपी यज्ञांत टाकलेल्या दोन प्रकारच्या आहुत्या होत. आहुतिद्वारा शरीरांत घेतली जाणारी पोषक द्रव्यें म्हणजे शरीरासाठी लागणारा हवि म्हणतात - समम् नयति इति समानः - समान वायु ही हवि सर्व शरीरभर सम भावाने पोहोंचवतो - ह मनः वाव यजमानः - ह्या सर्व क्रियेचा यजमान म्हणजे मन - इष्टफलम् एव उदानः - आणि त्याचे फळ म्हणजे उदान वायु - सः एनम् यजमानम् अहः अहः ब्रम्ह गमयति - कारण निद्राकाळी हा उदान वायु त्याच्या यजमानाला विश्रांतीरूप फळ म्हणून ब्रह्मसुखासमान सुख पोहोचवतो. ॥ ४ ॥ अत्रैष देवः स्वप्ने महिमानमनुभवति । यद्दृष्टं दृष्टमनुपश्यति श्रुतं श्रुतं एवार्थं अत्र स्वप्ने एषः देवः महिमानम् अनुभवति - स्वप्न अवस्थेंत जीवात्मा आपल्या विभूतिचा अनुभव घेतो - यत् दृष्टम् दृष्टम् अनुपश्यति श्रुतम् श्रुतम् एव अर्थम् अनुश्रुणोति - जीं दृष्यें नेहमी पाहिली जातात, जें बरेंच वेळां ऐकण्यात येते - देशदिगन्तरैः प्रत्यनुभूतम् पुनः पुनः प्रतिअनुभवति - जे निरनिराळ्या स्थानी पुनः पुनः अनुभवाला येणारे वेगवेगळे विषय, तसेच - दृष्टम् च अदृष्टम् च श्रुतम् च अश्रुतम् च अनुभूतम् च अन.अनुभूतम् च - पाहिलेली वा कधीही न पाहिलेली दृश्यें , ऐकलेले वा कधी न ऐकलेले, अनुभवलेले वा कधीही प्रत्ययास न आलेले - सत् च असत् च सर्वं पश्यति सर्वः पश्यति - तसेच घडलेल्या अथवा कधीही न घडलेल्या अशा कुठल्याही गोष्टी स्वप्नांत अनुभवतो. कितीतरी घटनांमध्ये तो स्वताः दृश्यांतला हिस्सा बनूनही अनुभवतो. इथे जिवात्म्या शिवाय आणखी कशाचाही सहयोग नसतो. ॥ ५ ॥ स यदा तेजसाऽभिभूतो भवति । सः यदा तेजसा अभिभूतः भवति - मन जेव्हां तेजानें ( उदान वायुने ) व्याप्त होते - अत्र एषः देवाः स्वप्नान् न पश्यति - तेव्हां मनाचे सर्व व्यापार थांबतात. तेव्हां मन कार्यरत नसल्यामुळे जिवात्मा स्वप्ने पाहात नाही ( स्वप्न पडत नाही ) - अथ तदा एतस्मिन् शरीरे एतत् सुखम् भवति - या वेळीं शरीरांत जीवात्म्याला सुषुप्ती सुखाचा अनुभव होतो. ॥ ६ ॥ स यथा सोभ्य ! वयांसि वसोवृक्षं संप्रतिष्ठन्ते । सोम्य, यथा वयांसि वासोवृक्षम् संप्रतिष्ठन्ते - जसे पुष्कळ पक्षी संध्याकाळी आपल्या निवासरूपी वृक्षाचा आश्रय करून विश्राम पावतात - ह एवम् वै तत् सर्वम् परे आत्मनि सम्प्रतिष्ठन्ते - ठीक त्याच प्रमाणे सर्वकांही (सर्व जगत्/विश्व) परमेश्वराचा आश्रय घेतात ( कारण परम-आत्माच सर्वांचा परम आश्रय आहे ) ॥ ७ ॥ पृथिवी च पृथिवीमात्रा चापश्चापोमात्रा च तेजश्च तेजोमात्रा च वायुश्च वायुमात्रा चाकाशश्च पृथिवी च पृथिवीमात्रा च आपश्च आपोमात्रा च तेजश्च तेजोमात्रा च वायुश्च वायुमात्रा च आकाशश्च आकाशमात्रा च - पृथिवी, आप, तेज, वायु आणि आकाश आपापल्या तन्मात्रा गन्ध, रस, रूप, स्पर्श व शब्द यांसहीत - चक्षुश्च द्रष्टव्यं च - डोळे तसेच त्याला दिसणारे सर्व काही - श्रोत्रं च श्रोत्रव्यं च घ्राणं च घ्रातव्यं च रसश्च रसयितव्यं च त्वक्च स्पर्शयितव्यं च वाक्च वक्तव्यं च हस्तौ च आदातव्यं च उपस्थश्च आनन्दयितव्यं च पायुश्च विसर्जयितव्यं च पादौ च गन्तव्यं च - तसेच कान, नाक, रसना, त्वचा, हात, पाय, उपस्थ, गुदा एत्यादि इन्द्रियें त्यांच्या विषयांसहीत - मनश्च मन्तव्यं च - मन व ते कल्पना करू शकणारे सर्व काही - बुद्धिश्च बोद्धव्यं च - बुद्धि व ज्ञात होऊ शकणारे सर्व काही - अहंकारश्च अहंकर्तव्यं च चित्तं च चेतयितव्यं च तेजश्च विद्योतयितव्यं च प्राणश्च विधारयितव्यं च - अहंकार, चित्त, तेज व प्राण त्यांच्या विषयांसहीत सर्व काही परमेश्वराचा आश्रय करून असतात ॥ ८॥ एष हि द्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धाकर्ता एषः द्रष्टा स्प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोद्धा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः - जो कोणी पाहणारा, स्पर्श करणारा, ऐकणारा, वास घेणारा, स्वाद घेणारा, मनन करणारा, जाणून घेणारा, कर्म करणारा हा विज्ञानत्मा पुरुष आहे ( जीवत्मा आहे ) - स हि परे अक्षरे आत्मनि संप्रतिष्ठते - हा पुरुष त्या अविनाशी परब्रह्म परमेश्वराच्याच आश्रयाने राहातो. ॥ ९ ॥ परमेवाक्षरं प्रतिपद्यते स यो ह वै तदच्छायं अशरीरं अलोहितं शुभ्रमक्षरं ह यः वै तत् अच्छायम अशरीरम् अलोहितं शुभ्रम् अक्षरम् वेदयते - निश्चितपणे जो कोणी त्या छायारहित, शरीररहित, रंगरहित विशुद्ध अविनाशी परमात्म्याला जाणतो - सः परम अक्षरम् एव प्रतिपद्यन्ते - तो त्या परम अविनाशी परमात्म्यालाच प्राप्त होतो - सोम्य यः तु सः सर्वज्ञः सर्वः भवति - हे प्रिय शिष्या, जो कोणी अशा परमेश्वराला जाणणारा आहे तो सर्वज्ञ आणि सर्व व्यापी होतो - तत् एषः श्लोकः - हे स्पष्ट करणारा पुढचा श्लोक. ॥ १० ॥ विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः प्राणा भुतानि संप्रतिष्ठन्ति यत्र । यत्र प्राणाः भूतानि च सर्वैः देवैः सह विज्ञात्मा संप्रतिष्ठन्ते - सर्व प्राण, पंचमहाभूते, अंतःकरणासहीत सर्व इन्द्रिये, या सर्वांसहीत जिवात्मा ज्याचा आश्रय घेतो - सोम्य, तत् अक्षरम् यः तु वेदयते - असा जो कोणी त्या परमात्म्याला जाणतो - सः सर्वज्ञ सर्वम् एव आविवेश इति - तो सर्वज्ञ असून सर्वस्वरूप परमेश्वरांतच प्रवेश करतो ॥ ११ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि चतुर्थः प्रश्नः ॥ प्रश्नोपनिषद् पंचम प्रश्नः अथ ह एनम् शैब्यः सत्यकामः पप्रच्छ - यानंतर पिप्पलाद ऋषींना शीबी ऋषीचा पुत्र सत्यकाम याने विचारले - भगवन् , मनुष्येषु सः यः वै प्रायणान्तम् तत् ओंकारम् अभिध्यायीत - हगवंत ! मनुष्यांपैकी जो कोणी अंतकाळपर्यंत निष्ठेने त्या ओंकाराचे ध्यान करतो - सः तेन कतमम् लोकम् वाव जयति - त्या उपासनेद्वारा त्याची कोणत्या लोकीं गती होते. ॥ १ ॥ अथ हैनं शैब्यः सत्यकामः पप्रच्छ । स यो ह वै तद् भगवन् मनुष्येषु तस्मै सः उवच , एतत् वै यत् ओंकार परम् ब्रह्म च अपरम् - अहर्षी म्हणाले, सत्यकामा , निश्चितपणे हा जो ओंकार आहे, तो परब्रह्म आणि अपर ब्रह्मही आहे - तस्मात् विद्वान् एतेन् एव आयतनेन एकतरम् अन्वेति - शा प्रकारे ज्ञान असलेला ( जाणणारा ) आपल्या श्रद्धेप्रमावे कोणत्यातरी एकाचे ( पर वा अपर ) अनुष्ठान करतो. ॥ २ ॥ तस्मै स होवाच - एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोङ्‍कारः । स यद् एकमात्रं अभिध्यायीत स तेनैव संवेदितः तूर्णमेव जगत्यां अभिसंपध्यते । सः यदि एकमात्रम् अभिध्यायीत - ओ उपासक जर ओंकारच्या एका मात्रेचे ध्यान करेल ( एकमात्रेचा आशय आहे भूलोकीच्या ऐश्वर्यप्राप्तीसाथी ) - सः तेन एव संवेदितः तूर्णम् एव जगत्याम् अभिसम्पद्यते - ओ आपल्या उपासनेद्वारा त्याच्या ध्येयाप्रमाणें लवकरच पृथ्वीवर (मनुष्यलोकीं) जन्म घेत - तम् ऋचः मनुष्यलोकम् उपनयन्ते - याला ऋग्वेदांतील ऋचा मनुष्यदेह प्राप्त करून देतात, जिथे तो परत शुभ कर्मे करायला समर्थ बनतो ( त्याचा परत नीच योनित जन्म होत नाही ). ॥ ३ ॥ अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यते सोऽन्तरिक्षं यजुर्भिः उन्नीयते अथ यदि द्विमात्रेण (अभिध्यायीत) मनसि संपद्यते - ओ ओंकाराच्या दोन मात्रांचे ध्यान करतो, तो चंद्रलोकी (स्वर्गात) जातो - सः यजुर्भिः अन्तरीक्षम् सोमलोकम् उन्नीयते - ओ यजुर्वेदाच्या मंत्रांद्वारा स्वर्गलोकींचा भोग भोगतो - सः सोमलोके विभूतिम् अनुभूयः पुनः आवर्तते - आणि स्वर्गलोकींचे ऐश्वर्य भोगून पुण्यक्षय झाल्यावर पूर्व कर्मानुसार मनुष्य वा इतर कोणत्याही नीच योनित जन्माला येतो. ॥ ४ ॥ यः पुनरेतं त्रिमात्रेण ॐ इति एतेन एव अक्षरेण परं पुरुषं अभिध्यायीत स तेजसि सूर्ये संपन्नः । पुनः यः त्रिमात्रेण ओम् इति एतेन अक्षरेण एव एतम् परम् पुरुषम् अभिध्यायीत - आणि जो ओम् अक्षराच्या (तीन्ही मात्रांसहीत) परम पुरुषाचे निरन्तर ध्यान करतो - सः तेजसि सूर्ये सम्पन्नः - तो तेजोमय (परमधाम) सूर्यलोकाची प्राप्ती करतो. - यथा पादोदरः त्वचा विनिर्मुच्यते - ज्याप्रमाणे सर्प कात टाकतो - एवम् ह् वै सः पाप्मना विनिर्मुक्त सः सामभिः ब्रह्मलोकम् उन्नीयते - त्याचप्रमाणे तो पापमुक्त होतो आणि साममंत्रांद्वारे ब्रह्मलोकी जातो - सः एतस्मात् जीवघनात् परात् परम् पुरिशयम् पुरुषम् ईक्षते - त्याला सर्व प्राणीसमुदायाच्या अंतर्यामी स्थित असलेल्या उत्तमांतील उत्तम अशा श्रेष्ठ परम पुरुषाचा साक्षात्कार होतो - तत् एतौ श्लोकौ भवतः - उढील दोन श्लोकात हीच गोष्ट आणखी स्पष्ट करण्यात आली आहे. ॥ ५ ॥ तिस्रो मात्रा मृत्युमत्यः प्रयुक्ता अन्योन्यसक्ताः अनविप्रयुक्ताः । तिस्त्र मात्राः अन्यान्यसक्ताः प्रयुक्ताः अनविप्रयुक्ताः मृत्युमत्यः - ॐ काराच्या तिन्ही मात्रांचे संयुक्तिक वा स्वतंत्रपणे ध्यान केले असतां त्याची परीणती मृत्युमध्येंच होते (म्हणजेच परत पुनर्जन्म, मुक्ती नाही) - बाह्याभ्यंतरमध्यमासु क्रियासु सम्यक्‍प्रयुक्तासु ज्ञः न कम्पते - अंतर्बाह्य आणि योग्य प्रकारें तिन्ही मात्रांच्या एकत्रित ध्यानाने परमेश्वराचे ज्ञान झालेला भयमुक्त होतो ( माणसाला सर्वात मोठे भय मरणाचे असते, त्या मृत्युभयाने तो कधी विचलित होत नाही). ॥ ६ ॥ ऋग्भिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षं सामभिर्यत् तत् कवयो वेदयन्ते । तं ओङ्‍कारेण एव ऋग्भिः एतम् - एकमात्रामय ध्यानाने ऋग्वेद ऋचांद्वारे हाच लोक (मनुष्यलोक) - यजुर्भिः अन्तरिक्षम् - द्विमात्रा ध्यानाने यजुर्वेद मंत्रांद्वारे स्वर्गलोक - सामभिः तत् - अणि एक अक्षरी तिन्ही मात्रांसहीत (सम्यक्‍प्रयुक्तासु) ध्यानाने सामवेद मंत्रांद्वारा ब्रह्मलोक - यत् कवयः वेदयन्ते - याप्रमाणे जाणणारे ज्ञानी लोक - तत् अन्वेति - या परम पुरुषाची प्राप्ती करतात. - यत् तत् शान्तम् अजरम् अमृतम् अभयम् च परम् इति - ओ शान्त, वार्धक्यरहित, मृत्युरहित, भयरहित् आणि सर्वश्रेष्ठ आहे तो म्हणजे परम पुरुष होय. ॥ ७ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि पञ्चमः प्रश्नः ॥ प्रश्नोपनिषद् षष्ठ प्रश्नः अथ हैनं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ । भगवन् हिरण्यनाभः कौसल्यो राजपुत्रो अथ ह एनम् भारद्वाजः सुकेशा पप्रच्छ - यानंतर पिप्पलाद ऋषींना भारद्वाज कुलोत्पन्न सुकेशा याने विचारले - भगवन् , कौसल्यः राजपुत्रः हिरण्यनाभः माम् उपेत्य एतम् प्रश्नम् अपृच्छत - भगवन्त, कोसल देशाचा राजकुमार हिरण्यनाभ एकदा माझ्याकडे आला आणि त्याने हा प्रश्न विचारला - भारद्वाज, षोडशकलम् पुरुषम् वेत्थ - भारद्वाज, काय तू सोळा कळा असलेल्या पुरुषाला जाणतोस - तम् कुमारम् अहम् अब्रूवम् अहम् न वेद - या राजकुमाराला मी म्हणालो कीं मी (असा पुरुष) जाणत नाही - यदि अहम् इदम् अवेदिषम् ते कथम् न अवक्षम् इति - जर मला माहीत असते तर मी का सांगणार नाही - यः अनृतम् अभिवदति एषः वै समूलः परिशुष्यति - जो खोटे बोलतो त्याचा मुळासकट नाश होतो - तस्मात् अनृतम् वक्तुम् न अहामि - म्हणून मी खोटे बोलुं शकत नाही - सः तूष्णीम् रथम् आरुह्य प्रवव्राज - तो चुपचाप रथावर चढून परत गेला - तम् त्वा पृच्छामि असौ पुरुषः क्व इति - हेंच मी आंता आपल्याला विचारतो की, हा सोळा कळा असलेला पुरुष कुठे असतो ॥ १ ॥ तस्मै स होवाच । इह एवान्तःशरीरे सोभ्य स पुरुषो यस्मिन् एताः षोडशकलाः प्रभवन्तीति ॥ २ ॥ तस्मै सः उवाच - महर्षी त्याला म्हणाले - सोम्य, इह अंतःशरीरे एव सः पुरुषः - हे प्रिय शिष्या, तो तर ह्या शरीरांतच असतो - यस्मिन् एताः षोडश कलाः प्रभवन्ति इति - त्याचांत ह्या सोळा कळा प्रकट होतात. ॥ २ ॥ स ईक्षांचक्रे । कस्मिन् अहमुत्क्रान्त उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन्वा प्रतिष्टिते प्रतिष्टस्यामीति ॥ ३ ॥ सः ईक्षांचक्रे - प्रळयानंतर परत सर्गस्थितीच्या वेळीं परमेश्वराने विचार केला - कस्मिन् प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठास्यामि इति - निश्चितपणे काय / कशाच्या प्रतिष्ठापनाने माझ्या अबाधित सत्तेची प्रचिती येईल वा कस्मिन् उत्क्रान्ते अहम् उत्क्रान्तः भविष्यामि - इश्चित्पणे शरीरातूंन काय बाहेर पडल्यावर मी तिथून बाहेर पडल्यासारखे होईल ॥ ३ ॥ स प्राणं असृजत प्राणात् श्रद्धां खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवीन्द्रियं मनः । सः प्राणम् असृजत - आधी त्याने प्राणाची निर्मिती केली - प्राणात् श्रद्धां - त्यानंतर श्रद्धेची - खम् वायु ज्योतिः आपः पृथिवी - मग क्रमाने आकाश, वायु, तेज, जल आणि पृथिवी या पंचमहाभूतांची - मनः इन्द्रियम् - मन (चतुष्टय) व इन्द्रिय समुदाय - अन्नम् अन्नात् वीर्यम् - अन्न आणि त्यापासून वीर्य - तपः मंत्राः कर्म च लोकाः च लोकेषु नाम - आणि मग तप, मंत्र, विविध कर्मे, लोक आणि नामाची निर्मिती केली. [ अशा प्रकारे सोळा कळांची निर्मिती करून परमेश्वर शरीरांत ( हृदयस्थानी) प्रविष्ट झाला. ब्रह्माण्डही ह्या सोळा कळांनी व्याप्त आहे म्हणून प्रत्येक शरीर हे ब्रह्माण्डाचे प्रतीक आहे. म्हणून मनुष्यच म्हणू शकतो - अहम् ब्रह्मास्मि ] ॥ ४ ॥ स यथेमा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रं प्राप्याः तं गच्छन्ति भिद्येते तासां नामरुपे यथा इमा नद्यः समुद्रायणाः स्यंदमानाः समुद्रम् प्राप्य अस्तम् गच्छति - या प्रमाणे या नद्या समुद्राला मिळायच्या उद्देशाने समुद्राच्या दिशेने वाहात जात समुद्रांत विलीन होतात - तासाम् नामरूपे भिद्येते समुद्र एव इति प्रोच्यते - मग त्यांचे नांव रूप नष्ट होते आणि मग त्या पुढे समुद्र म्हणूनच ओळखल्या जातात - एवम् एव अस्य परिद्रष्टः इमाः षोडशः कलाः - त्याचप्रमाणे परमेश्वर हेच ध्येय असलेल्या ह्या सोळा कळा - पुरुषायणाः पुरुषम् प्राप्य अस्तम् गच्छति - स्वभावताः ज्यांची गती परमपुरुषाकडे असलेल्या त्या कळा मग परमपुरुषाशी एकरूप होतात - च आसाम् नामरूपे भिद्येते - मग त्यांचे नामरूप आपल्या वैशिष्ट्यांसहीत नष्ट होतात - पुरुषः इति एवम् प्रोच्यते - त्यांच्या अस्तित्वाला पुढे परम पुरुष असेंच म्हणतात - सः एषः अकलः अमृतः भवति - असा कलारहित मनुष्य मग अमर परमत्माच होऊन जातो - तत् एषः श्लोकः - हेच स्पष्ट करणारा पुढचा श्लोक. ॥ ५ ॥ अरा इव रथनाभौ कला यस्मिन् प्रतिष्टिताः । तं वेद्यं पुरुषं वेद यथा मा वो मृत्युः परिव्यथा इति ॥ ६ ॥ अरा इव रथनाभौ - ज्याप्रमाणे रथचक्राच्या आसाला आरे जोडलेले असतात - कला यस्मिन् प्रतिष्ठिताः - अगदी त्याप्रमाणे परम पुरुष परमेश्वरात सर्व कला प्रतिष्ठित असतात - तं वेद्यं पुरुषं वेद - म्हणून त्या परमेश्वराला जाणा - म्हणजे मृत्युचे तुम्हाला मृत्यूची व्यथा, अर्थात् भय राहणार नाही. तान् होवाच - एतावदेव अहं एतत् परं ब्रह्म वेद । नातः परमस्तीति ॥ ७ ॥ ह तान् उवाच एतत् परब्रह्म - मग ते महर्षी त्या सर्वांना म्हणाले, असा आहे परब्रह्म परमेश्वर - अहम् एतावत् एव वेद - मी एव्हढेंच जाणतो - अतः परम् न आस्ति इति - (माझ्यामते) ह्यापेक्षा श्रेष्ठ असे कुठलेच दुसरे तत्त्व नाही. ॥ ७ ॥ ते तमर्चयन्तः त्वं हि नः पिता योऽस्माकं अविद्यायाः ते तम् अर्चयन्तः - या सहाही ऋषींनी महर्षींची पूजा केली - त्वम् हि नः पिता - तूंच आम्हां सर्वांचा पिता आहेस - अविद्यायाम् परम् पारम् तारयसि - ज्याने आम्हाला अज्ञानाच्या पलिकडे नेले - नमः परम् ऋषिभ्यो नमः परम ऋषिभ्यः - तुम्हाला आमचा नमस्कार असो , आमचा नमस्कार असो. द्विरुक्तिने उपनिषद संपल्याचे सूचित केले आहे. ॥ ८ ॥ इति प्रश्नोपनिषदि षष्ठः प्रश्नः ॥ इति प्रश्नोपनिषद समाप्ता ॥ ॐ भद्रं कर्णेभिः शृणुयाम देवा भद्रं पष्येमाक्षभिर्यजत्राः । |