|
|
अष्टावक्रगीताप्रकरण १ लेविषयांचा त्याग करून चैतन्यमय होणे हीच मुक्ति होय.
कथं ज्ञानमवाप्नोति कथं मुक्तिर्भविष्यति । अनुवाद - ज्ञान प्राप्ती व मुक्तिच्या उद्देशाने राजा जनकाने अष्टावक्र मुनींना जिज्ञासापूर्वक विचारले की - 'हे प्रभो । ज्ञान कसे प्राप्त होते ? मुक्ति कशाने होते ? आणि वैराग्य कशाने प्राप्त होते हे मला सांगा.
विवेचन - अध्यात्मशास्त्रात ज्ञानाचा अर्थ आहे - आत्म-ज्ञान. आत्मज्ञानच ज्ञान आहे. बाकी सर्व विज्ञान आहे, माहिती किंवा सूचना आहे. असे विज्ञान मनुष्याला बाहेरून प्राप्त होते. ही जड सृष्टी त्या चैतन्य-तत्त्वाची अभिव्यक्ति आहे. चैतन्याचाच सारा खेळ आहे, त्याचीच लीला आहे. चैतन्याचे नृत्य आहे. समस्त सृष्टीचे आधारभूत तत्त्व चैतन्य आहे व सर्व चराचरात चैतन्यच व्याप्त आहे. एकेका पदार्थात, व्यक्तित समाविष्ट चैतन्याला आत्मा आणि संपूर्ण दृष्टी मिळून व्याप्त असणार्‍या चैतन्याला "ब्रह्म" म्हटले आहे. दोन्ही एकच मूल-तत्त्व आहेत. आत्म्याचे ज्ञान हेच परमात्म्याचे ज्ञान आहे. आत्म्याहून परमात्मा (ब्रह्म) भिन्न नाही. या आत्म-तत्त्वाचे ज्ञान झाले म्हणजे सर्व बाबींचे ज्ञान प्राप्त होते. उपनिषदे सांगतात, "यस्मिन विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ।" (ज्याला जाणल्याने सर्व काही जाणले जाते.) सर्व सृष्टीचे रहस्य माहित होते. मग माहित करून घेण्यासारखे काही बाकी रहात नाही. शरीर, मन, बुद्धि, अहंकार म्हणजे मनुष्य नाही, तर मनुष्य म्हणजे आत्मा आहे. आत्मा हेच त्याचे वास्तविक रूप आहे. तो नित्य, शाश्वत व सनातन आहे. प्रकृति अनित्य आहे. ह्या आत्म्याचे ज्ञान हेच 'स्व' चे ज्ञान आहे. स्थूल असणार्‍या प्रकृतीलाच अज्ञानी ओळखतात कारण अज्ञ हे इंद्रियग्राह्य आहे. परंतु ज्ञानी सूक्ष्मरूपी चैतन्यालाही ओळखतात जे इंद्रियातीत आहे.
मुक्तिमिच्छसि चेत्तात विषयान् विषवत्त्यज । अनुवाद - अष्टवक्राने उत्तर दिले, 'हे प्रिय जनक राजा ! जर तुला मुक्ति हवी असेल तर सर्व विषय हे विष समजून त्यांचा त्याग कर आणि क्षमा, आर्जव, सरलता, दया, सन्तोष आणि सत्य यांना अमृत समजून त्यांचा अंगिकार कर.
विवेचन - वय कमी असूनही ज्ञानश्रेष्ठ असल्याने अष्टवक्र गुरूपदावर आसीन आहेत. राजा जनक शिष्य होऊन आपल्या जिज्ञासा-तृप्तीकरितां अष्टवक्रास वेगवेगळे प्रश्न करतोय. अष्टवक्र मुनी म्हणतात - 'हे राजा, जर तुला मुक्ति हवी आहे तर विषयांचा मोह विष आहे असे मानून त्यांचा त्याग कर. या एका वाक्यात वैराग्याचे रहस्य प्रकट झाले आहे. इंद्रियोपोभोग व त्याद्वारे विषयाची आसक्ति यामुळेच मनुष्य आत्मज्ञानापासून वंचित रहातो. विषय केवळ शरीर व मनाला तृप्त करू शकतात. आत्म्याला नाही. भोगामुळे वासना कधी तृप्त होत नाही. वासना पुन्हा पुन्हा जागृत होतात व अनेक जन्म पिच्छा पुरवतात म्हणून आत्म-ज्ञानाची इच्छा असणार्‍यांनी विषयांची आसक्ति विषसमान मानून सोडून दिली पाहिजे. मनुष्याच्या वारंवार जन्म व मरणाचे कारण ही आसक्ति आहे. मात्र केवळ विषय वासनांचा त्याग करताच मनुष्य आत्म-ज्ञानी होत नाही, तर त्यात आत्मज्ञानाकरिता आवश्यक असणारी पात्रता निर्माण होते. हे विषय बंधन नसून त्यांचेबद्दलची आसक्ति बंधन आहे. विषयांचा त्याग करणे म्हणजे खाणे-पिणे सोडून, कपडे किंवा बिछाना सोडून नग्न होऊन उपाशी राहणे नव्हे. शरीर धारणेसाठी जे कमीत कमी आवश्यक आहे, त्यापेक्षा अधिक उपभोग न घेणे असा त्याचा अर्थ आहे. उपभोग घेण्याच्या आसक्तिमुळे लोभ, मोह, क्रोध, ईर्ष्या, द्वेष, मृणा, चिन्ता, आदि अवगुण निर्माण होतात व एक असे दुष्टचक्र सुरू होते की जे अनेक जन्मोजन्म सुरू रहाते. आसक्ति हेच या सर्व अवगुणांचे मूळ कारण आहे. आसक्तिचा त्याग केल्यानेच मनुष्य ह्या दुर्गुणातून मुक्त होतो व ज्ञान संपादन करण्याची पात्रता प्राप्त करतो.
न पृथिवी न जलं नाग्निर्न वायुद्यौर्न वा भवान् । अनुवाद - तू पृथ्वी नाहीस, जल नाहीस, अग्नि नाहीस, वायु नाहीस आणि आकाशसुद्धा नाहीस. या सर्वाचा तू साक्षी आहेस व चैतन्यरूपाने साक्षी आहेस हे जाण. विवेचन - ज्ञान कसे प्राप्त होते या राजा जनकाच्या पहिल्या प्रश्नाला उत्तर म्हणून ज्ञान संपादन करण्यापूर्वी पात्रता संपादन करण्याची गरज सांगून अष्टवक्र मुनी त्यासाठी वैराग्य प्राप्ती व आसक्ति-मुक्तिची अनिवार्य अट सांगतात. या वैराग्याचा खुलासा केल्यानंतर मुनीश्रेष्ठ निज स्वरूप काय व कसे आहे याबद्दल येथे सांगतात. ते म्हणतात मनुष्य केवळ शरीर नाही, तो चैतन्यरूपी आत्मा आहे. आत्मा हे त्याचे वास्तविक रूप आहे. आत्मा हाच सम्राट आहे. शरीर, मन, बुद्धि हे आत्म्याचे दास आहेत जे त्याचे आज्ञेनुसार कार्य करतात. शरीर, मन हे स्थूल असल्याने त्यांचा प्रत्यक्ष बोध होतो. आत्मा सूक्ष्म आहे व त्याचे ज्ञान नसल्यामुळे असा भ्रम होतो की मी म्हणजे केवळ शरीर आहे. हेच अज्ञान आहे. अष्टवक्र मुनी ह्या अज्ञानाचे निराकरण करण्यासाठी सांगतात की पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु व आकाश या पाच तत्वांनी बनलेले शरीर म्हणजे तू नाहीस. हे पंचतत्व भौतिक आहेत. अनित्य आहेत नष्ट होणारे आहे. मृत्यूनंतर ते नष्ट होतील पण तू मृत्यूनंतर सुद्धा जीवंत राहशील व मृत्यूनंतर पुढच्या यात्रेला निघून जाशील. शरीराचे जुने वस्त्र त्यागून नव्या शरीराचे वस्त्र धारण करशील. हे शरीर केवळ वस्त्र आहे. तू त्यापेक्षा भिन्न आहेस. हे तुझे शरीर भौतिक तत्वांनी बनले आहे. तू घर नसून घरात राहणारा मालक आहेस. तूं त्यात राहणारा चैतन्यरूप साक्षी आहेस. सर्व भौतिक जगाचा आधार चैतन्यच आहे. तू सुद्धा चैतन्यच आहेस. अनेक जन्माच्या सवयीमुळे तुला स्वतःला भौतिक शरीर समजण्याची सवय झाली आहे. ती भ्रांती संपवून स्वतःचे चैतन्यरूप ओळख. हेच ज्ञान आहे. जर तू संपूर्ण जगाचा, जगाचे व्यवहारांचा केवळ साक्षी, द्रष्टा होशील तर तुला आत्मबोध होईल. हेच सत्यसूत्र आहे, जे प्राप्त केल्यावर दुसरी कोणतीही साधना आवश्यक रहात नाही. आपण म्हणतो - हे शरीर माझे आहे, मन माझे आहे, बुद्धि माझी आहे. पण या सर्व वाक्यातला 'मी' कोण आहे ? माझे आहे म्हणजे कुणाचे आहे ? निश्चितच शरीर, मन हे 'मी' पासून वेगळे, भिन्न असले पाहिजे म्हणून तर आपण म्हणतो की माझे आहे, जे मी नाही व जे 'माझे' आहे ते 'माझे' या खर्‍या 'मी’ मधे जोडले जात असेल तर ते वेगळे काढून त्याचा त्याग केला पाहिजे. आणि जे जे माझे आहे ते 'मी' मधून बाजूला काढल्यावर जे खाली शिल्लक राहील तो 'मी' आहे. हेच 'मी' तत्व, आत्मातत्त्व आहे, ज्याचे ज्ञान झाल्यावर सर्व विजातीय तत्वे त्यापासून वेगळी दिसू लागतात. हेच आत्मज्ञान आहे.
यदि देहं पृथक्कृत्य चित्ति विश्राम्य तिष्ठसि । अनुवाद - आपल्यापासून देहाला वेगळे करून चैतन्याचा विश्रामरूपी अनुभव घेशील तर तु आत्ताच शान्त, बंधनमुक्त व सुखी होशील.
विवेचन - मुनीश्रेष्ठ अष्टवक्र म्हणतात, वैराग्य प्राप्ती झाल्याने पात्रता निर्माण होईल. नंतर गुरूद्वारा तत्वज्ञानाचा बोध केला गेल्यावर आत्मज्ञान होईल. परंतु मुक्तिसाठी आत्मज्ञान पुरेसे नाही. मी शुद्ध चैतन्य-आत्मा आहे, मी केवळ साक्षी आहे, मी शरीर नाही एवढे जाणणे मुक्तिसाठी पुरेसे नाही. या आत्मज्ञाना नंतरसुद्धा शरीराशी तादात्म्य राहिले तर पुन्हा पुनर्जन्म होण्याची शक्यता निर्माण होते. म्हणून त्यास सुद्धा मुक्ति म्हणता येणार नाही. हे ज्ञान सविकल्प समाधीत सुद्धा होते. या समाधित बीजरूपाने सर्व संस्कार विद्यमान असतात. उचित व अनुकूल वातावरण मिळाल्यावर या बीजातून पुन्हा वृक्ष निर्माण होऊ शकतो. म्हणून त्या बीजाला सुद्धा नष्ट करणे ही निर्विकल्प समाधी आहे. तीच मुक्तावस्था आहे. अष्टवक्र मुनी ह्याच मुक्तीची चर्चा करतांना सांगतात, "तू आत्म-ज्ञानाची प्राप्ती झाल्यानंतर जर देहासक्ति सोडून पूर्णरूपाने चैतन्य आत्म्यात स्थिर होशील तर तू आता सुखी, शान्त व बंधनमुक्त होशील. आपले शुद्ध स्वरूप आत्मा आहे हे ओळखणे पुरेसे नाही तर त्यात निरंतर स्थिर राहणे आवश्यक आहे. हीच निर्विकल्प समाधी आहे, मुक्ति आहे." पातंजली अष्टांग योगात शेवटच्या स्थितीत समाधीची चर्चा करतात. अष्टवक्र पहिल्याच वाक्यात राजा जनकास समाधीचे ज्ञान व अनुभव देतात.
न त्वं विप्रादिको वर्णो नाश्रमी नाक्षगोचरः । अनुवाद - तू ब्राह्मण किंवा अन्य वर्ण नाहीस अणि तू आश्रमीसुद्धा नाहीस. तू डोळे किंवा अन्य इंद्रियाद्रारे जाणता येतो, हेच सत्य ओळखून सुखी हो.
विवेचन - अष्टवक्राने तीन सूत्रात राजा जनकाच्या तीन प्रश्नांचे उत्तर देऊन, ज्ञान, मुक्ति व वैराग्य ह्मांचे स्पष्टीकरण करून मुक्तिचा मार्गही सांगितला. नंतर राजा जनकाला हा उपदेश ग्रहण करण्यास मदत व्हावी या हेतूने अष्टवक्र सविस्तर विवेचन करतांना म्हणतात, "तू शरीर नाहीस, तू आहेस आत्मा जो साक्षी आहे, चैतन्य आहे. आत्म्याचा कोणताही वर्ण नसतो. आत्मा ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र काहीच नसतो. ही तर चैतन्य उर्जा आहे जी सर्व प्रकारच्या जीवात (व अ-जीवात) समान प्रमाणात व्याप्त आहे.
धर्माऽधर्मौ सुखं दुःखं मानसानि न ते विभो । अनुवाद - हे विभो ! धर्म आणि अधर्म, सुख आणि दुःख हे मनाचे विषय आहेत. तुझे नाहीत. तू न कर्ता आहेस न भोक्ता. तू तर सदैव मुक्तच आहेस.
विवेचन - आत्मा चैतन्य आहे, असीम आहे, मुक्त आहे व सर्वत्र व्यापून आहे. आत्मा कोणत्याही बंधनात अडकलेला नाही. शरीर सीमित आहे. शरीर, मन, बुद्धि यांना मर्यादा आहेत. आत्मा कोण्या एका शरीराशी किंवा मनाशी बांधलेला नाही. ही सारी शरीरगत व मानसिक भिन्नता आहे. आत्मगत कोणतीही भिन्नता नाही. म्हणून अष्टवक्राने राजा जनकाला विभो (व्यापक) शब्दाने संबोधित करून सांगितले की तू शरीर नसून व्यापक आहेस, व्यापक आत्मा आहेस. म्हणून सदैव मुक्त आहेस, ही मुक्ति हाच तुझा स्वभाव आहे. ही कष्टाने मिळवायची नसून ती मिळालेलीच आहे फक्त जागृत होऊन दृष्टी-परिवर्तन करून बघायची आहे. केवळ ग्रहणकर्ता होऊन जर कुणी व्यवस्थित ऐकले तर तत्काळ घटना घटित होते - त्याच क्षणी अनेक जन्मांचे विस्मरण नष्ट होते व स्मरण जागृत होते. शोधत फिरणारा वाट चुकतो. शोधाशोध करून परमात्म्याची भेट होत नाही. शोधाशोध सोडून संसाराबद्दल उदासिन, वैराग्यशील होऊन चैतन्यरूपी आत्म्यात स्थिर होणे हाच प्राप्तीचा मार्ग आहे. आत्मा व्यापक आहे व सर्वात एकच आत्मा आहे, पण अज्ञानी माणसाला भिन्न भिन्न आत्मा असल्याचा सम होतो, शरीरांच्या वेगवेगळेपणामुळे आत्मा वेगवेगळा असल्याचा भ्रम होतो. जसे हा माझा आत्मा आहे, तो त्याचा आत्मा आहे, आत्मे असंख्य आहेत वगैरे भ्रम होय.
एको दृष्टाऽसि सर्वस्व मुक्तप्रायोऽसि सर्वदा । अनुवाद - तू सर्वांचा द्रष्टा आहेस आणि सदैव मुक्त आहेस. स्वतः ऐवजी दुसर्‍याला द्रष्टा मानतोस हेच तुझे बंधन आहे. विवेचन - ह्या सूत्रात अष्टावक्र अद्वैताचे महत्त्व स्पष्ट करून द्वैतवादी विचारांनाच बंधनाचे कारण मानून जनकास सांगतात की, "हा आत्माच परमात्मा आहे हाच ब्रह्म आहे. दोन्ही भिन्न नाहीत, एकच आहेत. तू सुद्धा तेच ब्रह्म आहेस आणि संपूर्ण सृष्टी सुद्धा त्याच एका ब्रह्माची अभिव्यक्ति आहे. आणि हा आत्माच सर्वाचा द्रष्टा आहे. म्हणून तूच सर्वांचा द्रष्टा आहेस. परमात्मा मुक्त आहे म्हणून तू सुद्धा खरोखर मुक्त आहेस. परंतु तुझ्या बंधनाचे कारण हेच आहे की तू स्वतःला सोडून दुसर्‍याला द्रष्टा मानतोस." द्वैत अद्वैत दृष्टीकोनाविषयी हेसूत्र फार महत्त्वपूर्ण विचार मांडते. अष्टावक्र म्हणतात, "तू सर्वांचा द्रष्टा आहेस, दुसरा कुणी द्रष्टा नाही." द्वैतवादी म्हणतात की ईश्वर व मनुष्य भिन्न आहेत, परमात्मा व आत्मा भिन्न आहे, ईश्वर व सृष्टी वेगवेगळे आहेत. ईश्वर कर्ता आहे, त्याने सृष्टी निर्माण केली. तो आकाशात किंवा स्वर्गात बसला आहे, आणि तेथून सर्व सृष्टीचे संचालन करतोय. सर्व त्याच्या मर्जीनुसार व आदेशानुसार होत आहे. तो दया करतो, बक्षीस देतो, दंड देतो व तोच न्याय करतो. सर्व त्याचे शासन आहे. त्याची संपूर्ण शासन व्यवस्था आहे. त्याने सृष्टी बनवली, स्वर्ग-नरक तयार केलेत, पशु-पक्षी, जीव-जन्तू, मनुष्य त्यानेच बनविले. हा आत्मा ईश्वर नसून त्याची संतती आहे. ईश्वराचा व आत्म्याचा पिता-पुत्राचा संबंध आहे. मालक-गुलामाचा संबंध आहे. ईश्वर मुक्त आहे, आत्मा गुलाम आहे व तो बंधनात आहे. गुलाम कधी मालक होऊ शकत नाही. ईसाइ (खिश्चन), मुसलमान व ब्रह्मकुमारी पंथाचे लोक असेच मानतात. काही धर्म ब्रह्म, जीव व प्रकृती तीघांनाही अनादि मानतात. काही आत्मा व सृष्टीला अनादि मानतात. काही पुरुष व प्रकृति दोघांना अनादि मानतात. काही प्रकृतीलाच सर्व काही मानतात व ईश्वराच्या सत्तेवर (अस्तित्वावर) विश्वास ठेवत नाही. ते या चेतन्याला प्रकृतीचा गुणधर्म समजतात. अशा वेगवेगळ्या सिद्धान्तांच्या, धारणांच्या मध्यभागी अष्टवक्र धैर्याने जाहीर करतात की चैतन्य आत्माच ब्रह्म आहे, याच्याहून वेगळा असा कोणी ईश्वर नाही. हा आत्मा एकमेव द्रष्टा आहे, साक्षी आहे. काही धर्म असे मानतात की आकाशात ईश्वर बसलाय व तेथून बसल्या-बसल्या तो सर्व पाहतोय, पाप-पुण्य न्याहाळतोय. अष्टवक्र म्हणतात हा आत्माच परमात्मा आहे व तोच द्रष्टा आहे. ह्याच्याहून वेगळा कोणी द्रष्टा नाही. हा आत्मा मुक्तच आहे, तो कोणत्याही बंधनात नाही. मुनीश्रेष्ठ जनकाला सांगतात की तुझे बंधन हेच आहे की तू स्वतः ऐवजी दुसर्‍याला द्रष्टा मानतोस. जर दुसरा कुणी असेल तर बंधन आलेच. जर एकच असेल तर कोण कुणाला बांधणार ? तो मुक्तच आहे. जर ईवर आत्म्यापेक्षा वेगळा असेल, आत्मापेक्षा मोठा असेल तेंव्हा बंधनाचा प्रश्न येतो, की आत्मा त्याच्या अधीन आहे, गुलाम आहे, त्याचा सेवक आहे. जेव्हा दुसरा कुणी नाही तेंव्हा बंधन कुणाचे ? तो मुक्तच आहे. म्हणून आत्म्यापेक्षा ईश्वराचे अस्तित्व वेगळे मानणे हेच बंधन आहे. असे मानले ल आत्मा कधीच मुक्त होऊ शकत नाही. याच कारणानी ईश्वराचे अस्तित्व आत्म्यापेक्षा वेगळे मानणार्‍या धर्मात मुक्तिची धारणी आढळत नाही. म्हणून अन्य धर्म, स्वर्ग-नरक व ईश्वराच्या साम्राज्याच्या गोष्टी करतात. केवळ अद्वैतवादीच मुक्तिची गोष्ट करू शकतात. स्वतंत्र होण्यात फार भय आहे. फार असुरक्षितता आहे. मनुष्य स्वभावतः सुरक्षिततेकरिता गुलामी शोधतो. म्हणून अन्य धर्मात ईश्वराला आपला मालक ठरवून स्वतःला त्याचे गुलाम मानतात. याच विचारधारणेने द्वैतवादी अन्य धर्मांना जन्म दिला. उपनिषदे म्हणतात, 'अयमात्मा ब्रह्म', 'तत्त्वमसि' म्हणजे मीच तो ब्रह्मरूपी आत्मा आहे व तूसुद्धा तेच ब्रह्म आहेस. हीच अद्वैताची धारणा आहे, मुनीश्रेष्ठ अष्टवक्र अद्वैतवादी आहेत. म्हणून राजा जनकाला ते सांगतात, तू आत्मा आहेस व हा आत्माच द्रष्टा परमात्मा आहे. ह्याच्याहून वेगळा असणार्‍या आकाशात बसणार्‍या ईश्वराला द्रष्टा मानणे हेच तुझे बंधन आहे. अज्ञानीच आत्म्यापेक्षा वेगळा असणार्‍या ईश्वराला द्रष्टा किंवा कर्मफल दाता आणि कर्ता मानतात. ज्ञानी तसे मानत नाही.
अहं कर्त्तेत्यहंमान महाकृष्णाहि दंशितः । अनुवाद - 'मी कर्ता आहे' - या अहंकाररूपी विशाल काळ्या सापाचा तुला दंश झाला आहे; 'मी कर्ता नाही' विश्वासरूपी अमृत प्राशन करून सुखी हो.
विवेचन - अहंकार हेच दुःखाचे कारण असल्याचे या सूत्रात सांगून मुनीश्रेष्ठ अष्टवक्र म्हणतात, अहंकाररूपी महासर्पाचा दंश झाल्यामुळे तू स्वतःला कर्ता मानतोस. ही 'मी' ची भावनाच तुला ब्रह्म किंवा चेतनेपासून दूर करते. जोपर्यंत तुझ्यात अहंकार आहे तो पर्यंत तू स्वतःला त्या ब्रह्मापासून वेगळा मानशील आणि ही वेगळेपणाची भावनाच सर्व दुःखाचे कारण आहे. ह्माकरतां तू 'मी वेगळा आहे', 'मी कर्ता आहे' या अहंकाराचा त्याग करून 'मी कर्ता नाही', 'कर्ता ईश्वर आहे, मी केवळ उपकरण (साधन) आहे किंवा निमित्तमात्र आहे. या विश्वासरूपी अमृताचे प्राशन करून सुखी हो. संपूर्ण सृष्टीची उत्पत्ती एकाच ब्रह्मापासून झाली आहे. एकच चेतना भिन्न भिन्न रूपात व्यक्त झाली आहे. शरीरगत चेतना म्हणजेच आत्मा व समष्टीगत चेतना म्हणजे ब्रह्म; हे दोन्ही एकच आहेत. जगाचे प्रारंभी ब्रह्माचे मनात इच्छा निर्माण झाली की मी एकच असून अनेक रूपे धारण करीन. (एकोऽहं बहुस्याम) ह्या स्फुरणातून सुप्त शक्ति जागृत झाली. ही शक्ति पुढे वेगवेगळी रूपे साकार करत गेली. ह्या वेगवेगळ्या रूपातील व्याप्त चेतनेला त्या परम चेतनेपासून आपण वेगळे आहोत असे वाटल्याने 'मी' पणाचा उदय झाला. या अहंकारामुळे स्व-चेतना त्या विराट चेतनेपेक्षा भिन्न वाटू लागली. या भिन्न प्रत्ययाचे कारण मनुष्याची बुद्धि आहे. ही बुद्धि या जीवाला ईश्वराच्या सान्निध्यापासून वेगळे करते. भारतीय दर्शनशास्त्र सैतानाला अहंकार समजते. अहंकारच सैतान आहे. त्याची उत्पत्ति अज्ञानापासून होते म्हणून भारतीय तत्त्वज्ञान अज्ञानाला पाप समजते. अज्ञानामुळे आलेली ही वेगळेपणाची जाणीव व अहंकार, आत्म-ज्ञानामुळे नष्ट होऊ शकते. जेव्हा आत्म्याचा बोध व ज्ञान होते तेव्हा भ्रम नाहीसा होतो आणि मनुष्य आपल्या वास्तविक रूपाला ओळखू शकतो. तेंव्हाच तो शान्त व सुखी होतो.
एको विशुद्ध बोधव्योऽहमिति निश्चयवह्निना । अनुवाद - 'मी एक विशुद्ध बोध आहे' या श्रद्धायुक्त अग्निने स्वतःचे घोर अज्ञान जाळून तू शोकरहित व सुखी हो ! विवेचन - अष्टवक्र केवळ काही गोष्टी नाकारण्याचा उपदेश करत नाही. केवळ अहंकार सोडला की ज्ञान होणार नाही. फक्त नकार देणे एवढीच अट नाही. नकारात्मक दृष्टीकोनाचे धर्म केवळ त्यागाच्या गोष्टी सांगतात. घरदार, पत्‍नी, मुले, कपडे सर्व सोडून जंगलात जा; उपाशी रहा, भिक्षा मागून खा वगैरे वगैरे. ह्या केवळ त्यागाच्या नकारात्मक शिकवणूकीने जगाचे फार नुकसान केले आहे. सर्व काही त्यागले पण मिळाले काहीच नाही. अशा व्यक्तिची स्थिती फार दयनीय होते. त्याची दिशाभूल होऊन तो हरवून जातो. धोब्याच्या गाढवाप्रमाणे घरी आश्रय नाही आणि घाटावर रहाता येत नाही. परंतु अष्टवक्रांचा उपदेश सकारात्मक व होकारवादी आशापूर्ण दृष्टीकोन आहे. मुनिश्रेष्ठ सांगतात - 'केवळ अहंकार सोडल्याने, कर्तेपण सोडल्याने ब्रह्माची प्राप्ती होईल असे नाही. अहंकार सुटला असा भ्रम सुद्धा होऊ शकतो. पण प्रत्यक्षात मनात अबोध पातळीवर अहंकार शिल्लक राहू शकतो. अंधार नाही असे मानल्याने अंधार नष्ट होत नाही. दीप प्रज्वलित झाल्यानेच तो नाहीसा होतो. म्हणून अष्टवक्र निश्चयपूर्वक विश्वास देत सांगतात की आत्मज्ञान होण्यासाठी तू श्रद्धापूर्वक हे सत्य स्वीकार की तू एक विशुद्ध बोधस्वरूप आत्मा आहेस. म्हणजे तुझे अज्ञान कितीही असले तरी एका क्षणात ते नष्ट होईल. अज्ञान अस्तित्वातच नसते. तो केवळ ज्ञानाचा अभाव आहे. जोपर्यन्त ज्ञान नाही तोपर्यंत अज्ञान राहते. परंतु ज्ञानोदय होताच ते नाहीसे होते. या ज्ञानप्राप्तीनंतरच मनुष्य शोकरहित होऊन सुखी होतो. अज्ञानामुळे माणसाच्या अनेक अपेक्षा असतात. जेव्हा. या अपेक्षा पूर्ण होत नाही तेंव्हा तो दुःखी होतो. अपेक्षारहित जगणे ही एक कला आहे. जे मिळाले त्यातच समाधान मानून संतोषाने जगणे हेच परम सुख आहे. जेवढ्या अपेक्षा वाढतील तेवढे दुःख वाढते. सर्व अपेक्षा पूर्ण झाल्या असे कुणाचेचबाबतीत घडत नाही. हे माहीत असूनही मनुष्य अपेक्षा करत जातो व दुःख वाढत जाते. या दुःखाचे कारण तो स्वतःच आहे. दुसरा कुणी नाही. हे अज्ञान विशुद्ध ज्ञानानेच नष्ट होऊ शकते. म्हणून आत्म-बोध हाच आवश्यक व पुरेसाही आहे.
यत्र विश्वमिदं भाति कल्पितं रज्जूसर्पवत् । अनुवाद - दोरीमधे साप दिसावा त्याप्रमाणे हे सर्व विश्व मनोकल्पनेतून जन्माला आले आहे. परम आनन्याची प्राप्ती करून सुखाने राहण्यासाठी बोधाची आवश्यकता आहे. ते प्राप्त करून सुखाने रहा.
विवेचन - आत्मा आणि सृष्टी यातला संबंध स्पष्ट करत अष्टवक्र या सूत्रात आत्मा निराकार (अरूप) असल्याचे प्रतिपादन करतात. त्या निराकाराचे साकार रूप सृष्टी आहे. रूप, आकार तयार होतात व विलयाला जातात पण मूलतच तेच राहते. सोन्यापासून अनेक अलंकार बनतात पण त्यांना वितळवून पुन्हा दुसरे अलंकार केले जातात तरीही त्यातले स्वर्ण तत्त्व तेच रहाते. जे जन्मते व नष्ट होते, ते अनित्य आहे. ते शाश्वत नाही. चैतन्यतत्त्वच शाश्वत आहे. अनित्याला नित्य समजणे यालाच आध्यात्मात भ्रम म्हटले आहे. जे आज दिसते, ते उद्या रहाणार नाही. त्यामुळे त्याचा आधार घेणे भ्रम आहे मूर्खता आहे. दोरीमध्ये साप दिसावा तशी ही सृष्टी आहे. आहे वेगळी व दिसते वेगळी. केवळ मनोदृष्टीमुळे दोरी सापासारखी दिसते. ती जशी आहे त्याचे ज्ञान तुम्हाला नाही. मनुष्याच्या मनात जसे भाव असतात तसे त्याला जग दिसते. पण जग त्यापेक्षा वेगळे असते. मनात भूताचे भय असेल तर जंगलातच काय घरातसुद्धा भूत दिसू शकते. स्वप्नातसुद्धा भूत छातीवर चढून बसेल. काही जणांना चांदणे रम्य वाटते पण विरही जनांना ते आगीसारखे भासते. सुखी माणसाला त्याचे घर स्वर्ग वाटते तर दुःखी माणसाला तेच घर खायला उठते. कुणात दोरी सापासारखी दिसते तर तुलसीदासजींना साप दोरीसारखा दिसला. कुणासाठी हे जग फुलांची बाग आहे तर काहींसाठी काटेरी वन आहे. काही म्हणतात ईश्वराने जग निर्माण केले. ते फार सुंदर आहे. पर्वत, नद्या, झरे, मैदान, वन, समुद्र, ढग, इंद्रधनुष्य, सूर्य चंद्र कुणाला सुंदर वाटतात तर कुणाला त्रासदायक वाटतात. ही सर्व माणसाची नजर आहे, त्याचा पाहण्याचा दृष्टीकोन आहे. त्याची जशी मानसिक स्थिती असेल तशी त्याला सृष्टी दिसते. हा दोष सृष्टीचा नसून दृष्टीचा आहे. याच प्रकारे ज्ञानी व अज्ञानी व्यक्तिची दृष्टी असते. [ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
मुक्ताभिमानी मुक्तो हि बद्धो बद्धाभिमान्यपि । अनुवाद - ज्याला मुक्तिची ओढ आहे, तो मुक्त होतो व ज्याला बंधनात राहण्यात मोठेपणा वाटतो तो बंधनात बांधलेला रहातो. ही लोक समजूत खरीच आहे की जशी मती असेल तशी गती मिळते.
विवेचन - या सूत्रात 'जशी मती असेल तशी गती मिळते' हे एक आध्यात्मिक सत्य असल्याचे अष्टवक्र सांगतात. एक अन्य सूत्र असे आहे की, अन्ते मति सो गती' अन्त म्हणजे मृत्यू. मृत्यूसमयी जशी मति असेल तशी गती प्राप्त होते. याचे पुष्ट्यर्थ अनेक कथा उपलब्ध आहेत. कृष्णाने गीतेत म्हटले आहे की, 'अनासक्त पुरुष कर्मशील राहून परम पदाला प्राप्त होतो. जनकादि राजे ज्ञानी असल्याने आसक्तिरहित कर्म करत त्यांनी परमसिद्धि प्राप्त केली. गीतेत असेही सांगितले आहे की - 'योगः कर्मसु कौशलम्' (योग म्हणजे कर्म-कुशलता आहे). जो योगबुद्धिने म्हणजे स्थितप्रज्ञ होऊन जो कार्यशील रहातो तो मुक्ति मिळविण्यास पात्र होतो. अध्यात्मात अशी अनेक उदाहरणे आहेत की ज्यावरून हे सिद्ध होते की कर्म स्वतः बंधन नाही तर कर्मामधे कर्म करणार्‍याची जी आसक्ति आहे ती बंधन आहे. जी फळाची आशा आहे ती बंधन आहे. बंधनाच्या भितीने कर्म-त्याग करणे सुद्धा पाप आहे आणि कर्माच्या आसक्तिचा त्याग करून कर्म करणे हे मुक्तिचे साधन आहे. म्हणून पापपुण्य कर्मात नसून आसक्तित आहे. निष्काम कर्म बंधन होत नाही. पण तरीही चुकीचे गैरसमजामुळे कर्म हे बंधन व कर्म-त्याग (संन्यास) हे पुण्य असल्याचे सर्रास मानले जाते. ज्या कर्मात कोणताही 'राग' म्हणजेच ईर्ष्या, बदला घेण्याची इच्छा, राग-द्वेष अशा भावना नाहीत ते कर्म बंधन होऊ शकत नाही. कर्माचे कारण शरीर नसून मन आहे. पहिल्यांदा मनात विचार येतो व नंतर कर्म घडते. मृत्यूनंतर शरीराची सोबत सुटून जाते पण मन बरोबर येते. मनाबरोबरच विचार, वासना, आकांक्षा, इच्छा, अपेक्षा याही जोडलेल्या आहेत. तीच मती होय. उपनिषदात म्हटले आहे की 'बंधन व मुक्तिचे कारण मन आहे'. मनात जशी भावना असते तशी गती मिळते. 'यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवती तादृशी' (ज्याची जशी भावना असेल तशी त्याला सिद्धि मिळते.) पापपुण्याचे फळ कर्मातही नसते व त्या फळातही नसते. ते कर्म करणार्‍याच्या भावनेत असते.
आत्मा साक्षी विभुः पूर्ण एको मुक्तश्चिदक्रियः । अनुवाद - आत्मा साक्षी आहे, व्यापक आहे, पूर्ण आहे, एक आहे. मुक्त आहे, चैतन्यस्वरूप आहे, क्रियारहित आहे, असंग आहे, निस्पृह आहे, शान्त आहे. भ्रमामुळे तो बंधनग्रस्त असल्याप्रमाणे (संसारिक असल्याप्रमाणे) भासतो.
विवेचन - या सूत्रात अष्टवक्र जनकाला सांगतात की तूच आत्मा आहेस. आत्मा तुला मिळवावयचा नाहीये. तो तुला प्राप्त झाला असे सुद्धा नाही. कारण मग तू व आत्मा अशी भिन्नता निर्माण होते. अशी भिन्नता नाहीच. तू स्वतःच आत्मा आहे. केवळ अज्ञानाच्या कारणाने तू हे विसरून गेला आहेस. ज्ञान व बोध यांचे द्वारा जागरूक होऊन वास्तव पहायचे आहे, पुन्हा स्मृती जागृत करायची आहे. यापेक्षा निराळे काही करायचे नाहीये. आत्म्याचे स्वरूप सांगतांना अष्टवक्र म्हणतात की हा आत्मा साक्षी आहे, सर्वांचा द्रष्टा आहे. हा सर्वांना पाहतो पण याला पाहणारे कुणी नाही. हा व्यापक आहे. ह्याला मर्यादा घालता येत नाही, संकुचित करता येत नाही, कोणत्याही शास्त्रीय परिभाषेत कैद करता येत नाही. हा पूर्ण आहे. ब्रह्म पूर्ण आहे. 'पूर्णातून' पूर्णाचीच निष्पत्ति होते. म्हणून आत्मासुद्धा ब्रह्माप्रमाणे पूर्ण आहे. त्यात कोणतीही उणीव किंवा कमतरता नाही. आई मुलाला जन्म देते, तो मुलगा पूर्णच असतो व त्यामुळे मातेच्या पूर्णतेत कमीपणा येत नाही. अनेक मुलांना जन्म देऊनही आई पूर्णच रहाते. ब्रह्म व आत्मा ही असेच आहेत. ह्या प्रकारे ज्ञान, प्रेम, दया, करूणा दुसर्‍याला दिल्याने कधी कमी होत नाही. ब्रह्म व आत्म्याचे वर्णन करतांना उपनिषदे सांगतात की, "ते पूर्ण आहे व हे सुद्धा पूर्ण आहे. कारण पूर्णापासून पूर्णाचीच उत्पत्ति होते."
कूटस्थं बोधमद्वैतमात्मानं परिभावयः । अनुवाद - मी आभासात्मक (अहंकारी जीव) आहे असा भ्रम आणि आत-बाहेर असा भाव सोडून तू कूटस्थ (अचल), स्थीर बोधरूप आणि अद्वैत आत्म्याचा विचार कर.
विवेचन - अष्टवक्र पुढे राजाला सांगतात की हा अहंकार सत्य नाही. तो आभासरूप आहे. ह्या आभासरूपी अहंकारामुळेच स्वतःला वेगळा जीव समजतात आणि या भ्रमामुळे आत्मा भिन्न समजतात. म्हणून तू या भ्रमाचा त्याग कर आणि आत्म्याचे आंतले व बाहेरचे असे वेगवेगळे अस्तित्व नाही. हा आत-बाहेरचा भेद मनामुळे निर्माण झाला आहे. आत्मा सर्वत्र आहे. बाहेरसुद्धा आहे, आत सुद्धा आहे. तू केवळ स्थिर व अचल (कूटस्थ) व बोधस्वरूप अद्वैत आत्म्याचा विचार कर. जनक राजाचा भ्रम दूर करण्यासाठी अष्टवक्र सांगतात की तूला हे सर्व उधार मिळालेले विचार आहेत, हे तुझे विचार नाहीत. दुसर्‍यांच्या सांगण्यावरून तू हे मानतोस की तू जीव आहेस व आत्मा वेगळा आहेस. कुणी आत्मा आकाशात आहे समजतात, कुणी स्वर्गात तर कुणी स्वतःत, कुणी स्वतःबाहेर परमात्मा आहे असे मानतात. हे सर्व भ्रम आहेत. या खोट्या समजूतींमुळे सगळेच दुःखी आहेत. त्यांचे बरोबर तू सुद्धा दुःखी होत आहेस. या उधार घेतलेल्या समजूतींचा त्याग करून स्वतः जागृत होऊन पाहिलेस तर सारे भ्रम मीटून 'मी कोण आहे व आत्मा कुठे आहे ?' सारा उलगडा होईल. फक्त ज्ञान जागृत व्हायचे आहे. वेगळे काही करायचे नाहीये. अष्टवक्राने आत-बाहेर असा जो विचार सांगितला आहे तो समजवून घ्यायला हवा. मनुष्याचे बाहेर एक विश्व आहे. या बाह्य, संपूर्ण सृष्टीला कर्म जगत म्हणतात. मनुष्याच्या व्यक्तिमत्वाचा एक पैलू बहिर्मुखी आहे. तो सतत बाहेर पहातो सतत बाह्य जगाचे निरीक्षण करतो. हा पैलू किंवा हे मन आत पाहू शकत नाही. त्याला ध्यानस्थ होणे अवघड वाटते. अशी व्यक्ति कर्मयोगाद्वारे आत्म्यापर्यंत पोहचू शकते. त्याच्यासाठी अन्य पद्धती उपयोगाच्या नाहीत. कर्म योगाचा अर्थ आहे, निष्काम कर्मयोग. आसक्तिचा त्याग करून आपले कर्म हे ईश्वरी कार्य आहे असे समजून काम करणे म्हणजे कर्मयोग होय. हे आहे बाहेरच्या जगाबद्दलचे सांगणे. मनुष्याच्या आतसुद्धा तीन विश्वे आहेत. एक आहे विचारांचे विश्व, त्याच्या आत आहे भाव-जगत आणि त्याच्या आत आहे आत्म-जगत किंवा साक्षी जगत. बुद्धिवादी विचार विश्वात जगतो. बुद्धिवादी विचारांबरोबरच ध्यानाद्वारा चैतन्य आत्म्याला प्राप्त करू शकतो. त्याला कर्म मार्गात नेणे अवघड असते. बुद्धिवादी असल्याने, तो तर्कावर अवलंबून असल्याने चिन्तन आणि विचारांबरोबरच ध्यानाद्वारे त्यात आत्मज्ञान प्राप्त होऊ शकते. याला ज्ञानमार्ग म्हणतात, व अशा व्यक्तिला ज्ञानयोगी म्हणतात. दुसरे जगत भाव-जगत आहे. हे भक्ति व प्रेमाचे जग आहे. ज्या व्यक्तित भावुकता जास्त आहे त्याचे साठी भक्तिचा मार्ग आहे. अशा व्यक्तिला 'भक्त' म्हणतात. भावनाप्रधान व्यक्तिसाठी ज्ञान व कर्म मार्ग उपयुक्त नाहीत. हे ज्ञान कर्म व भक्ति असे तीन मार्ग आहेत, ते भिन्न-भिन्न व्यक्तित्वांच्यासाठी उपयोगी आहेत. चौथे जगत आहे 'आत्म-जगत' किंवा 'साक्षीजगत' याच्या आधारावर सृष्टीचा विकास झाला आहे. सार्‍या सृष्टीचक्राचा आधार आत्म-जगत आहे. हेच लक्ष्य आहे. ज्ञान, कर्म व भक्ति मार्ग या तीन मार्गांनी जे प्राप्त होते ते हेच आहे. कृष्णाचा कर्मयोग, कपिलमुनींचा सांख्ययोग व नारदाचा भक्तियोग हे तीन मार्ग आहेत. पण अष्टवक्राचा मार्ग अद्‌भूत आहे. सरळ साक्षी आत्म्याकडे जाणे हा तो मार्ग आहे. ते कोणची पद्धत सांगत नाहीत. कोणतेही तंत्र सांगत नाही. कर्मयोग नाही ज्ञानयोग नाही व भक्तियोग नाही. सरळ 'साक्षी' तत्त्वाची गोष्ट सांगतात. अत्तिमतः हेच ध्येय आहे. या साक्षीतत्वाची जागृती झाल्याने सर्व भ्रम नष्ट होतात. हा देह, मन, बुद्धि, अहंकार, जग सर्व काही भ्रामक वाटू लागते. त्यांच्यामधे जे मन गुरफटले असते ते मोकळे होते. सर्व समजूती नाहीशा होतात. ज्याप्रमाणे दिवा पेटवल्यावर खोलीतले भूत नाहीसे होते त्याप्रमाणे अन्य समजूती नष्ट होतात. कारण खोलीत जसे भूत नसतेच फक्त भ्रम असतो तसेच या जगाबद्दलचे आपले विचारसुद्धा भ्रम असतात व आत्म्याचे ज्ञान झाल्यावर ते नाहीसे होतात. हे भ्रम नाहीसे करण्याचे अनेक रस्ते, पद्धती आहेत. भक्ति आहे, ईश्वराला शरण जाणे आहे, आपल्याला अकर्ता मानणे आहे. भिक्षान्न खाणे आहे, नम्रता धारण करणे, चरणांवर झुकणे (साष्टांग नमस्कार करणे) यासारख्या अनेक पद्धतींनी अहंकार नष्ट करता येतो. परंतु अष्टवक्रमुनी या कोणत्याही पद्धतीचा उपयोग करत नाहीत. ते सरळ त्या परम शक्तिचा बोध घडवून अहंकार आपोआप गळून पडण्यावर भर देतात. आत्म्याचे ज्ञान झाल्यावर सर्व भ्रम आपोआप नाहीसे होतात. धर्म शाश्वत, सनातन आहे. माणसाने धर्म बनविलेला नाही तर सृष्टीतल्या चैतन्याच्या धर्मातून माणून बनला आहे. माणसाच्या आधी सृष्टी होती म्हणजेच माणसाच्या आधीसुद्धा धर्म होता. धर्म जुना होत नाही, तसा तो नवाही होत नाही. अस्तित्व हाच एक धर्म आहे. धर्म म्हणजे मनुष्याची पूर्ण क्रांती आहे. यामुळे मनुष्यात अंतर्बाह्य बदल होतो. मनुष्य सत्य प्राप्त करतो असे नसून धर्मशीलतेमुळे मनुष्य स्वतःच सत्य होतो. स्वतःच ज्ञान होतो. धार्मिक व्यक्ति समाजातल्या केवळ निष्प्राण झालेल्या रूढी परंपरा पाळत नसतो. ते स्वतः नवीन परंपरा-पद्धती निर्माण करतो. म्हणून अनेकदा रूढीग्रस्त समाजात धर्मप्रवण व्यक्ति अप्रिय होतात. समाज त्यांचा विरोध करतो. म्हणून संत ज्ञानेश्वर, संत रामदास, यांचे समाजाने छळ केले, निंदा केली. संत मीरेला विष दिले, सॉक्रेटिसला विष दिले, कोपर्निकस सारख्या शास्त्रज्ञाला तुरूंगात टाकून मारहाण करून राजसत्तेने पृथ्वी नसून सूर्य फिरतो असे लिहून घेतले. या जड सृष्टीत चेतन्याचा काय उपयोग होणार ? अज्ञानी समाजामुळे एका ज्ञानी पुरुषाचे काय चालणार ? जिथे अज्ञानता एखाद्या वरदानासारखी सर्वांनी स्वीकारली आहे तिथे बुद्धिमान होणे हा मूर्खपणा ठरतो. यामुळेच धर्मसंस्थापक, शास्त्रज्ञ, विचारवंत यांचा दुनियेने छळ केला व अनेकदा हत्या केली.
देहाभिभानपाशेन चिरं बद्धोऽसि पुत्रक । अनुवाद - "हे पुत्रा, तू दीर्घकाळापासून देहाभिमानाच्या बंधनात अडकलेला आहेस. 'मी बोध आहे' या ज्ञानाच्या तलवारीने हे बंधन कापून तू सुखी हो !"
विवेचन - अष्टावक्र सांगतात की ते एकच चैतन्य अनेक रूपात अभिव्यक्त झाले आहे. शरीरस्थ आत्मा सुद्धा तेच चैतन्य आहे. हे शरीर त्याचाच विस्तार आहे. पण ते भौतिक तत्त्वांनी, पंचतत्त्वांनी बनले आहे असा भ्रम होतो. पण पंचतत्त्व सुद्धा त्याच चैतन्यातून निर्माण झाले आहेत. भौतिक पदार्थसुद्धा त्याच आत्म्याच्या विकास आहे. शरीर म्हणजे दृश्य आत्मा आहे आणि आत्मा हे अदृश्य शरीर आहे. त्यात भिन्नता नाही. परंतु तुझा भ्रम हाच आहे की तू स्वतःला आत्मा न मानता केवळ शरीर मानतो. ह्या एकत्वाच्या भावनेचा विसर पडल्यानेच तू देहाभिमानाच्या बंधनात अडकला आहेस. तुला कुणी बांधलेले नाही, स्वतःच्या भ्रमात तू बद्ध आहेस. शरीर व आत्मा भिन्न असल्याची ही भ्रांति तुला अनेक जन्मापासून आहे. ह्या बंधनातून मुक्त होण्याचा एकच उपाय आहे तो म्हणजे बोध होय. अनेक जन्मापासून तू या देहाभिमामुळे बंधनात आहेस. हे बंधन बोध झाल्याने तुटू शकते कारण हे बंधन वास्तव नाही. जर ही बंधने वास्तव असती तर ती तोडण्यासाठी काही क्रिया किंवा कर्म करण्याची, साधनाची गरज भासली असती. परंतु 'हा देह माझा आहे' हा देह आत्मा नाही. असे भ्रम केवळ कल्पनामात्र आहेत. म्हणून हा भ्रम 'मी देह नसून आत्मा आहे' या ज्ञानरूपी तलवारीने कापून सुखी हो, मुक्त हो, भ्रमाचा उपचार विश्वासाने, श्रद्धेने होतो. अशावेळी ऍलोपॅथीच्या गोळ्या-इंजेक्शन निरूपयोगी आहेत. भूताचा इलाज, बाबाजीच्या, साधुसंतांच्या अग्नीकुंडातील राखच करू शकते. तेथे डॉक्टर निरूपयोगी आहे. घरातभूत असल्याचा भ्रम दिवा प्रज्वलित केल्यानेच दूर होतो. रामकृष्णर्जीना साकार कालीमातेच्या स्वरूपातून मुक्त करून निराकारात प्रवेश करण्याची प्रेरणा देण्यासाठी त्यांचे गुरू तोतापुरी यांनी समाधीच्या स्थितीत खोट्या तलवारीचा प्रयोग केला होता कारण "साकार" हाही एक भ्रमच होता; याचप्रमाणे अष्टवक्र ज्ञानरूपी तलवारीने हा अज्ञानरूपी देहाभिमानाचा भ्रम नष्ट करण्यास सांगतात. कारण अज्ञानाचा विनाश साधनेमुळे नव्हे ज्ञानामुळे होतो.
निःसंगो निष्क्रियोऽसि त्वं स्वप्रकाशो निरंजनः । अनुवाद - तू असंग आहेस. क्रिया-रहित आहेस, स्वयंप्रकाशी आहेस आणि दोषविरहित आहेस. तू या ईश्वराच्या प्राप्तीसाठी समाधीचे अनुष्टान करतोस हेच तुझे बंधन आहे.
विवेचन - या सूत्रात अष्टावक्र आत्म-ज्ञानासाठी समाधीच्या अनुष्टानाचे वर्णन 'बंधन' असे करून पुन्हा सांगतात की तू आत्माच आहेस. शरीर मन वगैर नाहीस. आत्मा प्राप्त करायचा नसून तो प्राप्त आहेच, त्याला कुठे शोधायचे नसून तो तुझ्यात विद्यमान आहे. मग हे समाधिचे अनुष्टान समाधीचे प्रयत्न कशासाठी करतोस ? प्रयत्न केल्याने सांसारिक, प्रापंचिक सुखाच्या भौतिक गोष्टींची प्राप्ती करून घेता येते. श्रुति म्हणतात "अ-कृत रूपातील मोक्ष काही कृती केल्याने प्राप्त होऊ शकत नाही, कारण कर्माचे क्ल अनित्य असते." मोक्ष कर्माने मिळत नाही, ज्ञानाने सुद्धा मिळत नाही. ज्ञानाने भ्रांती नाहीशी होते. अविद्येनंतर जे शिल्लक रहाते, ते तूच आहेस. त्यामुळे तू जेथे आहेस तेथे मुक्त आहेस. अज्ञान नष्ट करण्यासाठी फक्त तत्त्वबोधाचाच उपयोग होतो. अष्टवक्र म्हणतात कोणतीही भावना किंवा कृती मुक्त करू शकत नाही कारण तू तीच्यानेच बांधला जाशील. हा आत्मा सर्वत्र विद्यमान आहे. तो प्राप्त नसल्याचा केवळ भ्रम निर्माण झाला आहे. ब्रह्माची प्राप्ती अप्राप्य वस्तूची प्राप्ती नाही. नित्य प्राप्त असलेल्या वस्तूच्या अप्राप्तीच्या भ्रमाची निवृत्ती म्हणजे ब्रह्म. त्यासाठी उपासना, योग, धारणा, ध्यान, समाधि या कशाचीही आवश्यकता नाही. रोगनिवृत्ती झाल्यावर कोणत्याही साधनाची सुद्धा आवश्यकता नसते. स्वास्थ्य उपलब्ध असेल, शरीर आरोग्यपूर्ण असेल तर औषध काय करायचे ? औषध रोग असेल तर उपयोगाचे असते. तुमच्याजवळ जो अनमोल हिरा आहे तो ओळखा. क्रिया शरीर करते व उपासना मन करते. चित्ताची चंचलता योगामुळे दूर होते. यामुळे अनुकूल स्थिती निर्माण होते. प्रत्यक्ष प्राप्ती होत नाही. यामुळे तू समाधी अनुष्ठान करून जो प्रयत्न करतोस तेच तुझे बंधून आहे. याचा त्याग कर कारण या प्रयत्नांचे मागे तुझी मोक्ष प्रातीची वासना आहे. जोपर्यंत वासना आहे तोपर्यंत मोक्ष मिळणार नाही. वासनाच तर मुख्य बंधन आहे मग ती वासना या जगातल्या भौतिक सुखाची असो किंवा मोक्षाची असो. वासने-वासनेत काही फरक नसतो. आत्मरूप तर असंग, क्रियारहित, स्वयंप्रकाशी आणि निर्दोष आहे. हे तू फक्त जाणून घे, तेवढे पुरेसे आहे. तू निर्दोष आहेस, पापी नाहीस तर काही दोष असेल तर तो दोष शरीराने किंवा मनामुळे झालेला असेल. पण तू 'शरीर व मन' यापेक्षा निराळा आहेस. मग तुला दोष कसा लागू शकेल ? आत्मरूप असलेला तू स्वभावानेच निर्दोष आहेस. आत्मा कर्म करतच नाही. आत्मा पापी नाही किंवा पुण्यवान नाही, आत्मा साधू वृत्तीचा नाही व गैरसाधू पण नाही. ज्या शरीराने व मनाने ही कर्मे केलीत ते तर निघून गेलेत. तू फक्त द्रष्टा आहेस. द्रष्ट्याला पाप लागत नाही. या प्रमाणे अष्टवक्रमुनींचा उपदेश 'बोध' प्राप्तीचा आहे. सिद्धिची उच्चतम स्थिती म्हणजे काय हेच अष्टवक्राच्या बोधातून स्पष्ट होते.
त्वया व्याप्तमिदं विश्वं त्वयि प्रोतं यथार्थतः । अनुवाद - हे जग तुझ्यात व्याप्त आहे. तुझ्यामध्येच गुंफलेले आहे. वास्तवतः तू चैतन्यस्वरूप आहेस. म्हणून तू स्वतःला हीन मानून क्षुद्रचित्त होऊ नकोस. विवेचन - आत्म्याचे स्वरूप स्पष्ट करून या सूत्रात अष्टवक्र जगाशी त्याचा संबंध कसा आहे ते राजा जनकाला स्पष्ट करतात. अष्टवक्र म्हणतात की तू स्वतः आत्मा आहेस. स्वतः ब्रह्म आहेस व हे जग तुझी अभिव्यक्ति आहे. हे जग तुझ्या शक्तीने व्याप्त आहे. ह्याचा प्रत्येक कण तुझे स्वरूप आहे. ह्याचे स्पंदन तुझे स्पंदन आहे. ह्याचा विस्तार तुझा विस्तार आहे. ह्याची चेतना तुझी चेतना आहे. ह्याचे सौंदर्य तुझे सौंदर्य आहे. ह्याची शक्ति तुझी शक्ति आहे. सृष्टीचे नियम वास्तविक तुझेच नियम आहेत. ह्यात जे वैविध्य दिसते त्यात एक अंतर्गत एकता आहे. वैविध्य याचा अर्थ भिन्नता असा नाही. कारण ही सृष्टी त्या ब्रह्मापेक्षा वेगळी नाही, त्या परमात्म्यापेक्षा वेगळी नाही. ह्या जगाच्या वेगवेगळ्या अवयवापासून माळेप्रमाणे हे ब्रह्म गुंफलेले आहे. ह्या दृष्टीत वैविध्य असूनही एक सामंजस्य आहे व तो एकरूप असा या सृष्टीचा नियम आहे. त्यामुळे याच्यात एक तादात्म्य दिसून येते व ते तुझ्याच चैतन्यामुळे आहे. ज्याच्यामुळे ही सारी सृष्टी आहे त्याच्यामुळे तू सुद्धा आहेस. जशी ही सृष्टी त्यापासून वेगळी नाही तसाच तू सुद्धा भिन्न नाहीस. तू सुद्धा तेच शुद्ध चैतन्य आहेस म्हणून स्वतःला शरीर मानून क्षुद्रचित्त होऊ नकोस. सर्व पदार्थांचे केन्द्रिय तत्त्व आत्माच आहे व आत्मा वेगवेगळा नाही परंतु तो एकच आहे तो सर्वात व्याप्त आहे. यामुळे सर्वात एकसूत्रता आहे आत्म्याला भिन्न मानणे मूर्खता आहे. स्वतःला केवळ शरीर मानणे महा अज्ञान आहे.मूढ लोकच स्वतःला हीन समजतात. आत्म-ज्ञानी स्वतःला हीन समजत नाही. रामतीर्थ स्वामी ह्यामुळे स्वतःला 'बादशाह' म्हणत असत.
निरपेक्षो निर्विकारो निर्भरः शीतलाशयः । अनुवाद - तू अपेक्षारहित आहेस, निर्विकार आहेस, आत्म-निर्भर आहेस शान्ति व मुक्तिचे स्थान आहेस, अगाध बुद्धिरूप आहेस, क्षोभ-शून्य आहेस. म्हणून फक्त चैतन्यावरच निष्ठा असू दे. विवेचन - राजा जनकाचा आत्मस्वरूपाचा बोध दृढ करण्यासाठी मुनीश्रेष्ठ अष्टवक्र सांगतात -तू आत्मा असल्यास निरपेक्ष आहेस. आत्म्याची काहीच अपेक्षा नसते. अपेक्षा तर शरीर व मनाची असते. तू विकारशून्य आहेस, भूक व तहान हे प्राणाचे स्वभाव आहेत, शोक व मोह हे मनाचे स्वभाव आहे, आणि जन्म व मरण हे शरीराचे स्वभाव आहे. आत्मा या सर्वांच्या पलीकडे आहे. कारण हे स्वभाव काही आत्म्याचे नाहीत. आत्मा केवळ द्रष्टा म्हणून निर्विकार आहे. देहाभिमानामुळे तू स्वतःला विकारी समजतोस. याच कारणाने तू स्वतःला परमुख अपेक्षा समजतोस अन्यथा तू स्वतःवरच अवलंबून आहेस. आत्मा कुणावर अवलंबून नाही. तू आत्मस्वरूप असल्याने शान्ति व मुक्तिचे स्थान आहेस. अशांती हा तुझा स्वभावच नाही. ही हिंसा, ओढाताण, संघर्ष, अस्वस्थता, महत्त्वाकांक्षा ईर्ष्या, आक्रमण सर्व राजनीती आहे जे मनुष्याचे क्षुद्र स्वरूप आहे. मनुष्याच्या दैवी प्रतिभेचा हा दुरूपयोग आहे. याच्यात कुठेच शान्ति व स्वस्थता नाही. राजकारणात संघर्षच संघर्ष आहे. मग तो संघर्ष पदाचा असो किंवा पैशाचा. त्यातून काहीच फलनिष्पत्ति होत नाही. शान्ति व मुक्ति त्यात असू शकत नाही. हे तर आत्म्याचे गुण आहेत. तू अगाध बुद्धिस्वरूप आहेस. तुझ्यात अगाध ज्ञानाचा समुद्र भरलेला आहे. असे असूनही तू बुद्धिहीन असल्याप्रमाणे वागतोस. हे तुझे वागणेच तुला क्षुब्ध बनविते अन्यथा तू क्षोभशून्य आहेस. तू स्वतःला नव्हेस तर प्रकृतिला जास्त महत्त्व देतोस, त्यामुळे तुला क्षोभाचा अनुभव येतो. अन्यथा आत्म्याला क्षोभ कुठला ? यामुळे अन्य बाबींचा भ्रम सोडून तू केवळ चैतन्य स्वरूपात निष्ठावान व एकरूप हो. आत्म्याशी एकनिष्ठता असल्यास त्याचे पूर्ण ज्ञान प्राप्त होते. दुसरी उपाय योजना कामाची नाही. जे सदैव तुझ्याजवळ आहे, त्याच्याशी निष्ठा असणे पुरेसे आहे. राजसत्ता व साक्षीभाव यामुळेच आत्मस्वरूपाचा बोध होईल.
साकारमनृतं विद्धि निराकारं तु निश्चलम् । अनुवाद - साकार दिसते ते निराकार आहे हे ओळख, जे निराकार आहे ते स्थिर आहे हे जाणून घे. ह्या तत्त्व-उपदेशाचा स्वीकार केल्याने पुनःनिर्मिती वा उत्पत्ती होत नाही. विवेचन - या सूत्रात पुनर्जन्माचे कारण स्पष्ट करत अष्टवक्र सांगतात की साकार व निराकार, जड व चैतन्यशील, स्थूल व सूक्ष्म, सृष्टी आणि परमात्मा ही सर्व चैतन्यतत्वाचीच रूपे आहेत. साकार, स्थूल, जड, दृष्टी वगैरे सर्व त्या निराकार सूक्ष्मतत्त्वाची अभिव्यक्ति आहे. ही साकार सृष्टी जशी दिसते तशी ती नाही. हे त्या सूक्ष्माचे प्रकट व परिवर्तीत रूप आहे. त्यामुळे या रूपात एकाअर्था सत्यता नाही. आहे ते वेगळे व दिसते ते वेगळे. आज एक रूप आहे, उद्या दुसरे रूप असेल, त्यामुळे त्यावर विश्वास ठेवता येत नाही. हा सर्व भ्रम आहे म्हणून खोटे आहे कारण याचे रूप सतत बदलत रहाते. ह्यामधे सुख-दुःख यांचा जो भास होतो तो सुद्धा नित्य नाही शाश्वत नाही कारण वेगवेगळ्या प्राण्यांना वेगवेगळी अनुभूती होते. हे सर्व त्याच्या मानसिक स्थितीमुळे घडते. मन सतत बदलत रहाते म्हणून ते सुद्धा विश्वासयोश्व नाही. हे शरीर सुद्धा विश्वासयोग्य नाही. या साकार जगताशी निगडीत अनेक प्रश्न आहेत. उदाहरणार्थ, केव्हा जन्म होईल, केंव्हा मृत्यू होईल, केंव्हा तारूण्य येईल, केव्हां सुख व केंव्हा दुःख येईल ? केव्हां कुणाशी प्रेम किंवा शत्रुत्व निर्माण होईल, केव्हां आपली माणसे परकी होतील व केव्हा परकी माणसे आपली होतील ? वगैर वगैर. हे असे प्रश्न आहेत की ज्यांची खात्रीची उत्तरे कुणी शोधू शकलेला नाही. ज्या सृष्टीत काहीच निश्चित नाही, ती खोटी व भासमान म्हटली तर त्यात काय चूक आहे ? ह्या साकार जगाची कोणतीही स्वतःची सत्ता व अस्तित्व नाही. हे सर्व त्या सूक्ष्म निराकार चैतन्याचेच परिवर्तित रूप आहे. परिवर्तन हाच ह्या साकार जगाचा स्वभाव आहे म्हणून ते विश्वसनीय असू शकत नाही. विश्वसनीय फक्त तो परमात्मा आहे जो चैतन्यरूप, निराकार व सूक्ष्म आहे. तसेच प्रत्येक पदार्थात विद्यमान आहे. तोच स्थिर आहे, नित्य आहे. केवळ त्याच्यावरच विश्वास ठेवता येईल कारण तो आज सुद्धा आहे व उद्या सुद्धा आहे व नंतरही राहणार आहे. सृष्टीच्या उत्पत्तिचे कारण कधी नष्ट होत नाही. दृष्टी नष्ट झाली तरीसुद्धा मूलतत्वाचे अस्तित्व कायम राहिल्याने तिची पुनः निर्मिती होईल. मूलतत्त्व कधी नष्ट होत नाही. सोने कायम असल्यावर दागीने नवे नवे होत राहतात. म्हणून जे दागिने किंवा अलंकार किंवा रूपाचे आकार नंतर होणार आहेत त्यांचेवर विश्वास ठेऊ नकोस. त्या शाश्वत नित्य ब्रह्मावर विश्वास ठेवणार्‍याची पुनः उत्पत्ति होत नाही कारण साकार जगाविषयीची आसक्ति हे उत्पतिचे कारणच नष्ट होते. निराकार आत्म्याचे महत्त्व जाणून घेतले मग उत्पत्ति कशा करता ? जर राजमहाल प्राप्त झाला तर झोपडीत कोण परत येणार ? अष्टवक्र सांगतात. 'या साकार जगातून मुक्ति मिळविण्यासाठी हाच सारभूत उपदेश आहे, हेच तत्वोपदेश आहे.'
यथैवादर्शमध्यस्थे रूपेऽन्तः परितस्तु सः । अनुवाद - ज्याप्रमाणे आरसा त्याच्यातील प्रतिबिंबाचे रूपात आहे व त्या रूपाच्या बाहेरसुद्धा आहे, त्याचप्रमाणे तो परमात्मा या शरीराच्या आत व बाहेरसुद्धा अस्तित्वात आहे. विवेचन - या सूत्रात अष्टवक्र आत्म्याचे स्वरूप अजून जास्त स्पष्ट करून सांगतात. परमात्मा म्हणजे काही एक व्यक्ति नाही की सम्राटाप्रमाणे एका जागी बसून सार्‍या सृष्टीचे संचलन करेल. तो सर्व व्याप्त आहे. सृष्टीचा असा एकही कण नाही की ज्यात तो नाही. मनुष्याच्या शरीरात सुद्धा तो आत व बाहेर व्याप्त आहे. शरीरात आत्म्याच्या रूपाने व सृष्टीत परमात्म्याचे रूपाने तोच चैतन्यरूप परमात्मा व्याप्त आहे. आरशात दिसणारे प्रतिबिंब आपलेच असते त्याप्रमाणे आत्म्यातही आपले प्रतिबिंब दिसते.
एकं सर्वगतं व्योम बहिरन्तर्यथा घटे । अनुवाद - ज्याप्रमाणे सर्वव्यापी एकच आकाश घड्याचे आत व बाहेर व्याप्त आहे, त्याचप्रमाणे नित्य व निरंतर असणारे ब्रह्म सर्व भूतांत व्याप्त आहे.
विवेचन - घट व आकाशाचे उदाहरण देऊन अष्टवक्र सांगतात की ज्याप्रमाणे घटाचे आंत व बाहेर एकच सर्वव्यापी आकाश व्याप्त आहे त्याचप्रमाणे सर्व भूतांत म्हणजे सृष्टीच्या सर्व पदार्थांत व्याप्त आहे. ज्याप्रमाणे शरीराच्या आत व बाहेर एकच आकाश आहे, दोन्ही आकाशांत काहीही भेद नाही त्याचप्रमाणे ब्रह्मसुद्धा आत व बाहेर एकच आहे. शरीरांत जे जीवंतपण आहे, चेतना आहे, हालचाल आहे ही सर्व त्या आत्मतत्त्वाची आहे. ते निघून गेल्यावर शरीर निर्जिव होते. ज्याप्रकारे यंत्राचे काही भाग बदलून त्यास जास्त वर्ष कार्यरत ठेवता येते त्याप्रमाणे काही चर्षें हे शरीर काही काळ जास्त जीवंत ठेवणे शक्य असते. पण आत्मा निघून गेल्यानंतर असे काही बदल करणेही व्यर्थ आहे. आत्मा आहे तोपर्यंतच शरीरात काही बदल करता येतो. म्हणून हे आत्मतत्त्वच प्रमुख आहे, इतर गोष्टी किंवा शरीर मुख्य नाही. |