|
|
|
श्रीमद् भगवद्गीता ज्ञानविज्ञानयोगः भगवत्तत्त्व कसें आहे व तद्‌गत-चित्त कसें व्हावें, याचा उपदेश.
श्रीभगवानुवाच -
अन्वय : हे पार्थ ! - हे अर्जुना ! - मयि आसक्तमनाः - माझ्यामध्ये ज्याचे मन आसक्त झाले आहे, - मदाश्रयः - माझाच ज्याने आश्रय केला आहे व - योगं युञ्जन् - योगाभ्यास करणारा, मनःसमाधान करणारा असा तू - समग्रं मां - विभूति, बल, ऐश्वर्य इतादि समस्त गुणांनी युक्त अशा मला - यथा असंशयं ज्ञास्यसि - ज्या प्रकारे निःसंशय जाणशील - तत् श्रुणु - ते ऐक. १. व्याख्या : हे पार्थ ! पृथायाः कुंत्याः अपत्यं पुमान्‌ पार्थः तत्संबुद्धौ हे पार्थ ! हे कुंतीपुत्र ! त्वं योगं पूर्वोक्तं योगं युंजन्‌ सन्‌ युंजतीति युंजन्‌ मनःसमाधानं कुर्वन्‌ असंशयं न विद्यते संशयो यस्मिन्‌ कर्मणि यथा भवति तथा असंशयं गतसंदेह यथा स्यात्‌ तथा समग्रं विभूति बल ऐश्वर्यादि सहितं मां परमात्मानं यथा येन प्रकारेण ज्ञास्यसि ज्ञातुं एष्यसि तत् मया वाच्यमानं श्रुणु । कथंभूतः त्वम्‌ । मयि अंतर्यामिणि आसक्तमनाः आसक्तं प्रेम्णा संलग्नं मनो यस्य सः । पुनः कथंभूतः त्वम्‌ । मदाश्रयः अहमेव आश्रयो यस्य सः मदाश्रयः ॥ १ ॥ अर्थ : सहाव्या अध्यायाच्या शेवटीं ''सर्व उपासकांमध्यें माझ्या ठिकाणी स्थिर केलेल्या अंतःकरणाने जो माझी भक्ति करतो, तो मला 'युक्ततम' म्हणून संमत आहे.'' असा प्रश्नाच्या बीजाचा उपन्यास करून माझें तत्त्व अशा प्रकारचे आहे व अशा प्रकारे मद्‌गत-चित्त व्हावे, हे सांगण्याची इच्छा करणारे श्रीकृष्ण म्हणाले - हे अर्जुना, माझ्यामध्ये ज्याचे चित्त आसक्त झाले आहे व मनःसमाधान करणारा असा तूं, विभूति-बल-ऐश्वर्ष इत्यादि समस्त गुणांनीं युक्त अशा महा-परब्रह्मरूप परमात्म्याला ज्याप्रकारे निसंशय जाणशील, तो प्रकार मी तुला सांगतों. ऐक. विवरण :
ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानं इदं वक्ष्यामि अशेषतः ।
अन्वय : अहं ते सविज्ञानं ज्ञानं - मी तुला हे ज्ञान साक्षात्कारासह, अनुभवासह - अशेषतः वक्ष्यामि - संपूर्णपणे सांगेन. - यत् ज्ञात्वा - जे ज्ञान जाणल्यावर - इह भूयः अन्यत् ज्ञातव्यं - इथे पुनः दुसरे जाणण्यास योग्य - न अवशिष्यते - असे काही रहात नाही. २ व्याख्या : अहं अंतर्बहिः अंतः अंतर्यामी बहिः सारथिः ते तुभ्यं जिज्ञासवे सविज्ञानं विज्ञानेन अनुभवेन सहितं सविज्ञानं ज्ञानं ज्ञायते तत् ज्ञानं साधनं इदं वक्ष्यमाणप्रकारेण अशेषतः साकल्येन वक्ष्यामि कथयिष्यामि । यत् ज्ञानं नित्यचैतन्यरूपं ज्ञात्वा वेदांतजन्यमनोवृत्तिविषयीकृत्य इह विज्ञानानुभवे व्यवहारभूमौ भूयः पुनरपि अन्यत् किंचिदपि ज्ञातव्यं ज्ञातुं योग्यं ज्ञातव्यं नावशिष्यते अवशिष्टं किंचित् ज्ञातव्यं अस्ति इति कांक्षितं न भवति तन्मात्रज्ञानेनैव त्वं कृतार्थो भवुष्यसि ॥ २ ॥ अर्थ : मी तुला हे साक्षात्कारासह-अनुभवासह संपूर्ण ज्ञान सांगत. ते ज्ञान झाले असतां पुनः जाणण्यास योग्य असे काही अवशिष्ट रहात नाहीं. विवरण : ज्ञानाचें दुर्लभत्व.
मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चित् यतति सिद्धये ।
अन्वय : सहस्रेषु मनुष्याणां कश्चित् - हजारो मनुष्यांतील कोणी एखादाच - सिद्धये यतति - ज्ञानप्राप्तीसाठी यत्न करतो. - यततां सिद्धानां अपि कश्चित्- यत्न करणार्‍या सिद्धांपैकी कोणी एकादाच - मां तत्त्वतः वेत्ति - मला वस्तुतः, यथार्थपणे जाणतो. ३ व्याख्या : मनुष्यव्यतिरिक्तानां अनंतजीवानां श्रेयो ज्ञानमेव नास्ति । ज्ञानवतां मनुष्याणां ज्ञानमेव श्रेयः । अयं चिदानंदाभिप्रायः । मनुष्याणां शास्त्रीयज्ञानकर्मयोग्यानां सहस्रेषु मध्ये कश्चित् एकः पुरुषः अनेकजन्मसुकृतसमासादित नित्यानित्यवस्तुविवेकः सन्‌ सिद्धये सत्त्वशुद्धिद्वारा ज्ञानोत्पत्तये यतति प्रयत्नं करोति । यततामपि यततं प्रयत्नं कुर्वंति ते यतंतः तेषां यततां ज्ञानाय यतमानानां सिद्धाणां प्रागर्जितसुकृतानां साधकानामपि मध्ये कश्चित् एकः श्रवणमनननिदिध्यासन परिपाकांते मां ईश्वरं तत्त्वतः अभेदेन वेत्ति साक्षात्करोति ॥ ३ ॥ अर्थ : मी तुला हे साक्षात्कारासह-अनुभवासह संपूर्ण ज्ञान सांगत. ते ज्ञान झाले असतां पुनः जाणण्यास योग्य असे काही अवशिष्ट रहात नाहीं. विवरण : ईश्वराची द्विविध प्रकृति व तेंच जगाच्या उत्पत्ति-प्रलयाचें कारण.
भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च ।
अन्वय : भूमिः, आपः, अनलः वायुः, खं - गंधतन्मात्र, रसतन्मात्र, रूपतन्मात्र, स्पर्शतन्मात्र, शब्दतन्मात्र, - मनः च बुद्धिः एव - मनाचे कारण अहंकार आणि अहंकाराचे कारण महत्तत्त्व - अहंकारः इति इयं मे प्रकृतिः - अहंकाराच्या वासनेने युक्त असलेले अव्यक्त अशी ही माझी प्रकृति, म्ह० मायाशक्ति - अष्टधा भिन्ना - आठ प्रकारे भेदाला प्राप्त झाली आहे. - इयं अपरा - ही अपरा - निकृष्ट प्रकृति आहे - तु महाबाहो ! - पण हे पराक्रमी अर्जुना ! - इतः अन्यां जीवभूतां - या अपरा प्रकृतीहून दुसर्‍या प्रकारच्या म्ह० क्षेत्रज्ञरूप - मे प्रकृतिं परां विद्धि - माझ्या प्रकृतीला तू परा प्रकृति समज. - यया इदं जगत् धारयते - या परा प्रकृतीकडून हे जगत् धारण केले जाते. ४-५
व्याख्या : पंचतन्मात्राणि अहंकारः महान्‌ अव्यक्तं इति अष्टौ प्रकृतयः संति । पंचमहाभूतानि पंच ज्ञानेंद्रियाणि पंच कर्मेंद्रियाणि उभयसाधारणं मनश्च इति षोडशविकाराः उच्यंते । एतानि चतुर्विंशति तत्त्वानि । तत्र भूमिः पृथिवी आपः उदकानि अनलः तेजः वायुःप्रसिद्धः खं आकाशः इमानि पंचमहाभूतानि । गंधरूपरसस्पर्शशब्दात्मिकानि पंचतन्मात्राणि लक्ष्यंते । बुद्धि अहंकार शब्दौ स्वार्थौ । मनःशब्देन अव्याकृतं लक्ष्यते । अथवा मनः शब्देन स्वकारणं अहंकारः लक्ष्यते । पंचतन्मात्रसन्निकर्षात्‌ । बुद्धिशब्दः अहंकारकारणे महत्तत्त्वे मुख्य वृत्तिरेव । अहंकारशब्देन सर्ववासनावासितं अविद्यात्मकं अव्यक्तं लक्ष्यते । इति उक्तप्रकारेण इयं अपरोक्षाः प्रकृतिः मायाख्या पारमेश्वरी शक्तिः अनिर्वचनीयस्वभावा त्रिगुणात्मिका अष्टधा भिन्ना अष्टभिः प्रकारैः भेदं आगता । अस्यां प्रकृत्यां सर्वोपि जडवर्गः अंतर्भवति ॥ ४ ॥ अर्थ : गंधतन्मात्र, रसतन्मात्र, रूपतन्मात्र स्पर्शतन्मात्र व शब्दतन्मात्र, अर्थात् सर्व सूक्ष्म भूते; तसेच, अहंकार, महत्त्वत्त्व व अव्यक्त, अशी ही माझी प्रकृति-मायाशक्ति आठ प्रकारे भिन्न झाली आहे. ही अष्टधा भिन्न असलेली प्रकृति अपरा आहे. म्हणजे परा-श्रेष्ठ नव्हे. निकृष्ट, अशुद्ध म्ह० अनर्थ करणारी - संसारबंधनरूप आहे. पण या पूर्वोक्त अपरा प्रकृतीहून अन्य-अगदी विलक्षण, अतिशय शुद्ध असलेली जी माझी प्रकृति ( सांख्याप्रमाणें स्वतंत्र नव्हे, तर) माझ्या स्वरूपभूत आहे, ती माझी परा म्हणजे प्रकृष्ट-श्रेष्ठ, जीवभूत म्हणजे क्षेत्ररूप-प्राणधारणाचे निमित्त असलेली अशी आहे, असे तूं जाण. प्रत्येक कार्यांत प्रवेश केलेल्या या प्रकृतीकडून हे जगत् धारण केले जातें. विवरण :
एतद् योनीनि भूतानि सर्वाणि इति उपधारय ।
अन्वय : सर्वाणि भूतानि एतद्योनीनि - सर्व भूते या दोन प्रकृतींपासून उत्पन्न झालेली आहेत म्ह० या दोन प्रकृति सर्व भूतांचे कारण आहे - इति उपधारय - असे जाण - अहं कृत्स्नस्यजगतः प्रभवः तथा प्रलयः - मी सर्व जगाची उत्पत्ति तसेच विनाश आहे. ६ व्याख्या : त्वं एतद्योनीनि एते परापरे प्रकृती योनी कारण येषां तानि एतद्योनीनि सर्वाणि चेतनाचेतनात्मकानि निखिलानि भूतानि कार्यकारणरूपाणि इति अनेन प्रकारेण उपधारय अविस्मरणेन मनसि बुद्ध्यस्व । अहं परमेश्वरः सर्वज्ञः अनंतशक्तिमायोपाधिः परमात्मा कृत्स्नस्य चराचरात्मकस्य जगतः गच्छतीति जगत् तस्य जगतः आगमापायिरूपस्य प्रपंचस्य प्रभवः प्रभवति यस्मादिति प्रभवः कर्यकारणरूपः तथा प्रलयः प्रकर्षेण सर्वं लीयते यस्मिन्निति प्रलयः विनाशकारणं अस्मि । स्वप्नतुल्यस्येव प्रपंचस्य मायिकस्य अहमेव उपादानं चेत्यपरं द्रष्टा अस्मि इति शेषः ॥ ६ ॥ अर्थ : हीं सर्व भूतें या दोन प्रकृतींपासून उत्पन्न झालीं आहेत. या दोन प्रकृती सर्व भूतांचे कारण आहेत. असा तूं निश्चय कर. मी सर्व जगाचा प्रभव-उत्पत्ति व प्रलय-विनाश आहे. ( सर्व चराचर भूतें याच कार्यांवरून त्यांच्या कारणभूत दोन परापर प्रकृतींचे तूं अनुमान कर.) विवरण :
मत्तः परतरं नान्यत् किंचिद् अस्ति धनञ्जय ।
अन्वय : हे धनंजय - हे अर्जुना, - मत्तः परतरं अन्यत् किंचित् न अस्ति - मजहून अधिक श्रेष्ठ असे दुसरे कांही एक नाही - सूत्रे मणिगणा इव - दोर्‍यांत जसे पुष्कळ मणी त्याप्रमाणे - मयि इदं सर्वं प्रोतम् - माझ्या ठिकाणी हे सर्व ओंवलेले आहे. ७ व्याख्या : हे धनंजय ! धनं आत्मधनं जयतीति धनंजयः तत्संबुद्धौ हे धनंजय ! मत्तः सर्वज्ञात्‌ सर्वशक्तेः सर्वकारणात्‌ निमित्तोपादानात्‌ परमात्मानः सकाशात्‌ अन्यत् विलक्षणं वस्तुभूतं किंचिदपि परमाणुमात्रमपि परतरं अतिशयेन परं इति परतरं प्रशस्यतरं सर्वस्य जगतः सृष्टिसंहारयोः स्वतंत्रं कारणं नास्ति । स्व्प्नवत्‌ इदं सर्वं मायया दृश्यजातं मयि सर्वाधिष्ठाने सर्वकारणे परमात्मनि प्रोतं ग्रथितम्‌ । सूत्रे मणिगणाः । यथा सूत्राधारेण मणिगणाः वर्तते तथा इदं सर्वं मदाधारेण सद्‌रूपं भाति अथवा सूत्रे तैजसात्मनि हिरण्यगर्भे स्वप्नदृशि स्वप्नप्राप्तमणिगणा इव । कनके कुंडलादिवत्‌ इति योग्यो दृष्टांतः ॥ ७ ॥ अर्थ : अर्जुना, ज्याअर्थीं पूर्वोक्तप्रकारे दोन प्रकृतींच्या द्वारा मीच जगत्कारण आहे, त्याअर्थीं मज ईश्वराहून जगाचे दुसरें स्वतंत्र कारण कांहींहि विद्यमान नाहीं. माळेचे मणि जसे दोऱ्यांत ओंवलेले असतात, त्या दोऱ्याकडूनच धारण केले जातात. दोऱ्याच्या अभावीं ते इतस्ततः पसरतात, त्याप्रमाणें म्ह० सूत्रांतील मणिगणाप्रमाणे आत्मभूत अशा मींच हें सर्व व्यापिले आहे. माझ्यावांचून हे सर्व विनाशच पावेल. ( त्याची स्थितीच संभवणार नाहीं.) विवरण : कोणत्या धर्माने विशिष्ट असलेल्या ईश्वरामध्यें जगत् ग्रथित आहे, त्याचें कथन.
रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः ।
अन्वय : कौन्तेय ! - हे अर्जुना, - अहं अप्सु रसः अस्मि - मी जलांत रस आहे - शशिसूर्ययोः प्रभा अस्मि - चंद्र व सूर्य यांमध्ये तेज मी आहे. - सर्ववेदेषु प्रणवः अस्मि - सर्व वेदांमध्ये मी ओंकार आहे. - खे शब्दः - आकाशांत शब्द मी आहे - नृषु पौरुषम् - पुरुषांमध्ये मी पुरुषत्व आहे. ८
व्याख्या :हे कौंतेय ! हे कुंतिपुत्र ! अप्सु उदकेषु अहं रसः अस्मि रसरूपे मयि अपः उदकानि प्रोताः ग्रथिताः उदकेषु अहं रसरूपः उपासकेन ध्येयः । शशिसूर्ययोः शशी च सूर्यश्च शशिसूर्यौ तयोः शशिसूर्ययोः निशाकरदिवाकरयोः प्रभा शीतोष्णप्रकाशिनी अहं अस्मि प्रभारूपे मयि शशिसूर्यौ प्रोतौ ग्रथितौ । सर्ववेदेषु सर्वे च ते वेदाश्च सर्ववेदाः तेषु प्रणवः ओंकारः अहं अस्मि प्रणवरूपे मयि सर्वे वेदाः प्रोताः । खे आकाशे शब्दः अहं अस्मि । शब्दरूपे मयि खः आकाशं प्रोतम् । नृषु मनुजेषु पौरुषं पुरुषकारः उद्योगः अहं अस्मि । पुरुषकारोद्योगे मयि सर्वे मनुजाः प्रोताः ॥ ८ ॥ अर्थ : अर्जुना, 'कोणकोणत्या धर्मीने विशिष्ट असलेल्या माझ्यामध्ये हे सर्व जगत् ग्रथित आहे,' म्हणून विचारशील, तर सांगतों - जलाचे सार रस आहे. त्या रसरूप मजमध्यें आप ग्रथित आहे. ज्याप्रमाणें आपामध्ये मी रस आहें, त्याचप्रमाणे मी चंद्र व सूर्य यांमर्ध्य प्रभा आहे, म्ह० चंद्र-सूर्याची जी प्रभा, तद्‌रूप असलेल्या माझ्या ठिकाणी ते दोघे गुंफलेले आहेत. सर्व वेदांमध्यें प्रणव-ओंकार हें सार आहे. त्या प्रणवभूत अशा माझ्यामध्ये सर्व वेद प्रोत आहेत. आकाशांत शब्द हा सारभूत गुण आहे, त्या शब्दरूप अशा माझ्यामध्ये आकाश प्रोत आहे. त्याचप्रमाणे पौरुष - पुरुषाचा भाव - पुरुषत्व - ज्यामुळें मनुष्यामध्यें हा पुरुष अशी बुद्धि होते, तद्‌रूप अशा मजमध्यें पुरुष ग्रथित आहेत. विवरण :
पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ ।
अन्वय : च पृथिव्यां पुण्यः गन्धः - आणि पृथिवीमध्यें पुण्य गंध, सुवास - च विभावसौ तेजः अस्मि - आणि अग्निमध्ये दीप्ति मी आहे - सर्वभूतेषु जीवनं - सर्व भूतांमध्ये जीवनशक्ति - च तपस्विषु तपः अहं अस्मि - आणि तपस्व्यांमध्ये तप मी आहे. ९
व्याख्या : किं च पृथिव्यां भूमौ पुण्यः सुरभिः अविकृतः गंधः पृथिवीमात्ररूपः अहं अस्मि । चेत्यपरम्‌ विभावसौ अग्नौ तेजः दहनपचन प्रकाशनादि सामर्थ्यं अहं अस्मि । चेत्यपरं सर्वभूतेषु सर्वाणि च तानि भूतानि च सर्वभूतानि तेषु सर्वभूतेषु स्थावरजंगमेषु जीवनं प्राणधारणं आयुः अहं अस्मि । तपस्विषु प्रशस्तं तपो येषां ते तपस्विनः तेषु तपस्विषु वानप्रस्थादिषु तपः शितोष्णक्षुत्पिपासादि द्वंद्वसहनसामर्थ्यरूपं अहं अस्मि । तद्‌रूपे मयि तवस्विनः प्रोताः ॥ ९ ॥ अर्थ : मी पृथ्वींतील पुण्यगंध-सुवास, अग्नींतील दीप्ति, सर्व भूतांत जीवन व तपस्व्यांमध्ये चित्यैग्र्यरूप किंवा उपवासरूप तप आहे. हे अर्जुना, तूं मला सर्व भूतांचे सनातन-नित्य, बीज-उत्पत्तीचे कारण जाण, तसेच बुद्धिमानांची- विवेशक्तिमानांची बुद्धि - अंतःकरणाची विवेकशक्ति मी आहें. जें चैतन्याचें अभिव्यंजक, तत्त्वनिश्चयाचे सामर्थ्य तीच बुद्धि, सद्‌रूप अशा मजमध्ये सर्व बुद्धिमान् पुरुष ओतप्रोत आहेत. तेज-प्रगल्भता, दुसऱ्याचा अभिभव-पराभव करण्याचें व दुसर्‍याकडून पराभूत न होण्याचे सामर्थ्य. अशा प्रागल्भ्यानें युक्त असलेल्या तेजस्वी लोकांचे तेज मी आहे. ( प्रागल्भ्यरूप मजमध्ये प्रागल्भ्यवान् लोक ओत-प्रोत आहेत, असा याचा भावार्थ.) बलवानांचे बलसामर्थ्य-ओज मी आहे. पण तें मल कसे ? तर कामरागशून्य-काम व राग यांनी रहित असलेले; देहादिकांचे धारण होणे, एवढेच ज्याचे प्रयोजन आहे, ते बल मी आहे. तसेंच धर्माच्या अविरुद्ध धर्माशीं-शास्त्रार्थाशी विरुद्ध असकेला जो प्राण्यांतील-भूतांतील काम तो मी आहे. ( देहधारण किंवा यासारखेच ज्याचे प्रयोजन आहे, अशा अन्नपानांदिकांविषयींचा जो काम तो मी आहे. असा याचा भावार्थ.) विवरण :
ये चैव सात्त्विका भावा राजसाः तामसाश्च ये ।
अन्वय : च ये सात्त्विकाः भावाः - आणि जे सात्त्विक पदार्थ आहेत - ये राजसाः च तामसाः एव भावाः - जे राजस व तामस भाव आहेत - तान् मत्तः एव इति विद्धि - त्यांना माझ्यापासूनच झालेले असे तूं जाण. - तु अहं तेषु न ते मयि - पण मी त्यांच्यामध्ये नाही, त्यांच्या अधीन नाही, ते माझ्या अधीन आहेत. १२ व्याख्या : किंच ये अन्य सात्विकाःशमदमादयः चेत्यपरं ये प्रसिद्धाः राजसाः रजसः रजोगुणस्य इमे राजसाः कामलोभादयः चेत्यपरं तामसाः तमसः तमोगुणस्य इमे तामसाः क्रोधमोहादयः भावाः अवस्थाविशेषाः प्राणिनां स्वकर्मवशात्‌ जायंते उत्पन्नाः भवंति । त्वं मत्तः एव अधिष्ठानभूतादेव जायमानान्‌ तान् सात्त्विकादिभावान्‌ विद्धि जानीहि । तेषु सात्विकादिभावेषु अहं न वर्त्ते जीववत्‌ तदधीनो न भवामि । ते तु सात्त्विकादिभावास्तु मदधीनाः संतः मयि परमेश्वरे वर्तंते ॥ १२ ॥ अर्थ : अर्जुना, प्राण्यांच्या कर्मामुळे उत्पन्न होणारे जे सत्त्वगुणकार्यरूप सात्त्विक पदार्थ, तसेच रजोगुणापासून झालेले राजस व तमोगुणापासून झालेले तामस पदार्थ, ते सर्व मजपासूनच झालेले आहेत, असें तूं समज. ते जरी मजपासून उत्पन्न होतात, तरी इतर संसारी जीव जसे त्यांच्या अधीन असात, तसा मी त्यांच्या अधीन नाहीं. ते मात्र मजमध्यें स्थित आहेत. मी तद्वश नाहीं, उलट ते मदधीन आहेत. [ कारण मी सत्य आहे व ते सर्व कल्पित आहेत. त्यामुळे त्यांचे गुणदोष माझ्या ठिकाणी येत नाहींत. तसेच त्या त्रिविधभावांना स्वातंत्र्य नाहीं कारण ते मज ईश्वराचे कार्य असल्यामुळे मत्परतंत्र आहेत. कल्पित पदार्थ अधिष्ठानाच्या सत्तेने व प्रतीतीनेंच सत्तावान् व प्रतीतिमान् होतात. त्यामुळें त्याला अधिष्ठानमातृत्व असते. म्हणून ते सर्व स्वसःसत्ताशून्य असून मत्सत्ताधीन असतात असा भावार्थ. ] विवरण :
त्रिभिर्गुणमयैर्भावैः एभिः सर्वमिदं जगत् ।
अन्वय : इदं जगत् एभिः त्रिभिः गुणमयैः भावैः - हे जगत् या तीन गुणमय म्ह० गुणविकाररूप पदार्थांनी, राग, द्वेष, मोह इत्यादि प्रकारांनी - मोहितं सत् - मोहित होत्साते, अविवेकावस्थेस प्राप्त झालेले जगत् - एभ्यः परं अव्ययं मां - या गुणांहून व्यतिरिक्त, अगदी विलक्षण व अविनाशी अशा मला - न अभिजानाति - जाणत नाही. १३ व्याख्या :एभिः इदानीं उक्तैः त्रिभिः त्रिविधैः भावैः शमदम कामलोभक्रोधमोहादिभिः सर्वं संपूर्णं इदं प्रत्यक्षं जगत् जंगमधर्मं ब्राहमणादिरूपं मोहितं सत् स्वरूपं विस्मार्य अन्यथात्वं नीतं सत् मां स्वात्मभूतं सर्वतः वर्तमानं नाभिजानाति स्वात्मानं न पश्यति । कथंभूतं माम्‌ । एभ्यः भावेभ्यः परं एभिर्भावैः अस्पृष्टं एतेषां भावानां नियंतारं अत एव अव्ययं न विद्यते व्ययो नाशः यस्य तत् अव्ययं निर्विकारम्‌ । कथंभूतं भावैः । गुणमयैः गुणप्रचुराः गुणमयाः तैः गुणमयैः सत्त्वरजस्तमोगुणविकारैः ॥ १३ ॥ अर्थ : हे जगत् या तीन गुणविकाररूप पदार्थांनी-रागद्वेष व मोह या प्रकारांनीं मोहित होत्साते अविवेकावस्थेस प्राप्त झाले आहे. त्यामुळें गुणांहून अगदीं विलक्षण व अविनाशी अशा मला ते जाणत नाही. विवरण :
दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
अन्वय : हि एषा मम दैवी गुणमयी माया - कारण ही माझी अलौकिक सत्त्वादि गुणरूप शक्ति - दुरत्यया अस्ति - जिचे उल्लंघन मोठ्या कष्टानेच करतां येते, अशी आहे - ये मां एव प्रपद्यन्ते - जे लोक मलाच शरण येतात - ते एतां मायां तरन्ति - ते या मायेला तरून जातात. १४ व्याख्या : दैवी देवस्य इयं दैवी देवस्य द्योतनात्मकस्य इयं एषा प्रत्यक्षा अन्यथा संतं आत्मानां अन्यथा प्रदर्शयंती मम विष्णोः माया मा यातीति माया मा निषेधं स्वरूपतिरस्कारं याति दर्शयतीति माया मदाश्रया त्रिभिः गुणमयैः भावैः सर्वं जगत् मोहयति । हीति निश्चयेन । कथंभूता माया । गुणमयी गुणप्रचुरा गुणमयी सत्त्वादिगुणप्रचुरा । पुनः कथं भूता माया । दुरत्यया दुःखेन कष्टेन अत्येतुं अतिक्रमितुं अशक्या दुरत्यया । 'भगवदाश्रया माया ब्रह्मादिभिरपि अनतिक्रमणीया इति श्रुत्वा मादृशेन कथं कर्तव्यम्‌' इति व्याकुलितं अर्जुनं आलक्ष्य अवलोक्य सोपायं प्रोत्साहयति प्रकर्षेण उत्साहयति आनंदयति । मदीया माया ब्रह्मादीनामपि जेतुं अशक्या इति ज्ञात्वा तान् विहाय ये अनेकजन्म सुकृतोपचयवंतः पुरुषाः मामेव सर्वांतर्यमिणं प्रपद्यंते भजंति आत्मत्वेन जानंति ते पुरुषाः एतां मदीयां मायां तरंति न तु अन्ये । अयं चिदानंदाभिप्रायः ॥ १४ ॥ अर्थ : कारण ही वर सांगितलेल्या प्रकारची माझी गुणमयी माया - सत्त्वादि गुणसाम्यरूप अलौकिक प्रकृति दुरत्यय आहे. तिचे उल्लंघन मद्‌भक्तावांचून दुसऱ्या कोणालाहि करतां येत नाहीं. पण जे माझे भक्त मला शरण येतात, तेच या मायेचे उल्लंघन करूं शकतात. [ याप्रमाणे माझी दैवी व गुणमयी माया दुरत्यय असल्यामुळें सर्व धर्मांचा परित्याग करून मलाच - स्वात्मभूत मायावी ईश्वरालाच सर्व मनोभावाने-कर्मानुष्ठानादिकांची व्यग्रता न ठेवतां जे शरण येतात, ते सर्व भूतांना मोह पाडणाऱ्या या मायेला तरून जातात - संसारबंधनांतून मुक्त होतात. मायेचे अतिक्रमण केले असतां मोहाचे अतिक्रमण केल्यासारखे होतें व त्यामुळे संसारबंध तुटतो असा याचा भावार्थ.] विवरण : ईश्वराला न जाणण्याचें कारण.
न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
अन्वय : दुष्कृतिनः मूढाः - दुराचरण करणारे अविवेकी - मायया अपहृतज्ञानाः - मायेनें ज्यांच्या ज्ञानाचा अपहार केला आहे असे - आसुरं भावं आश्रिताः - आसुरभावाचा आश्रय केलेले - नराधमाः मा न प्रपद्यन्ते - अधम लोक मला शरण येत नाहीत. १५ व्याख्या : हे अर्जुन ! नराधमाः नरेषु मध्ये अधमाः नराधमाः इह लोके साधुभिः निंदिताः परत्र परलोके अनर्थसहस्रभाजः मां परमेश्वरं वासुदेवं न प्रपद्यंते न भजंति । 'अहो दौर्भाग्यं तेषाम्‌' - इत्याभिप्रायः । कथंभूताः नराधमाः । दुष्कृतिनः दुष्टं कृतं कृत्यं येषामस्ति ते दुष्कृतिनः पापेन सह नित्ययोगिनः पापकर्माणः । पुनः कथंभूताः नराधमाः । मूढाः इदं अर्थसाधनं इदं अनर्थसाधनं इति विवेकशून्याः । पुनः कथंभूताः नराधमाः । मायया शरीरेंद्रियसंघाततादात्म्यभ्रांतिरूपेण परिणतया मायया अपहृतज्ञानाः अपहृतं प्रतिबद्धं ज्ञानं विवेकसामर्थ्यं येषां ते अपहृतज्ञानाः । पुनः कथंभूताः । आसुरं असुषु इंद्रियेषु रमंत इति असुरां असुराणां विषयपराणां अयं आसुरः तं आसुरं भावं हिंसानृतादिस्वभावं आश्रिताः आसमंतात्‌ आश्रित्य स्थिताः आश्रिताः प्राप्ताः ॥ १५ ॥ अर्थ : ''तर मग सर्व मानव तुलाच शरण येऊन मायेचे उल्लंघन कां करीत नाहींत ?'' म्हणून विचारशील तर सांगतो -दुराचरण करणारे अविवेकी लोक मायेने ज्यांच्या ज्ञानाचा अपहार केला आहे व आसुर भावाचा ज्यांनीं आश्रय केला आहे, असे असतात. त्यामुळे ते अधम जन मला शरण येत नाहींत. ( माया त्यांच्या स्वरूपाला-चैतन्याला झांकून टाकते व हिंसा, असत्य इत्यादि आसुर भावांचा त्यांनीं आश्रय केलेला असतो. त्यामुळें त्यांना परमेश्वराला शरण जाण्याची इच्छाच होत नाहीं, असा याचा भावार्थ. ) विवरण : चार प्रकारचे भक्त.
चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन ।
अन्वय : अर्जुन, चतुर्विधाः सुकृतिनः जनाः मां भजन्ते - हे अर्जुना, चार प्रकारचे पुण्यवान् जन मला भजतात - भरतर्षभ - भरतश्रेष्ठा ! - आर्तः जिज्ञासुः - एक पीडा होत असलेला, भगवानांचे तत्त्व जाणण्याची इच्छा करणारे - अर्थार्थी च ज्ञानी - धनाची इच्छा असलेला व भगवतत्त्व जाणणारा. १६ व्याख्या : हे अर्जुन ! चतुर्विधाः चत्वारः विधाः प्रकाराः येषां ते चतुर्विधाः प्रकारचतुष्टयोपेताः सुकृतिनः पूर्वजन्मकृत पुण्यसंचयाः जनाः सफलजन्मानः मां परमेश्वरं नारायणं वासुदेवं भजंते सेवंते । तेषां चतुर्णां मध्ये त्रयः सकामाः एकः निष्कामः इत्येवं चतुर्विधाः आर्तः आर्त्या शत्रु व्याध्याद्यापदाग्रस्तः आर्तः तन्निवृत्तिं इच्छन्‌ । यथा मखभंगेन कुपिते इंद्रे वर्षति सति व्रजवासिजनः । यथा जरासंधकारागारवर्ती राजनिचयः । यथा द्यूतसभायां वस्त्राकर्षणे द्रौपदी चेत्यपरं ग्राहग्रस्तो गजेंद्रः । तथा जिज्ञासुः ज्ञातुमिच्छतीति जिज्ञासुः मुमुक्षुः आत्मज्ञानार्थी । यथा मुचुकुंदः यथा मैथिलः जनकः चेत्यपरं श्रुतदेवः चेत्यपरं निवृत्ते प्रवृत्ते मौसले उद्धवः । तथा अर्थार्थी अर्थस्य भोगस्य अर्थो यस्यास्तीति अर्थार्थी इह लोक परत्र परलोके भोगोपकरणं लिप्सुः । यथा इहलोके सुग्रीवः चेत्यपरं बिभीषणः च उपमन्युः परत्र परलोके ध्रुवः एते त्रयोपि भगवद्‌भजनेन मायां तरंति । एते त्रयः सकामाः व्याख्याताः । इदानीं चतुर्थः ज्ञानी निष्कामः उच्यते । ज्ञानी ज्ञानेन भगवत्तत्त्वसाक्षात्कारेण नित्ययुक्तः तीर्णमायः निवृत्तसर्वकामः । हे भरतर्षभः ! त्वमपि जिज्ञासु वा ज्ञानी वा कतमः अहं भक्तः इति मा शंकीष्ठाः । निष्कामभक्तः ज्ञानी यथा सनकादिः च नारदः च प्रल्हादः च पृथुः च शुकः । शुद्धप्रेमभक्ताः यथा गोपिकादयः च अकृरः च युधिष्ठिरः । कंसशिशुपालादयः भयात्‌ द्वेषात्‌ भगवद्‌गतिं प्राप्ताः । अयं मधुसूदनाभिप्रायः ॥ १६ ॥ अर्थ : पण हे अर्जुना, जे पुण्यकर्म करणारे नरोत्तम असतात, ते भगवंताचे भजन करतात. असे पुण्यवातू जन चार प्रकारचे असतात. १ आर्त, पीडा होत असलेला. २ भगवत्तत्त्व जाणण्याची इच्छा करणारा, ३ धनाची इच्छा करणारा, व भगवत्तत्त्व जाणणारा, असे चार प्रकारचे पुण्यवान् जन ईश्वराला भजतात. ( यांतील पहिला आर्त व तिसरा अर्थार्थी मायेचें उल्लंघन करूं शकत नाहीं. जिज्ञासु प्रथम शब्दज्ञानवान् होतो व ज्ञानी भक्त बनतो. आणि शेवटी चवथ्या ज्ञानीभक्तप्रमाणेंच केवल तत्त्वसाक्षात्काराचीच इच्छा करणारा तो ज्ञानानें मायेचे उल्लंघन करतो.) विवरण : त्यांत ज्ञानवान् श्रेष्ठ.
तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते ।
अन्वय : तेषां ज्ञानी - त्या चार प्रकारच्या भक्तांपैकी - ज्ञानी - ज्ञानी, तत्त्ववेत्ता - नित्ययुक्तः - सतत भगवानामध्ये ज्याचे चित्त स्थिर झालेले असते व - एकभक्तिः विशिष्यते - एका भगवानामध्येंच ज्याची भक्ति आहे असा ज्ञानी सर्वाधिक अधिक आहे - हि अहं ज्ञानिनः - कारण मी आत्मतत्त्वज्ञाला - अत्यर्थ्यं प्रियः - अतिशय प्रिय असतो - च सः मम प्रियः - व तो मला प्रिय असतो. १७ व्याख्या : तेषां चतुर्विधानां भक्तानां मध्ये ज्ञानी तत्त्वज्ञानवान्‌ निवृत्तसर्वकामः विशिष्यते विशिष्टो भवति । सर्वोत्कृष्ट इत्यर्थः । कथंभूतः ज्ञानी । नित्ययुक्तः नित्ये आत्मस्वरूपे युक्तः सक्तः नित्ययुक्तः सर्वदा अप्रच्युतात्मस्वरूपः । पुनः कथंभूतः ज्ञानी । एकभक्तिः एकस्मिन्‌ भगवति भक्तिः अनुरक्तिर्यस्य सः एकभक्तिः अथवा एका असाधारणा भक्तिः भजनं यस्य सः तथोक्तः । हि यस्मात्कारणात्‌ अहं ज्ञानिनः ज्ञानयुक्तस्य अत्यर्थं अतिशयेन प्रियः निरुपाधिप्रेमास्पदं अस्मि चेत्यपरं सः ज्ञानी मम सर्वात्मनः परमेश्वरस्य प्रियः आत्मा प्रियोतिशयेन भवति ॥ १७ ॥ अर्थ : पण या चारी भक्तांची योग्यता एकसारखीच नसते. कारण त्या चार प्रकारच्या भक्तांतील ज्ञानी-तत्त्ववेत्ता, सतत भगवानामध्ये स्थिरचित्त झालेला असतो व एका भगवानामध्येच त्याची भक्ति असते. त्यामुळें तो सर्वात अधिक श्रेष्ठ होय, कारण मी त्या तत्त्वज्ञाला अतिशय प्रिय असतो व तो मला अतिशय प्रिय असतो. विवरण :
उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
अन्वय : सर्वे एव एते उदाराः - हे सर्वच उत्कृष्ट आहेत - तु ज्ञानी मे आत्मा एव मतः - पण आत्मवेत्ता माझा आत्माच मानलेला आहे - हि सः युक्तात्मा - कारण तो समाहितचित्त होऊन - मां एव उत्तमां गतिं आस्थितः - मलाच, उत्तम गतीला येऊन पोचण्यास प्रवृत्त झाला आहे. १८ व्याख्या : एते सर्व आर्तादयः त्रयः उदाराः मदुपासकत्वेन श्रेष्ठाः महांतः मोक्षभाजश्च सन्ति । पूर्वजन्मार्जित अनेकसुकृतराशित्वात्‌ । अन्यथा हि मां न भजेयुः । किं तु ज्ञानी तु आत्मैव अहमेव अस्मि । हि इति निश्चयेन मे मम मतं निश्चयः अस्ति । सः ज्ञानी युक्तात्मा सन्‌ युक्तः मयि स्थितः आत्मा चित्तं यस्य सः तथोक्तः सन्‌ मामेव सर्वात्मानमेव गतिं गम्यते प्राप्यते इति गतिः तां गतिं सर्वागमैः प्रतिपादितां आस्थितः आसमंतात्‌ मामेव अधिष्ठाय स्थितः मद्‌रूपेण अवस्थितः । कथंभूतां गतिम् । अनुत्तमां न विद्यते उत्तमा यस्याः सा अनुत्तमा तां अनुत्तमां सर्वोत्तमाम्‌ । १८ ॥ अर्थ : 'तर मग आर्त, जिज्ञासु व अर्थार्थी हे तीन भक्त तुला प्रिय नाहींत,' असे म्हणशील, तर तसें मात्र नाहीं. हे सर्वहि उत्कृष्ट आहेत, आर्तादि तीन भक्त उत्तम आहेत खरें, पण 'आत्मवेत्ता माझा आत्माच,' असा माझा निश्चय आहे. कारण तो समाहित चित्त होऊन मला - सर्वोत्तम गतीला जाऊन पोंचण्यास प्रवृत्त झाला आहे. विवरण :
बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते ।
अन्वय : बहूनां जन्मनां अन्ते - अनेक जन्मांच्या शेवटी - ज्ञानवान् - अनेक जन्मांच्या शेवटी ज्याचे ज्ञान परिपक्व झाले आहे असा ज्ञानी - वासुदेवः सर्वं इति मां प्रपद्यते - हे सर्व वासुदेवचआहे, अशा मला प्राप्त होतो - सः महात्मा सुदुर्लभः - तो ज्ञानी अत्यंत दुर्लभ आहे. १९ व्याख्या : यः कश्चित् पुरुषः बहूनां असंख्यानां जन्मनां सर्गाणां किंचित्पुण्योपचयहेतूनां अंते चरमे जन्मनि सर्वसुकृतविपाकरूपे ज्ञानवान् सन्‌ ज्ञानं विद्यते यस्य सः तथोक्तः सन्‌ मां सर्वात्मकं निरुपाधिसर्वास्पदं प्रपद्यते सर्वात्मभावेन भजति । कथंभूतः यः । सर्वं वासुदेवः इति ज्ञानवान् । इदं सर्वं 'यदयमात्मा' इति श्रुतेः । यत् किंचित् दृश्यते श्रूयते तत्सर्वं वासुदेवः सर्वाणि भूतानि वसंति यस्मिन्‌ सः वसुः तानि भूतानि स्वसत्तास्फुरणेन द्योतयति प्रकाशयति इति देवः । यद्वा दीव्यतीति देवः दीव्यति स्वस्वव्यवहारयोग्यानि करोतीति देवः वसुश्चासौ देवश्च वसुदेवः वसुदेव एव वासुदेवः । यद्वा देवकार्यार्थं वसुदेवात्‌ देवकीपतेः आविर्भूतः वासुदेवः निर्विशेषं ब्रह्म इति एवं प्रकारेण ज्ञानवान् ज्ञानं विद्यते यस्य सः अतः हेतोः सः एवं विज्ञानपूर्वक मद्‌भक्तिमान्‌ महात्मा महान्‌ अत्यंत शुद्ध आत्मा अंतःकरणं यस्य सः महात्मा जीवन्मुक्तः सर्वोत्कृष्टः तत्समः अन्यो नास्ति अधिकस्तु नास्त्येव अतः हेतोः सुदुर्लभः सुतरां मनुष्याणां सहस्रेषु दुःखेनापि कष्टेनापि लब्धुं प्राप्तुं अशक्यः सुदुर्लभं जनानां प्रत्यक्षगोचरः न भवति ॥ १९ ॥ अर्थ : अनेक जन्मांच्या शेवटीं त्या त्या जन्मांतील पुण्यकर्मांपासून उत्पन्न झालेली जी चित्तशुद्धि, तो ज्ञानार्थ संस्कार-वासना होय. तशा ज्ञानार्थ संस्कारांनीं मुक्त अशा अनेक जन्मांच्या शेवटीं ज्याच्या ज्ञानाचा पूर्ण परिपाक झाला आहे, असा ज्ञानी मज वासुदेवाला - आपल्या प्रत्यगात्म्याला - 'हें सर्व वासुदेवच आहे' अशाप्रकारे जाणतो. हें सर्व चराचर जगत् वासुदेवच आहे, अशाप्रकारे मला शरण येतो. असला ज्ञानी महात्मा अति दुर्लभ आहे. विवरण : भक्तांच्या फलामध्यें तारतम्य व ईश्वराचें सर्वज्ञत्व.
कामैस्तैस्तै हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः ।
अन्वय : तैः तैः कामैः हृतज्ञानाः - त्या त्या पुत्र, पशु, स्वर्गादिकांच्या कामांनी ज्यांचे विवेकज्ञान हरण केले आहे - स्वया प्रकृत्या नियताः - आपल्या प्रकृतीकडून नियमित होत्साते - तं तं नियमं आस्थाय - त्या त्या नियमांचा आश्रय करून - अन्यदेवताः प्रपद्यन्ते - इतर देवतांना शरण जातात. २० व्याख्या : ये पुरुषाः तैः तैः प्रसिद्धैः इहामुत्रभोगविशेषैः कामैः काम्यंत इति कामाः तैः कामैः स्रक्चंदनवनिताभिलाषैः पुत्रकीर्तिशत्रुजयादिविषयैः हृतज्ञानाः संतः हृतं अपहृतं ज्ञानं अंतःकरणं येषां ते हृतज्ञानाः गतविवेकाः अन्यदेवताः अन्याश्च ताः देवताश्च अन्यदेवताः वासुदेवातिरिक्तेंद्रादिदेवान्‌ प्रपद्यन्ते अत्यदरेण इंद्रादीन्‌ देवान् सेवंते । किं कृत्वा । तं तं तत्तद्देवताराधने प्रसिद्धं नियमं जपोपवास प्रदक्षिणा नमस्कारादिरूपं आस्थाय आश्रित्य अवलंब्येत्यर्थः । कथंभूताः ये । स्वया स्वकीयया प्रकृत्या असाधारणया पूर्वाभ्यासवासनया नियताः वशीकृताः । ते पुरुषाः कथं मां भजंतीति तात्पर्यम्‌ ॥ २० ॥ अर्थ : पण 'आत्माच हे सर्व आहे,' असे ज्ञान सर्वांनाच न होण्याचे कारण सांगतो - त्या त्या, पुत्र-पशु-स्वर्गादिकांच्या कामांनी ज्यांचे विवेकज्ञान हरण केलें आहे, ते आपल्या प्रकृतीकडून नियमित होत्साते, त्या त्या नियमांचा आश्रय करून दुसऱ्या देवतांना शरण जातात. ( पुत्रादि कामांनी ज्यांच्या विवेकज्ञानाचा अपहार केला आहे, असे ते सकाम पुरुष जन्मांतरार्जित विशेष संस्काराकडून नियमित होऊन देवतांच्या आराधनेविषयींचे जे जप-उपवास-प्रदक्षिणा-नमस्कार इत्यादि नियम सांगितले आहेत, त्यांचा आश्रय करून अन्य देवतांची आराधना करतात. त्यामुळें ते प्रत्यगात्मभूत परदेवतेला प्राप्त होत नाहींत. तर अन्य देवतांना प्राप्त होतात. विवरण :
यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
अन्वय : यः यः भक्तः यां यां तनुं - जो जो कामी भक्त ज्या ज्या देवतेच्या तनूची - श्रद्धया अर्चितुं इच्छति - श्रद्धेने पूजा करण्याची इच्छा करतो - तस्य तस्य तां एव श्रद्धां - त्याच्या त्याच्या त्याच श्रद्धेला - अहं अचलां विदधामि - मी अचल, स्थिर करतो. २१ व्याख्या : तेषां मध्ये यः यः कामी क्षुद्र फलेप्सुः भक्तः भजकः यां यां प्रसिद्धां तत्तत्फलप्राप्त्यर्थं भजनीयां तनुं मूर्तिं देवतां श्रद्धया जन्मांतरवासनाबलप्रादुर्भूतया भक्त्या संयुक्तः सन्‌ अर्चितुं पूजयितुं इच्छति इच्छां करोति तस्य तस्य कामिनः भक्तस्य अहं अंतर्यामी तामेव तत्तद्देवताविषयामेव पुउर्ववासनावशात्‌ प्राप्तां भक्तिं अचलां न चला अचला तां अचलां स्थिरां श्रद्धां विदधामि करोमि । न तु मद्विषयां श्रद्धां तस्य तस्य करोमीत्यर्थः ॥ २१ ॥ अर्थ : त्या कामी पुरुषांपैकी जो जो कामीभक्त ज्या ज्या देवतेच्या तनूची श्रद्धेने पूजा करण्याची इच्छा करतो, त्याच्या त्याच्या त्याच श्रद्धेला मी स्थिर करतो. ( भगवानांनीं स्थिर केलेल्या व पूर्वसंस्काराधीन असलेल्या श्रद्धेने विशेष देवतेची आराधना करणाऱ्या पुरुषालाही भगवानांच्या अनुग्रहानेच फलप्राप्ति होते. ) विवरण :
स तया श्रद्धया युक्तः तस्याराधनमीहते ।
अन्वय : सः तया श्रद्धया युक्तः - तो देवतापूजक त्या श्रद्धेने युक्त होऊन - तस्या राधनं ईहते - त्या देवतेचे आराधन करतो - च ततः मयाएव हि विहितान् - आणि त्या देवतेपासून मीच निर्मिलेल्या - तान् कामान् लभते - त्या कामांस तो प्राप्त होतो. २२ व्याख्या : सः देवताभक्तः कामी तया मद्दत्तया श्रद्धया स्थिरया भक्त्या युक्तः सन्‌ संयुक्तः सन्‌ तस्याः देवतायाः आराधनं पूजनं ईहते करोति उपसर्गरहितः सन्‌ आराधयति चेत्यपरं ततः देवतायाः सकाशात्‌ कामान् ईप्सितमनोरथान्‌ लभते प्राप्नोति । कथंभूतान्‌ कामान् । मयैव सर्वज्ञेन सर्वकर्मफलदायिना तत्तद्देवतांतर्यामिणा विहितान् तत्तत्फलविपाकसमये निर्मितान्‌ । पुनः कथंभूतान्‌ कामान् । हितान्‌ मनःप्रियान्‌ इत्यर्थः ॥ २२ ॥ अर्थ : हाच सिद्धान्त अधिक विशद करतों - तो देवतापूजक मीं स्थिर केलेल्या त्या श्रद्धेने युक्त होत्साता त्या देवतातनूचें आराधन करतो आणि त्या आराधित देवतातनूपासून कर्मफलविभागाचें ज्ञान असल्यामुळे मींच सर्वज्ञाने निर्माण केलेल्या त्या इष्ट कामांस प्राप्त होतो. आराधित देवतेच्या प्रसादानेंच कांहीं फल मिळत नाहीं. ( प्रत्येकाचे कर्म व फल यांचा विभाग जाणणाऱ्या सर्वज्ञ भगवानाला देवतांचे अधिष्ठातृत्व आहे, त्यामुळे मुख्य फलदाता तोच आहे. कारण 'एको बहूनां यो विदधाति कामान्०' -जो एकच परमेश्वर अनेक जीवांचे इष्ट पदार्थ त्यांस निर्माण करून देतो०' अशी श्रुति आहे.) विवरण :
अन्तवत्तु फलं तेषां तद्‌भवत्यल्प मेधसाम् ।
अन्वय : तु तेषां अल्पमेधसां - पण त्या मतिमंदांचे - तत् फलं अन्तवत् भवति - ते फल विनाशी असते. - देवयजः देवान् यान्ति - देवांची पूजा करणारे देवांस प्राप्त होतात - मद्‌भक्ता मां अपि यान्ति - माझे भक्त मलाच प्राप्त होतात. २३ व्याख्या : तेषां देवतान्तरोपासकानां जनानां तत्तद्देवताराधनजं फलं तु अंतवत्‌ अंतः विनाशः विद्यते यस्य तत् अंतवत्‌ भवति । यथा मद्‌भक्तानां विवेकिनां अनंतं फलं भवति तथा तेषां न भवति । कथंभूतानां तेषाम्‌ । अल्पमेधसां अल्पे क्षुद्रे तुच्छे विनाशशीले फले मेधा बुद्धिः येषाः ते अप्लमेधसः तेषां अल्पमेधसां अल्पफलाभिलाषिणां देवयजः देवान् इंद्रादीन्‌ यजंति ते देवयजः मदन्यदेवताराधनपराः देवान् स्वर्गस्थान्‌ इंद्रादीन्‌ यांति स्वर्गं गत्वा देवैः दत्तान्‌ कर्मफलभोगान्‌ प्राप्नुवंति । मद्‌भक्ता अपि मामेव अधनं ईश्वरमेव भजंति ते मद्‌भक्ताः ममोपासकाः मां अक्षयं शश्वदेकरूपं यांति प्राप्नुवंति । मद्‌भक्तानां देत्यपरं अन्यदेवताभक्तानां महदंतरमिति भावः ॥ २३ ॥ अर्थ : पण ज्याअर्थी ते कामी पुरुष नाशिवंत फळाची साधने करणारे-विनाशी कल देणाऱ्या कर्माचे अनुष्ठान करणारे व अविवेकी असतात, त्याअर्थी अल्पप्रज्ञ असलेल्या त्यांचें तें फल अंतवन्त - विनाशीच असतें. ( मतिमंद असल्यामुळेंच ते अनित्य फल देणाऱ्याही कामामध्ये निष्ठा ठेवतात.) देवांचे यजन जे करतात ते देवयज्ञ-पूजक देवांस प्राप्त होतात व माझे भक्त मलाच येऊन पोंचतात. ( याप्रमाणे देवतांची व माझी आराधना करण्यांत आयास जरी एकसारखेच असले, तरी देवतापूजकांना अल्पकाल टिकणारें फल मिळते व माझ्या पूजकांना अनंत फल मिळतें. तथापि अनंत फल संपादन करण्यासाठीं ते मलाच शरण येत नाहींत. लोक माझेच भक्त बनत नाहींत. अरे, अरे ! खरोखर ते फार वाईट गोष्ट करतात. अशी भगवान् सर्वांविषयी आपली अनुकंपा प्रकट करीत आहेत. ईश्वराचाच भक्त न होण्याचे कारण अविवेकावांचून दुसरें कांहीं नाहीं.) विवरण :
अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मां अबुद्धयः ।
अन्वय : अबुद्धयः मम - अविवेकी जन माझ्या - अव्ययं अनुत्तमं परं भावं अजानन्तः - अक्षय, उत्कृष्ट परम स्वरूपास न जाणणारे - अव्यक्तं मां - पूर्वी अव्यक्त, अप्रकट असलेल्या मला - व्यक्तिं आपन्नं मन्यन्ते - आतां व्यक्त, प्रकट झालेला समजतात. २४ व्याख्या : अल्पबुद्धयः अल्पा विवेकशून्याः बुद्धिर्येषां ते अल्पबुद्धयः दृश्याभिनिविष्टमतयः अव्यक्तं न व्यक्तः अव्यक्तः तं अव्यक्तं प्रपंचातीतं व्यक्तिरहितं सर्वकारणं मां परमेश्वरं सर्वांतर्यामिणं व्यक्तिं कार्यरूपतां आपन्नं मत्स्यकूर्मरामकृष्णाद्यवतारेण कंचित्‌ जीवं मन्यंते । कथंभूताः अल्पबुद्धयः । मम सर्वांर्यामिणः परं सर्वकारणरूपं भावं स्वरूपं अजानंतः जानंति ते जानंतः न जानंतः अजानंतः । कथंभूतं भावम्‌ । अव्ययं न विद्यते व्ययो नाशः हस्य सः अव्ययः तं अव्ययं नित्यम्‌ । पुनः कथंभूतं भावम्‌ । अनुत्तमं न विद्यते उत्तमं यस्मात्सः अनुत्तमः तं अनुत्तमं साक्षिचैतन्यः आविर्भावतिरोभावरहितम्‌ ॥ २४ ॥ अर्थ : अर्जुना, अविवेकी जन माझ्या अक्षय, उत्कृष्ट, परमस्वरूपास जाणत नाहींत. उलट पूर्वी अव्यक्त-अप्रकट असलेल्या मला आतां व्यक्त-प्रकट झालेला समजतात. [ माझें श्रेष्ठ निरुपाधिक स्वरूप न जाणणारे अविवेकी 'पूर्वी अव्यक्त असलेला मी आतां व्यक्त झालो आहे ' असे समजतात, हा याचा भावार्थ. ] विवरण :
नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः ।
अन्वय : योगमायासमावृतः अहं - योगमायेने आच्छादित झालेला मी - सर्वस्य प्रकाशः न - सर्व लोकांना प्रकट होत नाही. सर्व लोकांना प्रत्यक्ष दिसत नाही. - अयं मूढं लोकः - हा मूढ झालेला लोक - अजं अव्ययं मां न अभिजानाति - अज व अव्यय अशा मला सर्व प्रकारे जाणत नाही. २५ व्याख्या : अहं सर्वाधिष्ठानभूतः परमात्मा सर्वस्य बहिर्दृष्टेः लोकस्य प्रकाशः स्वेन रूपेण प्रकटः न भवामि किं तु केषांचित्‌ भक्तानां प्रकटो भवामीत्यभिप्रायः । कथंभूतः अहम् । योगमायासमावृतः योगस्य मम संकल्पस्य वशवर्तिनी माया योगमाया योगमायया अयं अभक्तः जनः मां स्वरूपेण न जानातु इति संकल्पानिविधायिन्या मायया समावृतः स्म्यक्‌ आवृतः अयं चतुर्विधभक्तलक्षणः लोकः मूढः सन्‌ विपरीतदृष्ट्या मां मनुषमेव मन्यते । कथंभूतं माम्‌ । अजं जन्ममरणशून्यम्‌ । पुनः कथंभूतम्‌ । अव्ययं नाशशून्यम्‌ कथंभूतः लोकः । योगमायासमावृतः योगय्स्य अघटितघटनापटोः मम परमेश्वरस्य माया योगमाया योगमायया समावृतः आच्छादितः अत एव योगमायामोहितत्वात्‌ अयं लोकः मूढः मूर्खः भूत्वा मां अजं अव्ययं स्वात्मभूतं न जानाति ॥ २५ ॥ अविवेकरूप अज्ञान भगवन्निष्ठेला प्रतिबंध करते,' असें जें वर सांगितले आहे, त्या अज्ञानाचेच कारण मी आतां सांगतों. गुणसाम्यरूप योगमायेनें आच्छादित झालेला मी सर्वांच्याच ज्ञानाचा विषय होत नाही - सर्वांनाच प्रत्यक्ष दिसत नाहीं. हा मूढ झालेला लोक अज व अव्यय अशा मला सर्व प्रकारे जाणत नाहीं.अर्थ : विवरण :
वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन ।
अन्वय : अर्जुन - हे अर्जुना ! - अहं समतीतानि - मी भूतकालांतील - च वर्तमानानि च भविष्याणि भूतानि वेद - तसेच वर्तमानकालांतील व भविष्यकालांतील भूतंना जाणतो - तु मां कश्चन न वेद - पण मला कोणी जाणत नाही. २६ व्याख्या : हे अर्जुन ! अहं चिदात्मा सर्वज्ञः समतीतानि अतिक्रांतानि चेत्यपरं वर्तमानानि विद्यमानानि चेत्यपरं भविष्याणि आगामिनि काले जनिष्यमाणानि एवं कालत्रयवर्तीनि भूतानि स्थावरजंगमानि सर्वाणि वेद जानामि । इत्यत्र संशयो नास्तीत्यर्थः । मन्मायया मोहितः कश्चन कोपि मां तु सर्वदर्शिनं तु मदनुग्रहभाजनं मद्भक्तं विना न वेद न जानाति । मन्मायामोहितत्वात्‌ । अतः हेतोः मत्तत्त्ववेदनाभादेव प्रायेण प्राणिनः मां न भजंते इत्याभिप्रायः ॥ २६ ॥ अर्थ : हे अर्जुना, मी भूत, भविष्यत् व वर्तमान या तिन्ही कालांतील भूतांना जाणतो. पण मला कोणीच जाणत नाहीं. [ समतीत मागें होऊन गेलेली भूतें व वर्तमाम समयीं सृष्टींत विद्यमान् असलेली भूतें मयांस मी जाणतो. भविष्यकाली होणाऱ्या भूतांनाही मी जाणतों. पण मला एकट्या माझ्या भक्तावांचून इतर कोणी जाणत नाहीं आणि माझ्या सत्त्वाचें-स्वरूपाचे ज्ञान नसल्यामुळें मला कोणी भजत नाहीं. एखादा विवेकवानच मला भजतो, बाकीचे विवेकशून्य मला भजत नाहींत. विवरण :
इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत ।
अन्वय : परंतप भारत - हे शत्रूंना ताप देणार्‍या अर्जुना ! - सर्गे सर्वभूतानि - उत्पत्तीच्या वेळी सर्व प्राणी - इच्छाद्वेषसमुत्थेन - राग व द्वेष यांपासून उत्पन्न झालेल्या - द्वंद्वमोहेन संमोहं यान्ति - शीतोष्ण-सुख-दुःखादि द्वंद्वमोहाने अविवेकास प्राप्त होतात. २७ व्याख्या : हे भारत ! हे भरतवंशोद्‌भव ! सर्गे सृज्यत इति सर्गः तस्मिन्‌ सर्गे मातुः सकाशात्‌ स्थूलदेहोत्पत्तिरूपसर्गे सर्वभूतानि सर्वाणि च तानि भूतानि च सर्वभूतानि सर्वे प्राणिनः तदानीमेव प्राप्तेन द्वंद्वमोहेन द्वंद्वयोः सुखदुःखयोः अथवा शीतोष्णयोः लाभालाभयोः मोहः अभिनिवेशः द्वंद्वमोहः तेन द्वंद्वमोहेन अहं सुखी अहं दुःखी इत्यादिविपर्यासेन सुखदुःखाद्यभिनिवेशेन संमोहं स्वात्मानं विस्मृत्य अन्यथा देहोहमित्यादिभावं यांति प्राप्नुवंति । कथंभूतेन द्वंद्वमोहेन । इच्छाद्वेषसमुत्थेन इच्छा च द्वेषश्च इच्छाद्वेषौ इच्छादेवेषाभ्यां अनुकूल प्रतिकूल विषयाभ्यां समुत्था समुत्पत्तिः यस्य सः इच्छाद्वेषसमुत्थः तेन इच्छाद्वेषसमुत्थेन । सर्वाणि भूतानि मातृतो जन्मावसरे गर्भजातं ज्ञानं विस्मृत्य अन्यथाभावजनकं मोहं यांतीति भावः । हे परंतप ! परं मोहरूपं शत्रुं तापयतीति परंतपः तत्संबुद्धौ हे परंतप ! सर्वज्ञः परमात्मा आशीर्वचनेन स्वाभिप्रेतज्ञाने अर्जुनं अधिकारिणं करोति इति गम्यते । अयं चिदानंदाभिप्रायः ॥ २७ ॥ अर्थ : मूळ अज्ञानाहून आणखी दुसऱ्या कोणत्या बरें कारणानें तत्त्वज्ञानाला प्रतिबंध होतो म्हणून विचारशील तर सांगतों - हे शत्रूंना ताप देणार्‍या अर्जुना, सर्व प्राणी उत्पत्तीच्या वेळींच राग व द्वेष यांपासून उत्पन्न झालेल्या शीतोष्ण-सुख-दुःखादि द्वंद्व-मोहानें अविवेकास प्राप्त होतात. [ सुख व त्याचें निमित्त प्राप्त झाले असतां त्याविषयी इच्छा आणि दुःख व दुःखनिमित्त प्राप्त झाले असतां त्याविषयी द्वेष उत्पन्न होतो. ते दोन्ही उल्पन्न होतांच प्राण्यांच्या बुद्धीला आपल्या अधीन करून घेतात व आत्मतत्त्वज्ञानाला प्रतिबंध करणाऱ्या मोहाला उत्पन्न करतात. इच्छा व द्वेष यांनीं दूषित झालेल्या चित्तांत लौकिक पदार्थाचेंही जर यथार्थ ज्ञान संभवत नाहीं, तर ज्यांचे ज्ञान होण्यास अहंकारादि प्रतिबंध एकसारखे विरोध करीत असतात, त्या अलौकिक प्रत्यगात्म्याचें यथार्थ ज्ञान-सम्यग्ज्ञान कसें होणार ! सर्व भूतें इच्छा-द्वेषजन्य द्वंद्वमोहानें संमूढ होत्सातीं जन्माचे वेळींच मूढतेला प्राप्त होतात. उत्पन्न होणारी सर्व भूतें मोहवश होऊनच उत्पन्न होतात. ज्याअर्थी असें आहे त्याअर्थी त्या द्वंद्वमोहानें ज्यांचे प्रज्ञान प्रतिबद्ध झाले आहे, अशीं सर्व भूतें संमोहित होत्सातीं त्यांचा आत्माच असलेला जो मी त्या मला जाणत नाहींत व त्यामुळेच मला आत्मभावाने भजत नाहींत. ] विवरण :
येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् ।
अन्वय : तु येषां पुण्यकर्मणां जनानां - पण ज्या पुण्यकर्म करणार्‍या जनांचे - पापं अन्तगतं - पाप क्षीण झालेले असते - ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता - ते पुण्यवान् लोक द्वंद्वमोहापासून सर्वथा मुक्त - दृढव्रताः मां भजन्ते व दृढव्रत होत्साते मला भजतात. २८ व्याख्या : येषां तु इतरलोकविलक्षणानां तु पुण्यकर्मणां पुण्यरूपाणि कर्माणि येषां ते पुण्यकर्माणः तेषां पुण्यकर्मणां अनेकजन्मसु पुण्याचरणशीलानां मदुद्देशेन नित्यनैमित्तिक कर्मानुष्ठानवतां प्रसिद्धानां जनानां जननधर्मिणां सफलजन्मनां तैः तैः पुण्यकर्मभिः पापं ज्ञानप्रतिबंधकं पापं अंतगतं नाशं प्राप्तं । अस्तीति शेषः । ते पुण्यकर्माणः द्वंद्वमोहनिर्मुक्ताः संतः द्वंद्वयोः सुखदुःखयोः मोहं द्वंद्वमोहः द्वंद्वमोहेन रागद्वेषादि निबंधन विपर्यासेन निर्मुक्ताः रहिताः द्वंद्वमोहनिर्मुक्ताः मां परमात्मानं भजंते वासुदेवः सर्वमिति ज्ञात्वा सप्रेमज्ञानसंपत्तिं कुर्वंति । कथंभूताः ते । दृढव्रताः दृढं व्रतं नियमः येषां ते दृढव्रताः अचलसंकल्पाः ॥ २८ ॥ अर्थ : पण ज्या पुण्यकर्म करणाऱ्या जनांचें पाप क्षीण झालेले असतें, ते पुण्यवान् लोक द्वंद्वमोहापासून सर्वथा मुक्त व दृढव्रत होत्साते मला भजतात. ( इच्छा-द्वेषादि द्वंद्वापासून होणाऱ्या मोहाची निवृत्ति पुण्याचरणामुळे होते आणि मोहनिवृत्तीचे पर्यवसान भगवन्निष्ठेंत होतें. परमार्थतत्त्व हें असेंच आहे, त्याहून अन्य प्रकारचे नाहीं. अशाप्रकारें ज्यांचे विज्ञान निश्चित असते, ते दृढव्रत होत. ] विवरण : पुण्यवानच ईश्वराला जाणतात.
जरामरणमोक्षाय मां आश्रित्य यतन्ति ये ।
अन्वय : ये जरामरणमोक्षाय - जे वृद्धपणा व मरण यांपासून मुक्त होण्यासाठी - मां आश्रित्य यतन्ति - माझाच आश्रय करून यत्न करतात - ते तत् ब्रह्म विदुः - ते भक्त त्या परब्रह्माला जाणतात - कृत्स्नं अध्यात्मं च अखिलं कर्म विदुः - तसेच समग्र प्रत्यगात्म वस्तू व सर्व कर्म यांस जाणतात. २९ व्याख्या : ये पुण्यकर्मानुष्ठानेन शुद्धसत्त्वानुभवो भयलोकवितृष्णाः किं च संसारदुःखात्‌ निर्विण्णाः जरामरण मोक्षाय जन्म रातीति जरा यद्वा जायते ऽसौ जः जं जीवभावं रातीति जरा अथवा प्रसिद्धैव अस्तु मरणं विनाशः जन्म विना मरणं नास्तीति प्रसिद्धम्‌ । जरा च मरणं च जरामरणे जरामरणाभ्यां मोक्षः तत्संबंधराहित्यं जरामरणमोक्षः तस्मै जरामरणमोक्षाय तदर्थं मां परमात्मानं आश्रित्य सोहं इत्यंगीकृत्य यतंति परमात्मनः साक्षात्काराय प्रयत्नं कुर्वंति । मदर्पितानि फलाभिसंधिशून्यानि विहितानि कर्माणि कुर्वंतीति भावः । ते पुरुषाः क्रमेण शुद्धांतःकरणाः संतः तत् जगत्कारणमायाधिष्ठानं ब्रह्म परं शुद्ध निर्गुणं तत्पदलक्ष्यं मां विदुः जानंति । तथा अध्यात्मं आत्मानं शरीरं अधिकृत्य प्रकाशमानं कृत्स्नं उपाध्यपरिच्छिन्नं त्वंपदलक्ष्यं विदुः । चेत्यपरं कर्म तदुभयवेदनसाधन गुरूपसदन श्रवणमननादि अखिलं निरवशेषं फलाव्यभिचारि असिपदं विदुः जानंति इत्यर्थः ॥ २९ ॥ अर्थ : जे जरा व मरण यांपासून मुक्त होण्यासाठी मज परमेश्वराया आश्रय करून माझ्याच ठिकाणी ज्यांनीं आपलें चित्त समाहित केले आहे, असे होत्साते प्रयत्न करतात, ते परब्रह्माला जाणतात. समस्त प्रत्यगात्मविषयक तत्त्वाला ओळखतात व समग्र कर्म जाणतात. [ विषयांपासून विमुख होऊन भगवन्निष्ठ होणें म्हणजेच परमेश्वराचा आश्रय करणे आहे. भगवन्निष्ठा सिद्ध होण्यासाठी यज्ञादि बहिरंग व श्रवणादि त्याहून अंतरंग साधनांचे अनुष्ठान करणें हाच प्रयत्न येथे विवक्षित आहे. 'पूर्वी जगाचे उपादान परब्रह्म सांगितले आहे. तेव्हां त्या ब्रह्माला कसें जाणतात ?' अशी आकांक्षा झाली असतां समस्त अध्यात्मवस्तु व सकल कर्म या रूपाने त्याला जाणतात. असे येथे सांगितले आहे. ] विवरण :
साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः ।
अन्वय : ये साधिभूताधिदैवं - जे अधिभूत व अधिदैव यांसह - च साधियज्ञं मां विदुः - आणि अधियज्ञासह मला जाणतात - ते युक्तचेतसः - ते समाहितचित्त झालेले, शांत झालेले भक्त - प्रयाणकाले अपि च मां विदुः - मरणसमयी मला जाणतात. ३० व्याख्या : ये पुण्यकर्मानुष्ठानेन शुद्ध सत्त्वानुभवाः युक्तचेतसः संतः युक्तं मदेकनिष्ठं चेतो अंतःकरणं येषां ते युक्तचेतसः अनुलक्ष्येण उत्पन्नसाक्षात्काराः संतः साधिभूताधिदैवं अधिभूतं च अधिदैवं च अधिभूताधिदैवे अधिभूताधिदैवाभ्यां सह वर्त्तत इति साधिभूताधिदैवः तं चेत्यपरं साधियज्ञं अधियज्ञेन सह वर्त्तत इति साधियज्ञः तं साधियज्ञं अधिभूतादि शब्दानां अर्थं भगवानेव अंतराध्याये व्याख्यास्यति । मां परमात्मानं विदुः चिंतयंति जानंतीत्यर्थः । ते पुरुषाः युक्तचेतसः संतः सर्वदा मयि समाहितचेतसः संतः प्रयाणकाले प्राणोत्क्रमणकाले इंद्रियग्रामस्य अत्यंतव्यग्रतायामपि अयत्‍नेन एव मत्कृपया मां सर्वात्मानं विदुः जानंति । तेषां मृतिकालेपि मदाकारैव चित्तवृत्तिः पूर्वोपचितसंस्कारपाटवात्‌ भवति ॥ तथा च ते मद्‍भक्तियोगात्‌ कृतार्था एवेति भावः ॥ ३० ॥ अर्थ : जे अधिभूत, अधिदैव व अधियकज्ञ यांसह मला जाणतात, ते समाहित चित्त - शांतचित्त भक्त मरणकाळींही मला जाणतात. ( अध्यात्म, कर्म, अधिभूत, अधिदैव व अधियज्ञ हें पंचक ब्रह्मच आहे, असें जें जाणतात, त्या यथोक्त ज्ञानवान् व समाहितचित्त पुरुषाचे भगवत्तत्त्वज्ञान अल्पकालींही अखंड - अप्रतिहत रहाते, ते समाहितचित्त ज्ञानी आपत्कालीही मला जाणतात. या श्लोकांतील 'प्रयाणकालेऽपि च ' येथील 'अपि च' या दोन अव्ययांवरून मरणसमयीं इंद्रियसमुदाय व्यग्र झाल्यामुळे ज्ञानाचा जरी संभव नसला तरी पूर्वोक्त ज्ञानी समाहितचित्त पुरुषाला भगवत्तत्त्वज्ञान सुलभ आहे, हे व्यक्त होतें. या सातव्या अध्यायांत उत्तम अधिकाऱ्यासाठी ज्ञेय ब्रह्माचे निरूपण करणाऱ्या भगवानांनी त्यासाठींच त्याच्या सर्वात्मत्वादिकांचा उपदेश केला. परा व अपरा प्रकृतींच्या द्वारा ब्रह्म सर्वांचे कारण आहे, हें सांगितले आणि हें सर्व करीत असतांनाच तत्पदवाच्य व तत्पदलक्ष्य वस्तूचाहि निर्देश केला. माया शक्तिमान् ईश्वर हें तत् या पदाचे वाच्य आणि शुद्ध-निर्गुण ब्रह्म हें त्याचें लक्ष्य आहे.) विवरण :
ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ |