श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय चव्वेचाळिसावा
कौरव आणि पांडव यांचे युद्ध
श्रीगणेशाय नम: ॥
पुंडलीकवरदा पुरुषोत्तमा ॥ भक्तमानसोद्यानविहंगमा ॥
भीमातटविहारा मेघश्यामा ॥ निगमागमा वंद्य तूं ॥ १ ॥
पांडवरक्षका पंढरीशा ॥ विलासिया परमपुरुषा ॥
भगिनी मानून पंडुस्नुषा ॥ पार्थाप्रति रक्षिसी तूं ॥ २ ॥
पांडवांचें भाग्य देखा ॥ न वर्णवेचि सहस्रमुखा ॥
तूं तयांचा पाठीराखा ॥ अंतर्बाह्य रक्षिसी ॥ ३ ॥
मागें भीष्मपर्व संपलें ॥ आतां द्रोणपर्व आरंभिलें ॥
जें अत्यंत रसागळें ॥ सादर श्रोतीं परिसिजे ॥ ४ ॥
पदकांमध्ये नायक हिरा ॥ तैसें द्रोणपर्व अवधारा ॥
उरी न उरे दोषमात्रा ॥ श्रवण करितां साक्षेपें ॥ ५ ॥
जेथें माजला वीररस ॥ ऐकतां चतुरां परमसुरस ॥
जनमेजय पुसे वैशपायनास ॥ सांग विशेष कथा पुढें ॥ ६ ॥
गंगात्मज पहुडला शरपंजरीं ॥ मग समर माजविला कोणेपरी ॥
व्यासशिष्य म्हणे अवधारीं ॥ जनमेजया राजेंद्रा ॥ ७ ॥
शंतनुज पडलियावरी ॥ शोभा न दिसे पृतनेवरी ॥
जैशी विगतधवा नारी ॥ कीं निम्नगा सलिलाविण ॥ ८ ॥
भंगली नौका महाजळीं ॥ बुडावया जैशी डळमळी ॥
तैशीच चमू ते काळीं ॥ भयें व्याप्त दिसतसे ॥ ९ ॥
भीष्मास बाण उशी देऊन ॥ कौरवपांडव करिती नमन ॥
करूनियां प्रदक्षिण ॥ मग युद्धासी प्रवर्तले ॥ १० ॥
पूर्ण दशदिनपर्यंत ॥ तेणें युद्ध केलें अद्भुत ॥
दहा सहस्र रणपंडित ॥ महारथी नित्य पाडिले ॥ ११ ॥
भीष्मप्रताप आठवून ॥ शोक करिती कौरव संपूर्ण ॥
द्रोण आणि शारद्वत कर्ण ॥ अत्युद्विग्न जाहले ॥ १२ ॥
दुर्योधन तेच रात्रीं ॥ चिंतानळे अहाळे चित्तीं ॥
मग जाऊनि गुरूशिबिराप्रती ॥ नमून बोलता जाहला ॥ १३ ॥
म्हणे कवींद्रगुरूंहूनियां ॥ तुझा महिमा द्रोणाचार्या ॥
यावरी चमू रक्षावया ॥ तुजहूनि कोणी थोर नसे ॥ १४ ॥
काळमृत्यु भयंकर॥ यांपासून रक्षिता तूं आचार्य ॥
तूं शिरीं असतां पाहें ॥ सदा निर्भय असों आम्ही ॥ १५ ॥
मग वस्त्रें भूषणें आणोन ॥ प्रीतीनें पूजिला गुरु द्रोण ॥
सेनापतित्व रणपट्ट पूर्ण ॥ आचार्यासी दिधला ॥ १६ ॥
चार्ही वेद मुखोद्गत ॥ सकलशास्त्रीं पारंगत ॥
पाठीशीं तूणीर विराजित ॥ विजेऐसें सायकासन ॥ १७ ॥
पांडव कौरव यादव समस्त ॥ हे द्रोणाचे शिष्य अंकित ॥
ज्याच्या वरदहस्तें मिरवत ॥ मुकुट सुभद्रापतीचा ॥ १८ ॥
तों प्रसन्न होऊनि गुरुराणा ॥ म्हणे वरमागें सुयोधना ॥
मग तों लागोन आचार्यचरणां ॥ कौरवेश बोलतसे ॥ १९ ॥
तरी अजातशत्रु कुंतीसुत ॥ धरून देईं आम्हांस जित ॥
धर्माचा वध मी निश्चित ॥ इच्छित नाहीं आचार्या ॥ २० ॥
धर्मास वधितां जाण ॥ आम्हांस उरों नेदी अर्जुन ॥
जित धरितां शरण ॥ सर्व येतील आम्हांतें ॥ २१ ॥
पुढती खेळोनियां द्यूत ॥ वनवासास पाठवू पांडव त्वरित ॥
मग म्हणे भारद्वाजसुत ॥ तूं यथार्थ बोललासी ॥ २२ ॥
माझा शिष्य होय अर्जुन ॥ परी विद्येने आगळा मजहून ॥
तारकारिजनक पाकशासन ॥ केले प्रसन्न स्वर्गीं तेणें ॥ २३ ॥
शस्त्रें अस्त्रें मंत्र विशेष ॥ जी त्रिभुवनीं न ठाउकीं कोणास ॥
ते विद्या ठाउकी सव्यसाचीस ॥ तरी तों फोडीं यांवेगळा ॥ २४ ॥
वेगळा होतांच फाल्गु्न ॥ क्षणमात्रें धर्म धरीन ॥
ऐसें ऐकतो दुर्योधन ॥ परम आनंदें बोलत ॥ २५ ॥
म्हणे नाना उपाय करून ॥ वेगळा नेतों श्वेतवाहन ॥
अजातशत्रु धरून ॥ जीत आम्हांस द्यावा तुम्हीं ॥ २६ ॥
ऐसा नेम होतां तत्काळ ॥ गाजलीं रणवाद्यें तुंबळ ॥
तों समाचार सकळ ॥ पांडवपांचाळां समजला ॥ २७ ॥
धर्म म्हणे आचार्यप्रतिज्ञा ॥ कळली असे कीं अर्जुना ॥
सांवरूनि सकळ पृतना ॥ सावधान असावें ॥ २८ ॥
पार्थ म्हणे आलियाही कृतांत ॥ मी तुज रक्षीन यथार्थ ॥
परी एक कर्म अद्भुत ॥ सहसा माझेनें न करवे ॥ २९ ॥
मर्यादा सांडील मेदिनीवसन ॥ वरुणदिशे उगवेल सहस्रकिरण ॥
हेही घडे परी माझेन ॥ आचार्यवध न करवे ॥ ३० ॥
मृगजळीं बुडेल अगस्ती ॥ तमकूपीं पडेल गभस्ती ॥
तृणालिका धरून नेती ॥ अरुणानुजासी घडेल हें ॥ ३१ ॥
मशक धरील सौदामिनी ॥ भोगींद्र सांडील कुंभिनी ॥
परी द्रोणवध माझेनी ॥ कल्पांतींही करवेना ॥ ३२ ॥
जो वाचस्पतीची अपरप्रतिमा ॥ ज्याचा त्रिभुवनीं न माय महिमा ॥
पृथ्वीहूनि आगळी क्षमा ॥ तों माझेनें धर्मा न वधवे ॥ ३३ ॥
द्रोणस्नेहाचे समुद्रीं ॥ म्यां बुडी दिधली अहोरात्रीं ॥
जेणें पुत्राहूनि मजवरी ॥ प्रीति ठेविली अपार ॥ ३४ ॥
या शरीराच्या पादुका करून ॥ आचार्यपदीं लेववीन ॥
परी मी नव्हेचि उत्तीर्ण ॥ कांहींएक तयाचा ॥ ३५ ॥
समरांगणीं टाकूनि बाण ॥ त्याशीं धर्मयुद्ध निर्वाण ॥
करीन परी गुरूचा प्राण ॥ कदा माझेनें न घेववे ॥ ३६ ॥
तुज धरावया येतो द्रोण ॥ माझी प्रतिज्ञा तुज रक्षीन ॥
असो उदय पावला सहस्रकिरण ॥ दरिद्राअंतीं भाग्य जैसें ॥ ३७ ॥
वाद्यें गर्जती नानाविध ॥ दोन्ही दळें जाहलीं सिद्ध ॥
पांचजन्यदेवदत्तांचा नाद ॥ गगनामाजी न सांठवे ॥ ३८ ॥
तों गजर जाहला तुंबळ ॥ नादें डळमळिला भूगोळ ॥
चतुर्दश लोक सकळ ॥ भयें काळ कांपतसे ॥ ३९ ॥
वाटे गगन पडेल तुटोनी ॥ कीं वरती जाईल अवनी ॥
भगणें रिचवती मेदिनी ॥ दचके मनीं उरगेंद्र ॥ ४० ॥
कूर्म खालीं पृष्ठ सांवरित ॥ आदिसूकर निटावी दांत ॥
तों कोल्हाळ ऐकतां कांपत ॥ महाबलवंत धोंकड जे ॥ ४१ ॥
नानावाद्यांचे बोभाट ॥ उभयदळांचा कडकडाट ॥
त्यांचे मध्यभागीं अचाट ॥ विजयरथ पार्थाचा ॥ ४२ ॥
ध्वजस्तंभीं महारुद्र ॥ वेळोवेळां करी बुभु:कार ॥
रणसागरीं रथजहाज थोर॥ कर्णधार हनुमंत वरी ॥ ४३ ॥
रथीं सारथी इंदिरावरा ॥ जो लावण्याब्धि शतपत्रनेत्र ॥
पांडवभाग्य जो सहस्रवक्त्र ॥ तोही वर्णूं शकेना॥ ४४ ॥
सर्वांत श्रेष्ठ वैकुंठधाम ॥ तैसा दिसतो रथोत्तम ॥
प्रलयचपलेऐसा ध्वज परम ॥ पालवीत परवीरां ॥ ४५ ॥
जैसा सुपर्णपक्ष फडकत ॥ तैसें ध्वजाचें तेज तळपत ॥
हरिहर दोघे रक्षित ॥ धनंजयासी रणांगणीं ॥ ४६ ॥
इकडे कौरवदळीं गुरु द्रोण ॥ जैसा निरभ्र गगनीं चंडकिरण॥
पांडवचमू परम दारुण ॥ न धरी दृष्टींत पुरुषार्थें ॥ ४७ ॥
आचार्यतेज अद्भुत ॥ पाहतां पांडवपृतना भयभीत ॥
वाटे समरांगणीं कृतांत॥ द्रोणरूपें अवतरला ॥ ४८ ॥
पांडवसेना सरितापती ॥ घोटूं इच्छी द्रोणअगस्ती ॥
तेव्हां वाद्यगजरें जगती ॥ थरथरीत क्षणक्षणां ॥ ४९ ॥
जैशी तरूवरी चपला पडे तुटोन ॥ तैसा पुढें धांवला गुरू द्रोण ॥
तेव्हां सायकासनापासून ॥ बाणघन वर्षत ॥ ५० ॥
शिखी जाळी तृणकानन ॥ कीं द्विजेंद्रज संहारी काद्रवेयगण ॥
तैशी पांडववाहिनी गुरु द्रोण ॥ संहारीत गणवेना ॥ ५१ ॥
कणसें छेदूनी नेत कृषीवल ॥ रिते दंड दिसती सरळ ॥
शिरांरहित वीर सबळ ॥ केले बहुत आचार्यें ॥ ५२ ॥
पदक्रमवर्णक्रमेंकरून ॥ द्रोणें केलें वेदाध्ययन ॥
त्याच त्वरेनें मार्गण ॥ सुटती चापापासूनी॥ ५३ ॥
चापमेघ अनिवार॥ शरधारा सुटल्या अपार ॥
चालिले रुधिराचे आरक्त पूर॥ पुसती मार्ग सिंधूचा ॥ ५४ ॥
ऐसें द्रोणें केलें अभिनव ॥ तों स्थंदनारूढ सहदेव ॥
शकुनीवरी वर्षाव ॥ बाणांचा करीत धांवला ॥ ५५ ॥
तंव परम क्रोधें शकुनी ॥ बाण वर्षत तये क्षणीं ॥
जैसा सव्यापसव्य आर्षवचनीं ॥ मूढ पंडितापुढें अनुवादे ॥ ५६ ॥
संवत्सरसंख्य बाणीं ॥ शकुनी खिळिला सहदेवें रणीं ॥
तूणीर चाप रथ छेदूनी ॥ क्षणमात्रें टाकिला ॥ ५७ ॥
मारिले अश्व आणि सारथी ॥ मग शकुनी होऊनि विरथी ॥
गदा घेऊनि त्वरितगतीं ॥ सहदेवावरी लोटला ॥ ५८ ॥
गदाघायें रणांगणीं ॥ सारथी मारिला तयेक्षणीं ॥
सहदेवें शक्ति टाकूनी ॥ शकुनी हृदयीं भेदिला ॥ ५९ ॥
तों रथारूढ भीमसेन ॥ पुढें धांवला वर्षत बाण ॥
दुर्योधनाचें सैन्य ॥ अपार भेदिलें तेणें पैं ॥ ६० ॥
तों दुर्योधनबंधु निश्चिती ॥ जयाचें नाम विंशती ॥
तों पुढें धांवला त्वरितगतीं ॥ मागें टाकूनि सैन्यातें ॥ ६१ ॥
त्याचे हृदयीं वीस बाणा ॥ विंधिता जाहला भीमसेन॥
तेणें तीस बाण टाकून ॥ वृकोदरासी भेदिलें ॥ ६२ ॥
भीमकरींचें सायकासन ॥ तेणें छेदिलें न लागतां क्षण ॥
मग पवनात्मज गदा घेऊन ॥ पवनवेगें धावला ॥ ६३ ॥
रथ सारथी अश्व पाहें ॥ चूर्ण केले एकाच घायें ॥
जैसे काम क्रोध लोभ ज्ञानियें ॥ मनोजयें जिंकिले पैं ॥ ६४ ॥
जो नकुलाचा मातुळ ॥ माद्रीबंधु शल्य सबळ ॥
त्यावरी नकुळ परम चपळ ॥ मनोजवें धांवला ॥ ६५ ॥
शल्याचे अंगीं बाण ॥ नकुळ भेदी बळेंकरून ॥
रथ सारथी तुरंग जाण ॥ पाडी छेदून तत्काळ ॥ ६६ ॥
शल्य दुसरे रथीं बैसत ॥ दशबाण टाकूनि त्वरित ॥
हृदयीं भेदिला भगिनीसुत ॥ पराक्रमें रणांगणीं ॥ ६७ ॥
चैद्यदेशींचा राजा धृष्टकेत ॥ तेणें देखिला शारद्वत ॥
दोघांचें युद्ध अद्भुत ॥ होतें जाहलें तेधवां ॥ ६८ ॥
विद्युल्लता पडे अकस्मात ॥ तैसा सात्यकी धांवला त्वरित ॥
सत्तर बाणीं बलाद्भुत ॥ कृतवर्मा तेणें खिळियेला ॥ ६९ ॥
तेणें सत्याहत्तर बाणीं ॥ सात्यकी भेदिला तये क्षणीं ॥
सभापति पांडवांकडूनी ॥ सुशर्म्यावरी धांविन्नला ॥ ७० ॥
कर्ण आणि विराट ॥ युद्ध करिती तेव्हां अचाट ॥
भगदत्त द्रुपद सुभट ॥ रणांगणीं भीडती ॥ ७१ ॥
शिखंडी आणि भूरिश्रवा ॥ दाविती युद्धांचें लाघव ॥
घटोत्कच बलार्णव ॥ तेणें अलंबुष पाचारिला ॥ ७२ ॥
पांडवदळांतून चेकितान ॥ धांवला विंदानुविंद लक्षून ॥
श्रीरंगभगिनीनंदन ॥ स्थंदनारूढ धांवला ॥ ७३ ॥
उद्यानीं संचरे सौदामिनी ॥ तेवीं अरिसेनेंत प्रवेशे ते क्षणीं ॥
कौरव जर्जर केले रणीं ॥ निर्जर नयनीं पाहती ॥ ७४ ॥
सुयोधनबंधु नाम पौरव ॥ तेणें सौभद्रावरी घातली धांव ॥
जैशी अळिकेनें घेतली हांव ॥ उरगरिपु जिंकावया ॥ ७५ ॥
तों महावीर प्रत्यर्जुन ॥ त्यावरी निर्वाण सोडिले बाण ॥
ध्वज रथ सूत शरासन ॥ न लागतां क्षण छेदिले ॥ ७६ ॥
हृदयीं भेदिले दश बाण ॥ पौरव पडला मूर्च्छा येऊन ॥
तों कृतवर्म्यानें अभिमन्य ॥ सिंहनादें पाचारिला ॥ ७७ ॥
कृतवर्मा वर्षे बाणजाळ ॥ तें छेदी सुभद्राबाळ ॥
बाळ नव्हे तो केवळ काळ ॥ कौरवचमू संहारी ॥ ७८ ॥
कृतवर्मा शतबाणीं ॥ जर्जर केला समरांगणीं ॥
तंव तों पौरव मागुत्यानी ॥ गदा घेऊन धांवला ॥ ७९ ॥
गदा भिरकावितां जाण ॥ छेदूनि पाडी अभिमन्य ॥
मग तों पौरव केशीं धरून ॥ मुष्टिप्रहारें धुमसिला ॥ ८० ॥
जैसें कुंजरें मार्जार धरूनी ॥ मर्दिलें शुंडादंडेंकरूनी ॥
तों जयद्रथ खड्ग घेऊनी ॥ सौभद्रावरी धांवला ॥ ८१ ॥
तंव दुर्योधनाचा शालक ॥ मस्तकीं धरूनि खेटक ॥
रथाखालें रिघोनि देख ॥ अश्व स्यंदन छेदीतसे ॥ ८२ ॥
श्येनपक्षी उडे बलाद्भुत ॥ तैसा उडाला पार्थसुत ॥
गदाघायें जयद्रथ ॥ विकळ केला भूतळीं ॥ ८३ ॥
सवेच उठोन जयद्रथ ॥ शक्ति दोहीं हातीं ओपित ॥
तों अभिमन्यें धरूनि अकस्मात ॥ त्याजवरी भिरकाविली ॥ ८४ ॥
अविधि देखोनि दैवत ॥ साधकावरी जेवीं परतत ॥
तैसा शक्तीनें जयद्रथ ॥ भुजास्थानीं भेदिला ॥ ८५ ॥
सवेंच रथीं चढे पार्थसुत ॥ बहुबाणीं भेदिला जयद्रथ ॥
अवघे भूभूज मानवित ॥ युद्ध देखोन तयाचें ॥ ८६ ॥
इंदिरावरभगिनीसुत ॥ त्याचा पराक्रम देखोनि अद्भुत ॥
कौरव लोटले समस्त ॥ काक जैसे हंसावरी ॥ ८७ ॥
शल्यें टाकूनि बाण ॥ छेदिला अभिमन्याचा स्यंदन ॥
उणें देखतां भीमसेन ॥ पंचाननापरी धांवे ॥ ८८ ॥
देखोनियां महाव्याघ्र ॥ पळती जैसे मृगांचे भार ॥
तैसा कौरवसेनासागर ॥ पळाला तों भीमभये ॥ ८९ ॥
पळता गज पायीं धरी ॥ आपटून भिरकावी अंबरीं ॥
गदाघायें चूर्ण करी ॥ स्यंदन आणि वीरांतें ॥ ९० ॥
पर्वतावरी पडे पर्वत ॥ तैसा शल्य भीमावरी धांवत ॥
दोन घटिकापर्यंत ॥ महायुद्ध जाहलें ॥ ९१ ॥
वर्म पाहूनि रणमंडळीं ॥ गदा म्हणिती महाबळी ॥
नाना मंडळे गति आगळी ॥ थोर चमत्कार दाविती ॥ ९२ ॥
एक मेरु एक मंदार ॥ एक समुद्र एक अंबर ॥
एक वासुकी एक सहस्रवक्त्र ॥ तैसे दोघे दिसती ॥ ९३ ॥
दोन्ही दळींचे नृपती ॥ युद्ध पाहोन ग्रीवा तुकाविती ॥
पर्वत कुंकुमें चर्चिजेती ॥ तैसे दिसती दोघेही ॥ ९४ ॥
गदाघायें दोघेजण ॥ पडले तेव्हां मूर्च्छा येऊन ॥
मग शल्य स्यंदनीं घालोन ॥ नेत कृतवर्मा तेधवां ॥ ९५ ॥
जैसा लागतां प्रभंजन ॥ जलदजाल न्याय वितळोन ॥
तैशी कौरवसेना भयेंकरून ॥ पळती जाहली तेधवां ॥ ९६ ॥
यावरी कर्णपुत्र वृषसेन ॥ धांवे रहंवरीं आरूढ होऊन ॥
तों शतानीक तिकडून ॥ पार्थपुत्र धांवला ॥ ९७ ॥
युद्ध जाहलें घटिका एक ॥ किंचित माघारला शतानीक ॥
तों प्रतिविंध्यादि चौघे देख ॥ पाठीराखे धांवले ॥ ९८ ॥
त्या पंचकुमारीं मिळोनी ॥ खिळिली सकळ कौरववाहिनी ॥
हस्तलाघव पाहतां नयनीं ॥ पांडव मनीं आनंदले ॥ ९९ ॥
तों कौरव समस्त लोटले ॥ देखतां कौंतेय पांचाळ उठले ॥
कोट्यवधि बाण सोडिले ॥ क्षीण केले महावीर ॥ १०० ॥
मग तों प्रतापार्क अद्भुत ॥ आचार्य धावला जैसा कृतांत ॥
त्यावरी धर्मराज अकस्मात ॥ परम वेगें धांवला ॥ १०१ ॥
द्रोणें पांच बाणीं पाहीं ॥ धर्मराज भेदिला हृदयीं ॥
तों युधिष्ठिरें लवलाहीं ॥ उसणें घेतलें तयाचें ॥ १०२ ॥
शतार्ध बाण सोडून ॥ सर्वांगीं भेदिला गुरु द्रोण ॥
तों धांवला धृष्टद्युम्न ॥ अपार बाण वर्षत ॥ १०३ ॥
प्रलयीं खवळे जैसा काळ ॥ तैसा द्रोण कोपला पुण्यशीळ ॥
धृष्टद्युम्न तत्काळ ॥ शतबाणीं खिळियेला ॥ १०४ ॥
सूर्यकलासंख्यबाणीं ॥ शिखंडी खिळिला तये क्षणीं ॥
दशमुखनेत्रसंख्यबाणीं ॥ उत्तमौजा भेदिला ॥ १०५ ॥
भूतसंख्य टाकूनि बाण ॥ नकुल भेदी गुरु द्रोण ॥
सागरसंख्य बाणेंकरून ॥ सहदेव खिळियेला ॥ १०६ ॥
विद्यासंख्य दिव्यशरीं ॥ धर्मराज भेदिला समरीं ॥
द्रौपदीच्या पंचपुत्रांवरी ॥ वेदसंख्या समान ॥ १०७ ॥
शशिकलासंख्य सोडूनि शर ॥ समरी खिळिला सात्यकी वीर ॥
पुराण संख्यबाणीं वृकोदर ॥ एकाएकीं विंधिला ॥ १०८ ॥
मग जितुका वीरमात्र ॥ अवतारसंख्याप्रमाण टाकून शर ॥
विराटपांचळ भूभुज जर्जर ॥ केले सर्वत्र आचार्यें ॥ १०९ ॥
द्रोणपराक्रम देखोन ॥ डोलविती ग्रीवा सुरगण ॥
पृथ्वीचे नृप संपूर्ण ॥ धन्य धन्य द्रोणासी म्हणती ॥ ११० ॥
ऐसें देखोन विपरीत ॥ जेवीं उदयाचळीं उगवे आदित्य ॥
तैसा विजयरथारूढ अकस्मात ॥ सुभद्रानाथ धांवला ॥ १११ ॥
ते वेळीं सायकांचा वन ॥ द्रोणावरी पाडीत अर्जुन ॥
बाणजाळेंकरून ॥ अंबरमणि आच्छादिला ॥ ११२ ॥
द्रोणें तैसेच घालोन शर ॥ आच्छादिलें तेव्हां अंबर ॥
तम दाटलें धुमधुमाकार ॥ कोणी कोणा दिसेना ॥ ११३ ॥
जलधारा सुटती अपार ॥ तैसे वीरांअंगीं रुतती शर ॥
दोन्ही दळींचे वीर ॥ भयातुर पाहती ॥ ११४ ॥
द्रोण आणि सुभद्रापती ॥ एकास एक न दिसती ॥
तों मावळला गभस्ती ॥ शिबिराप्रति चालिले ॥ ११५ ॥
परम घोर निशा काळी ॥ कृष्णवर्ण वस्त्र नेसली ॥
भगणें अपार उगवलीं ॥ ठसे झळकती ठायींठायीं ॥ ११६ ॥
आचार्यशिबिराप्रति जाऊन ॥ बोलता जाहला सुयोधन ॥
म्हणे तुमचें नेमवचन ॥ धर्म जीवंत धरावा ॥ ११७ ॥
श्रेष्ठी बोलिलें जें वचन ॥ तें दावाचे सत्य करून ॥
तरीच पुरुषार्थ परिपूर्ण ॥ त्रिभुवन भरेल हें साच ॥ ११८ ॥
मग बोले भारद्वाजनंदन ॥ धर्मास रक्षितो अर्जुन ॥
तयाशी युद्धकंदन ॥ कृतांत करूं न शकेचि ॥ ११९ ॥
जो वैकुंठींचा वेल्हाळ ॥ तों सारथी ज्याचा तमालनीळ ॥
ध्वजस्तंभीं जो कां केवळ ॥ महारुद्र रक्षीतसे ॥ १२० ॥
अर्जुन स्वयें अमरपती ॥ निर्वैर करावया हे क्षिती ॥
अवतरला असे निश्चितीं ॥ काय कीर्ति सांगावी ॥ १२१ ॥
हरि हर मघवा पाहीं ॥ तिघे जाहले एके ठायीं ॥
विजयरथ न हाले कांहीं ॥ गांडीव तूणीर अक्षय्य ॥ १२२ ॥
तरी तों विजय धर्मापासून ॥ वेगळा न्यावा तुम्हीं फोडून ॥
आजि एक महारथी मारीन ॥ प्रतिज्ञा पूर्ण करीन मी ॥ १२३ ॥
तों सुशर्मा सुरथ ॥ सुधन्वा सुबाहु बलाद्भुत ॥
मेळवून अवघे त्रिगर्त ॥ बोलती शपथ तेधवां ॥ १२४ ॥
समसप्तकांस मेळवून ॥ उद्यां नेतों फोडून अर्जुन ॥
रणीं घेऊं त्याचा प्राण ॥ सुयोधना जाण हें ॥ १२५ ॥
हें जरी न करवे तत्त्वतां ॥ तरी पंक्तिभेद गुरुहत्या ॥
तीं पापें आमुच्या माथां ॥ जरी पार्थ न जिंकू ॥ १२६ ॥
रणीं जिंकूं अर्जुन ॥ अथवा देऊं आपुला प्राण ॥
देहांत प्रायश्चित्त घेऊन ॥ होम दान करूं पैं ॥ १२७ ॥
परम संतोषोन दुर्योधन ॥ हृदयीं आलिंगी पांचजण ॥
म्हणे वस्त्रें भूषणें देऊन ॥ विजय वधून सत्वर या ॥ १२८ ॥
उदयावरी रविचक्र आलें ॥ सिद्ध जाहलीं दोन्ही दळें ॥
रणतुरें खांखाती सबळें ॥ हाकांनीं भरलें अंबर ॥ १२९ ॥
मग दुर्योधनें काय केलें ॥ समसप्तक वेगळे निवडिले ॥
तीस लक्ष वीर दिधले ॥ सुशर्मा श्रेष्ठ त्यांमाजी ॥ १३० ॥
तों बोलावील युद्धासी ॥ तिकडेच जाणें पार्थासी ॥
धनंजया युद्ध करीं आम्हांशीं ॥ ऐसें समसप्तक बोलिले ॥ १३१ ॥
वृषभ माजले जेवीं बहुत ॥ सिंहाशीं युद्ध करूं पाहत ॥
कीं दंदशूक उन्मत्त ॥ पाचारिती विनायका ॥ १३२ ॥
चंद्रार्धव्यूह रचून ॥ म्हणती कां नये अर्जुन ॥
अवघे कोलाहल करिती मिळोन ॥ शस्त्रें उचलोन उदित पैं ॥ १३३ ॥
श्रीरंगास म्हणे पार्थ ॥ हे कोल्हाळ करिती त्रिगर्त ॥
आजि यांचा करीन अंत ॥ जाहले मग बहुत हे ॥ १३४ ॥
मग भीमास म्हणे अर्जुन ॥ नकुळ सहदेव आदिकरून ॥
पांचाळ विराट मिळोन ॥ धर्मरायासी रक्षावें ॥ १३५ ॥
न लागतां एकही क्षण ॥ समसप्तकांस येतों मारून ॥
श्रीकृष्णास म्हणे अर्जुन ॥ चालवीं स्यंदन त्वरेनें ॥ १३६ ॥
धन्य धन्य तों पार्थवीर ॥ सच्चिदानंद सर्वेश्वर ॥
वैकुंठपति इंदिरावर॥ सारथी जाहला जयाचा ॥ १३७ ॥
सावळे अनुपम वदन ॥ आकर्णविशाल राजीवनयन ॥
मुकुट कुंडलें अधर पूर्ण ॥ पोंवळवेलीसारिखे ॥ १३८ ॥
विशाळ भाळीं दिव्य केशर ॥ कौस्तुभ वैजयंती मनोहर॥
कांसे कसिला पीतांबर॥ चरणीं तोडर ब्रिदावळी ॥ १३९ ॥
चतुर्भुज श्यामसुंदर॥ रथीं सारथी रमावर ॥
ध्वजस्तंभीं महारुद्र ॥ केला बुभुःकार सत्राणें ॥ १४० ॥
हनुमंताभोंवतीं भूतें अपार ॥ तींही हांक फोडिती अनिवार॥
विष्णुवाहनपक्षांचा फडत्कार ॥ तैसा ध्वज तळपतसे ॥ १४१ ॥
घडघडिला विजयरथ ॥ पवनवेगें वारू जात ॥
पांचजन्य देवदत्त ॥ रमानाथ पार्थ वाजविती ॥ १४२ ॥
आला आला रे अर्जुन ॥ बुभुःकारे वायुनंदन ॥
सकळ दळ कंपायमान ॥ धुळीनें नभ पूर्ण भरलें ॥ १४३ ॥
पार्थ कृष्णाकडे पाहे विलोकून ॥ धुळीने भरलें मुकुटवदन ॥
क्षीरसागरींचें निधान ॥ हो हो म्हणोनि वारू थोपी ॥ १४४ ॥
गांडीव धनुष्य चढविलें ॥ अर्जुने निर्वाण मांडिलें ॥
अमर्याद रण पाडिलें ॥ वीर पळती दशदिशां ॥ १४५ ॥
पळत्यास सुशर्मा म्हणत ॥ धीर धरा परता समस्त ॥
दुर्योधनाशीं शपथ ॥ केली व्यर्थ आजि कां ॥ १४६ ॥
मग समस्तीं तये क्षणीं ॥ विजयरथ झांकिला बाणीं ॥
जैसे बहुत मूर्ख मिळोनी ॥ पंडिताशी वाद करिती ॥ १४७ ॥
चपलेऐसा त्वरेंकरून ॥ रथ फिरवीत भगवान ॥
समसप्तकांचे भार मोडून ॥ जाय स्यंदन पलीकडे ॥ १४८ ॥
अलातचक्राऐसा रथ ॥ फिरतां कोणा न दिसे व्यक्त ॥
शर सोडिती अमित ॥ परी ते न लागती पार्थातें ॥ १४९ ॥
लक्ष्य चुकोनि सत्वर॥ आपल्या वीरांस लागती शर ॥
पार्थरूप येरायेर ॥ परस्परें दिसताती ॥ १५० ॥
एकास एक मारितो घाय ॥ ऐसाच जाहला सेनाक्षय ॥
कबंधें उठती झाडूनि पाय ॥ टाळ्या वाजवीत नाचती ॥ १५१ ॥
इकडे धृष्टद्युम्न आणि द्रोण ॥ युद्ध करिती निर्वाण ॥
परस्परें सोडून बाण ॥ घेऊं प्राण इच्छिती ॥ १५२ ॥
आचार्यपराक्रम अद्भुत ॥ पांडवसैन्य भंगले समस्त ॥
तों महावीर सत्यजित ॥ द्रोणावरी धांवला ॥ १५३ ॥
तेणें सोडून साठ शरा ॥ द्रोणाचार्य केला जर्जर॥
उडविलें सारथ्याचे शिर ॥ ध्वज छेदून पाडिला ॥ १५४ ॥
परम संतप्त होऊन द्रोण ॥ विचारून टाकीतसे बाण ॥
त्याचें करावया निवारण ॥ कृतांत शक्त नव्हेचि ॥ १५५ ॥
कल्पांतचपलेसमान ॥ अकस्मात आला बाण ॥
सत्यजिताचें शिर छेदून ॥ आकाशपंथें उडविलें ॥ १५६ ॥
विराटबंधु जो शतानीक ॥ तों शर सोडी द्रोणासन्मुख ॥
जैसा पर्वत गिळावया मशक ॥ मुख पसरून धांवला ॥ १५७ ॥
सोडून एक अर्धचंद्रशर ॥ शतानीकाचें उडविलें शिर ॥
वसुनामा द्रुपदकुमार ॥ तोही धाडिला यमालया ॥ १५८ ॥
भयभीत झाला युधिष्ठिर॥ सेना वितळली समग्र ॥
आचार्यस्तवन अपार ॥ सुयोधन करी तेव्हां ॥ १५९ ॥
सकळ पापांवरी एक हरिनाम ॥ जैसें जाऊन क्षणें करी भस्म ॥
तैसा मारीत उठला भीम ॥ तों पराक्रम न वर्णवे ॥ १६० ॥
धर्म सहदेव नकुळ ॥ उठिले विराट पांचाळ ॥
द्रौपदीचे पांच बाळ ॥ शर सोडीत धांवती ॥ १६१ ॥
घालूनियां बाणजाळ ॥ आच्छादिलें कौरवदळ ॥
गांधार धांवले सकळ ॥ एकदांचि पराक्रमें ॥ १६२ ॥
दुर्मर्षण सुबाहु जयद्रथ ॥ विंदानुविंद बलाद्भुत ॥
शल्य बाल्हीक गुरुसुत ॥ सुयोधन दुःशासन पैं ॥ १६३ ॥
दौःशासनी लक्ष्मण विकर्ण ॥ दुर्मुख पुरूजित आणि कर्ण ॥
वार्ध्यक्षमी सोमदत्त मणिमंत जाण ॥ अलंबुष राक्षस तों ॥ १६४ ॥
इतके उठले महावीर ॥ करिती पांडवचमूसंहार ॥
पूर्वीं युद्धें जाहलीं अपार॥ परी हा प्रकार नाहीं कोठें ॥ १६५ ॥
पूर्वी वृत्रारिशत्रुजनक ॥ आणि श्रावणारितनय देख ॥
यांचें युद्ध वर्णिले बहुतेक ॥ परी हें अद्भुत त्याहूनी ॥ १६६ ॥
अजाभारीं प्रवेशे वृक ॥ तैसा गजसेनेंत वृकोदर देख ॥
संहारीत असंख्य ॥ मदोन्मत्त इथ तेव्हां ॥ १६७ ॥
निबिड जलदजाल गहन ॥ क्षणांत निवारी मृगवाहन ॥
तैसा कुंजर भीमसेन ॥ संहारून अक्षयी उभा ॥ १६८ ॥
हें देखोनि सुयोधन ॥ धांवला वर्षत मार्गण ॥
भीमे तूणीर सायकासन ॥ रथ ध्वज छेदिला ॥ १६९ ॥
ऐसें देखोनियां सवेग ॥ म्लेंच्छमेळा घेऊनि धांवे अंग ॥
धर्मानुजावरी सवेग ॥ बाणघन वर्षतसे ॥ १७० ॥
दिव्य शर सोडोनि वृकोदर ॥ उडवी अंगरायाचें शिर ॥
केला यवनांचा संहार ॥ गगनीं सुरवर पाहती ॥ १७१ ॥
तों प्राग्ज्योतिषपुरींचा नृपनाथ ॥ नरकसुत जो भगदत्त ॥
महागजारूढ बलोन्मत्त ॥ बाण वर्षत धांवला ॥ १७२ ॥
सोडूनि शशिवदन बाण ॥ भीमाचा स्यंदन केला चूर्ण ॥
मग तों वृकोदर गदा घेऊन ॥ नरकसुतावरी धांवला ॥ १७३ ॥
कुलालचक्रापरी देख ॥ महाद्विप फेरी तों भगदत्त ॥
भीम गजासी आकळित ॥ परी तों सहसा नाटोपे ॥ १७४ ॥
गदाघायें झोडी वृकोदरा ॥ परी कधीं नाटोपे अनिवार॥
जिकडे तळपे कुंतीकुमार ॥ पाठीलाग न सोडी ॥ १७५ ॥
द्रौपदीचे पंचनंदन ॥ शिखंडी द्रुपद धृष्टद्युम्न ॥
भगदत्तावरी बाण- ॥ जाळ वर्षती तेधवां ॥ १७६ ॥
परी तों भगदत्त महावीर॥ इतुक्यांचेही तोडून शरा ॥
आपुल्या सायकीं जर्जर॥ सकळ वीर केले त्याणें ॥ १७७ ॥
सात्यकीनें शत बाण ॥ भगदत्तावरी सोडिले निर्वाण ॥
परी तितुकेही छेदून ॥ गज लोटिला सात्यकीवरी ॥ १७८ ॥
गजे धरूनि स्यंदन ॥ अश्वासहित केला चूर्ण ॥
सात्यकी चपल उसळोन ॥ एकीकडे निघाला ॥ १७९ ॥
ऐरावतारूढ संक्रंदन ॥ तैसा दिसे नरकनंदन ॥
वीरांसहित गज अश्व धरून ॥ आपटूनियां टाकीतसे ॥ १८० ॥
कित्येक गजें मारिले रथी ॥ बहुतांचे मारिले सारथी ॥
भगदत्तें लाविली ख्याती ॥ कोणी येती न समोर ॥ १८१ ॥
रुचिपर्वा प्रतापी विराटपुत्र ॥ त्यावरी भगदत्तें टाकून शर ॥
ऊर्ध्वपंथें उडविलें शिरा ॥ महावीर पाहती ॥ १८२ ॥
गोरक्षक पिटी गोभार ॥ तेजें महावीरांचे संभार ॥
पळविता जाहला कुंजरा ॥ अनिवार सर्वांसी ॥ १८३ ॥
हें धर्मराजें देखोन ॥ सोडी त्यावरी शत बाण ॥
नव्वद बाणीं धृष्टद्युम्न ॥ भेदिता जाहला तयातें ॥ १८४ ॥
अर्धशत दिव्य शरा ॥ सोडिता जाहला वृकोदरा ॥
द्रौपदीचे पंचपुत्र ॥ शत शत शर टाकिती ॥ १८५ ॥
इतुक्यांचेंही बाणजाळ ॥ भगदत्तें तोडिलें तत्काळ ॥
गजे संहारिलें बहुत दळ ॥ जाहला कोल्हाळ तेधवां ॥ १८६ ॥
परम आनंदला दुर्योधन ॥ वाद्यें वाजविती विजयवर्धन ॥
वारंवार करिती गर्जन ॥ तें अर्जुन ऐकतसे ॥ १८७ ॥
घालूनियां ब्रह्मास्त्र ॥ समसप्तकांचा केला संहार॥
सुशर्मा सांडूनि समर॥ पळता जाहला तेधवां ॥ १८८ ॥
कृष्णास श्रीकृष्ण म्हणे ते क्षणीं ॥ धन्य तूं वीरचक्रचूडामणी ॥
आतां चला भगदत्तें वाहिनी ॥ आटिली तिकडे आमुची ॥ १८९ ॥
करावया धर्मरक्षण ॥ वेगें धांवले कुण्याहून ॥
अहो ते घोडे सुपर्णासमान ॥ जगन्मोहन धांवडी ॥ १९० ॥
कडकडून होय चपलापात ॥ तैसे रथासहित कृष्ण पार्थ ॥
भगदत्तापुढें आले अकस्मात ॥ दोन्ही दळे देखती ॥ १९१ ॥
कौरवदळ भयभीत ॥ म्हणती करील सैन्याचा निःपात ॥
तों बाण वर्षों लागला पार्थ ॥ नव्हे गणित तयांचें ॥ १९२ ॥
वणवा जाळी तृणविपिन ॥ तैसें पाडीत अपार सैन्य ॥
तें भगदत्तें देखोन ॥ किरीटीवरी लोटला ॥ १९३ ॥
कृष्णार्जुनांवरी बाण ॥ भगदत्त टाकी लक्षून ॥
परी रथ फेरी जगन्मोहन ॥ एक मार्गण लागों नेदी ॥ १९४ ॥
अलातचक्राहून ॥ चपल फेरीतसे स्यंदन ॥
दश बाणें नरकनंदन ॥ भेदीत तेव्हां मुरहरा ॥ १९५ ॥
सच्चिदानंदतनु सगुण ॥ भेदून गेले दश बाण ॥
परी रथावरून मधुसूदन ॥ अणुमात्र न चळेचि ॥ १९६ ॥
बाण सोडी श्वेतवाहन ॥ तोडिलें हातींचें शरासन ॥
नरकसुतें भिरकावून ॥ चौदा तोमर दिधले ॥ १९७ ॥
तितकेही छेदूनि पार्थें ॥ निष्फळ दवडिले गगनपंथे ॥
यावरी सुभद्राकांतें ॥ द्वादश बाण सोडिले ॥ १९८ ॥
भगदत्ताचे हृदयीं ॥ बाण भेदले ते समयीं ॥
यावरी शक्ति टाकिली लवलाहीं ॥ कृष्णावरी दैत्यसुतें ॥ १९९ ॥
ती वरिचेवरी अर्जुनें ॥ त्रिखंड केली त्याचि क्षणें ॥
सवेंचि पार्थें वज्रबाणें ॥ इथ भेदिला कुंभस्थळीं ॥ २०० ॥
भयभीत जाहला वारण ॥ नाटोपेचि घेतलें रान ॥
जैशी दुर्बळाची स्त्री वैरीण ॥ नाटोपेचि तयासी ॥ २०१ ॥
सवेंचि पार्थें बाण सोडिले ॥ गजाचे अंगींचें कवच छेदिलें ॥
चार्ही चरण तोडिले ॥ क्षण एक न लागतां ॥ २०२ ॥
वृक्ष पडे उन्मळोन ॥ तैसा गज जाहला गतप्राण ॥
भगदत्त परिघ घेऊन ॥ कृष्णावरी लोटला ॥ २०३ ॥
मग सव्यसाची काढी बाण ॥ धाराग्रीं दैवत सहस्रनयन ॥
सहस्रकरतुल्यवदन ॥ शरासनीं योजिला तों ॥ २०४ ॥
भगदत्ताचा कंठ लक्षून ॥ बाण गेला न लागतां क्षण ॥
ऊर्ध्वपंथें उडवून ॥ शिर नेले क्षणमात्रें ॥ २०५ ॥
मुकुटकुंडलमंडित ॥ शिर पडलें कौरवदळांत ॥
जयवाद्यें वाजवित ॥ पांडवदळीं तेधवां ॥ २०६ ॥
कौरवदळीं हाहाकार॥ म्हणती पडला महावीर ॥
शकुनीचे बंधु सोडीत शर ॥ किरीटीवरी धांवले ॥ २०७ ॥
नामें वृषकेतु आणि अचळ ॥ पार्थ सोडिले शर तेजाळ ॥
दोघांचीं शिरें तत्काळ ॥ छेदूनि नेलीं ऊर्ध्वपंथें ॥ २०८ ॥
हाहाकार जाहला ते क्षणीं ॥ क्रोधें युद्धा आला शकुनी ॥
कापट्यकोश पापखाणी ॥ सर्व अनर्थासी मूळ जो ॥ २०९ ॥
कापट्यविद्या करोन तेथें ॥ पार्थावरी सोडिलीं भूतें प्रेतें ॥
वेष्टूनियां पार्थाचे रथातें ॥ हाक देत भीडती ॥ २१० ॥
विक्राळ वदन नानावर्ण ॥ देखतां अशुचि कंपायमान ॥
त्यांवरी पार्थ ब्रह्मास्त्र सोडून ॥ एकदाचि संहारिलीं ॥ २११ ॥
जैसें घेतां एक नाम ॥ महापापें होती भस्म ॥
कीं काम क्रोध मोह सम ॥ आत्मविज्ञाने वितळती ॥ २१२ ॥
आणीक अस्त्रांचे संभार॥ शकुनी सोडी कापट्यसागर ॥
परी तों श्रीरंगभगिनीवरा ॥ क्षणमात्रें निवारी ॥ २१३ ॥
पार्थ म्हणे रे शकुनी ॥ दुरात्मा तूं पापखाणी ॥
मजशी संघट्टोन रणीं ॥ जय कैसा पावशी ॥ २१४ ॥
आपलें तेज खद्योत ॥ वासरमणीप्रतिं दावित ॥
कीं मृगेंद्रापुढें दावी उन्मत्त ॥ मार्जार आपलीं उड्डाणें ॥ २१५ ॥
पंडितापुढे मूढ ॥ वृथा करीत बडबड ॥
कीं ब्रिदें बांधोन प्रचंड ॥ रासभ गात तुंबरूपुढें ॥ २१६ ॥
राजहंसासमोर जाण ॥ काक दाखवी जेवीं उड्डाण ॥
कीं मूषक टवकारून ॥ भोगेंद्रावरी चालिला ॥ २१७ ॥
ऐसें बोलून तत्काळ ॥ शकुनीवरी घातलें शरजाळ ॥
पांचशत वीर प्रबळ ॥ शकुनीचे तेव्हां मारिले ॥ २१८ ॥
अश्व सारथी स्यंदन ॥ शकुनीचा केला चूर्ण ॥
धनुष्य कवच तूणीर तोडून ॥ क्षणमात्रें टाकिलीं ॥ २१९ ॥
विपरीत समय देखोन ॥ शकुनी पळाला सोडून रण ॥
जैसा भ्रष्टला टाकूनि स्वजन ॥ परदेशाप्रति जाय ॥ २२० ॥
कौरवसेना जाहली जर्जर॥ वाहनें टाकूनि पळती वीर॥
त्यांस धीर देत द्रोणपुत्र ॥ बाण वर्षत धांवला ॥ २२१ ॥
तयावरी भीमसेन ॥ सोडी बाणापाठीं बाण ॥
अस्ताचलास सहस्रकिरण ॥ जाता जाहला तेधवां ॥ २२२ ॥
पांडवप्रताप ग्रंथ थोर॥ द्रोणपर्व सुरस अपार ॥
पुढें श्रीरंगभगिनीकुमार ॥ भंगेल रणीं परिसा तें ॥ २२३ ॥
श्रीधरवरदा ब्रह्मानंदा ॥ पांडुरंगा पुंडलीकवरदा ॥
पांडवरक्षका गोविंदा ॥ पार्थसारथी जाहलासि तूं ॥ २२४ ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ द्रोणपर्व व्यासभारत ॥
त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ चच्चेचाळिसाव्यांत कथियेला ॥ २२५ ॥
इति श्रीधरकृतपांडवप्रतापे द्रोणपर्वणि चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४४ ॥
अध्याय चव्वेचाळिसावा समाप्त
GO TOP
| 