• मुखपृष्ठ
• षड्‍दर्शने
  • ब्रह्मसूत्रे
    • प्रस्तावना
    • मराठी अनुवाद
  • न्यायशास्त्र
  • वैशेषिक
  • सांख्यशास्त्र
  • योगशास्त्र
  • पूर्वमीमांसा
• आपले वेद
  • प्रस्तावना
  • ऋग्वेद
  • कृष्ण यजुर्वेद
  • शुक्ल यजुर्वेद
  • सामवेद
  • अथर्ववेद
• आपली उपनिषदे
  • प्रस्तावना
  • दशोपनिषदे
  • वैष्णव उपनिषदे
  • शैव उपनिषदे
  • शाक्त उपनिषदे
  • सामान्य उपनिषदे
  • संन्यास उपनिषदे
  • योगोपनिषदे
• आपली पुराणे
  • श्रीमद्‌भागवतपुराण
  • श्रीगर्गसंहिता
  • विष्णुपुराण
  • देविपुराण
  • अग्निपुराण
  • ब्रह्मवैवर्तपुराण
  • शिवमहापुराण
  • हरिवंशपुराण
• रामायण
• आपले संत
  • श्रीज्ञानेश्वर
    • श्रीज्ञानेश्वरी
    • अमृतानुभव
    • चांगदेवपासष्टी
    • सार्थ हरिपाठ
    • श्रीज्ञानेश्वर चरित्र
  • श्रीरामदासस्वामी
    • श्रीदासबोध
    • भीमरूपी स्तोत्रे
    • करुणा स्तोत्रे
    • बारा ओव्याशते
    • आत्माराम
    • आत्माराम-विवरण
    • मनाचे श्लोक
    • मनाचे श्लोक - विवरण
    • अभंग मनोबोध
  • श्रीमुकुंद महाराज
  • श्रीएकनाथ महाराज
    चतु:श्र्लोकी भागवत

    • श्रीएकनाथी भागवत
    • भावार्थ रामायण
    • एकनाथ गाथा
    • चतु:श्लोकी भागवत
    • शुष्काष्टक
    • आनंद लहरी
    • हस्तमालक
    • स्वात्मसुख
    • हरिपाठ
  • नामदेव महाराज
  • श्रीतुकाराम महाराज
  • श्रीहंसराजस्वामी
    • आगमसार
    • लघुवाक्यवृत्ति
    • सदाचार
    • वेदेश्वरी
  • श्रीधरस्वामी(नाझरे)
    • पांडवप्रताप
    • रामविजय
    • हरिविजय
    • शिवलीलामृत
  • कृष्णदयार्णव
  • श्रीमत् शंकराचार्य
    • अद्वैतानुभुति
    • दशश्लोकी
      
      
    • योगतारावली
    • सौंदर्यलहरी
    • वाक्यसुधा
    • विवेकचूडामणि
• श्रीब्रह्मचैतन्य
• स्तोत्राणि
  • प्रस्तावना
  • श्रीविष्णुसहस्रनाम
  • श्रीगणेश
  • श्रीराम
  • श्रीकृष्ण
  • श्रीशिव
  • श्रीगायत्री
  • श्रीललितात्रिपुरसुंदरी
  • श्रीलक्ष्मी
  • श्रीसरस्वती
  • श्रीदुर्गा
• सूक्तानि
  • प्रस्तावना
  • पुरुषसूक्तम्
  • श्रीसूक्तम्
  • नारायणसूक्तम्
  • विष्णुसूक्तम्
  • अग्निसूक्तम्
  • नासदीयसूक्तम्
  • नवग्रहसूक्तम्
  • नक्षत्रसूक्तम्
  • हिरण्यगर्भसूक्तम्
  • देवीसूक्तम्
  • दुर्गासूक्तम्
  • सरस्वतीसूक्तम्
  • मेधासूक्तम्
  • भूसूक्तम्
• संकीर्ण ग्रंथ
  • विविधा गीता
    • प्रस्तावना
    • भगवद्‍गीता गीता
    • आदिमाया गीता
    • अवधूत गीता
    • अष्टावक्र गीता
    • ईश्वर गीता
    • उद्धव गीता
    • गणेश गीता
    • देविगीता
    • रामगीता
    • शिवगीता
  • रुद्रार्थ
  • सनत्सुजातीय
  • पंचदशी
    • प्रस्तावना
    • १-तत्त्वविवेकः
    • २-भूतविवेकः
    • ३-पञ्चकोषविवेकः
    • ४-द्वैतविवेकः
    • ५-महावाक्यविवेकः
    • ६-चित्रदीपः
    • ७-तृप्तिदीपः
    • ८-कूटस्थ दीपः
    • ९-ध्यानदीपः
    • १०-नाटक दीपः
    • ११-ब्रह्मानन्दे योगानन्दः
    • १२-ब्रह्मानन्दे आत्मानन्दः
    • १३-ब्रह्मानन्दे अद्वैतानन्दः
    • १४-ब्रह्मानन्दे विद्यानन्दः
    • १५-ब्रह्मानन्दे विषयानन्दः
  • नारद भक्तिसूत्रे
  • शांडिल्य भक्तिसूत्रे
  • विवेकचूडामणि
• शब्दशोध
• संपर्क

॥ श्री एकनाथी भागवत ॥
अध्याय एकोणतिसावा

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥
ॐ नमो सद्‌गुरुदयार्णव । तुझे कृपेसी नाहीं थांव ।
कृपेनें तारिसी जीव । जीवभाव सांडवूनि ॥ १ ॥
सांडवूनि देहबुद्धी । निरसोनि जीवोपाधी ।
भक्त तारिसी भवाब्धीं । कृपानिधी कृपाळुवा ॥ २ ॥
तुझें पाहतां कृपाळूपण । जीवासी जीवें मारिसी पूर्ण ।
नामा रूपा घालिसी शून्य । जातिगोत संपूर्ण निर्दळिसी ॥ ३ ॥
निर्दळूनि आपपरां । निसंतान करिसी संसारा ।
तो तूं जिवलग सोयरा । कृपाळू खरा घडे केवीं ॥ ४ ॥
जेवीं आंधारीं नांदते दृष्टी । भासतीं नक्षत्रें खद्योतकोटी ।
ते आंधारेंसीं सूर्य घोंटी । तेवीं तुझी भेटी साधकां ॥ ५ ॥
तुझी जेथ साचार भेटी । तुवां केलिया कृपादृष्टी ।
संसारभेदाची त्रिपुटी । त्रिगुणेंसी सृष्टी दिसेना ॥ ६ ॥
न दाखवूनि गुणादि सृष्टी । दाविसी अद्वय ब्रह्म दृष्टीं ।
त्यासी कदा नव्हे दृष्टीभेटी । भेटीसी तुटी कदा न पडे ॥ ७ ॥
जो कदा न देखिजे दृष्टीं । त्यासी केवीं होय भेटी ।
भेटीसी कदा न पडे तुटी । हेही गोष्टी घडे केवीं ॥ ८ ॥
जैसा गर्भ मातेच्या पोटीं । असोनि माउली न देखे दृष्टीं ।
तरी तिचे भेटींसी नव्हे तुटी । तेवीं तुझे पोटीं साधक ॥ ९ ॥
माता कळवळोनि पाळी तान्हे । शेखीं माउलितें तें नेणे ।
तेवीं तुजमाजी अज्ञानें । तुवां प्रतिपाळणें निजलोभें ॥ १० ॥
जन्मल्या बाळाकारणें । माता वाढवी शहाणपणें ।
तेवीं तुझेनि निजज्ञानें । सज्ञान होणें साधकीं ॥ ११ ॥
साधकीं लाहतां तुझें ज्ञान । थितें नाठवे मीतूंपण ।
जीव विसरला जीवपण । अद्वयें पूर्ण परमात्मा ॥ १२ ॥
असोत या बहुता गोष्टी । नव्हता सद्‌गुरुकृपादृष्टी ।
करितां उपायांच्या कोटी । नव्हे भेटी परमार्था ॥ १३ ॥
जाहलिया सद्‌गुरुकृपादृष्टी । साधनें पळतीं उठाउठीं ।
ब्रह्मानंदें कोंदे सृष्टी । स्वानंदपुष्टी साधकां ॥ १४ ॥
जाहलिया सद्‌गुरुकृपा प्राप्त । उपनिषदांचा मथितार्थ ।
साधकांचा चढे हात । कृपा समर्थ श्रीगुरूची ॥ १५ ॥
सद्‌गुरुकृपा समर्थ । तेणें कृपें श्रीभागवत ।
वाखणिलें जी प्राकृत । शुद्ध मथितार्थ सोलींव ॥ १६ ॥
जनार्दनकृपादृष्टीं । माझ्या मराठ्या आरुष गोष्टी ।
रिघाल्या एकादशाचे पोटीं । स्वानंदतुष्टी निजबोधें ॥ १७ ॥
संस्कृतप्राकृतपरवडी । सज्ञान सेविती स्वानंदगोडी ।
गाय काळी आणि तांबडी । परी दुधीं वांकुडी चवी नाहीं ॥ १८ ॥
तेवीं संस्कृतप्राकृतभाखा । ब्रह्मासी पालट नाहीं देखा ।
उभय अभेदें वदला एका । साह्य निजसखा जनार्दन ॥ १९ ॥
जनार्दनकृपेस्तव जाण । अष्टाविंशाचें निरूपण ।
गुह्य गंभीर स्वानंदघन । तेहीं केलें व्याख्यान अतिशुद्ध ॥ २० ॥
तेथें नानाविधा उपपत्ती । निजबोधें साधूनि युक्ती ।
स्वयें बोलिला श्रीपती । ब्रह्मस्थिती निष्टंक ॥ २१ ॥
ब्रह्म अद्वयत्वें परिपूर्ण । तेथ हेतु मातु अनुमान ।
न रिघे बुद्धीयुक्तीसीं मन । अगम्यजाण सर्वार्थीं ॥ २२ ॥
नाहीं दृश्य द्रष्टा दर्शन । नाहीं ध्येय ध्याता ध्यान ।
कर्म कर्ता कारण । मी तूंपण असेना ॥ २३ ॥
युक्तीनें सांडिला प्राण । दृष्टांतीं वाहिली आण ।
प्रमाणें जाहलीं अप्रमाण । बोधेंसी क्षीण विवेक जाहला ॥ २४ ॥
तेथ बोल ना मौन । आकार ना शून्य ।
गुण आणि निर्गुण । समूळ जाण असेना ॥ २५ ॥
ऐसी ब्रह्माची निजस्थिति । कृष्णकृपा उद्धवासी प्राप्ती ।
अबळांसी अगम्य निश्चितीं । जन कैशा रीतीं तरतील ॥ २६ ॥
ब्रह्मस्थिति अतिदुर्गम । हें उद्धवासी कळलें वर्म ।
साधकांचें साधावया काम । उपावो सुगम पूसत ॥ २७ ॥
कृष्ण निजधामा जाईल आतां । मग ब्रह्मप्राप्ती न ये हाता ।
साधक गुंतती सर्वथा । उपाय तत्त्वतां कोण सांगे ॥ २८ ॥
एवं साधकांचिया हिता । उद्धव कळवळोनि तत्त्वतां ।
सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ये हाता । तो उपाय अच्युता पूसत ॥ २९ ॥
एकुणतिसावा निरूपण । ब्रह्मप्राप्तीचें सुगम साधन ।
सप्रेम भगवद्‍भजन । तें भक्तीलक्षण हरि सांगे ॥ ३० ॥
सुगम साधनें ब्रह्मप्राप्ती । अबळांसी लाभे जैशा रीतीं ।
साश्लोकीं देवासी विनंती । उद्धव तदर्थीं करितसे ॥ ३१ ॥

उद्धव उवाच-
सुदुस्तरामिमां मन्ये योगाचर्यामनात्मनः ।
यथाऽञ्जसा पुमान् सिद्धयेत्तन्मे ब्रूह्यञ्जसाऽच्युत ॥ १ ॥

पूर्वाध्यायीं ब्रह्मस्थिती । सांगितली ते दुर्गम गती ।
भोळ्या भाविकां अबळांप्रती । हे ब्रह्मप्राप्ती साधेना ॥ ३२ ॥
वस्तु व्यक्त ना अव्यक्त । शेखीं प्रकट ना नव्हे गुप्त ।
न कळे मूर्त कीं अमूर्त । केवीं साधकां तेथ प्रवेशु ॥ ३३ ॥
जें स्थूल ना सूक्ष्म होये । जें आहे नाहीं शब्द न साहे ।
जेथ पाहतें पाहणें दोनी जाये । तें साधकां होये केवीं साध्य ॥ ३४ ॥
जें दिसें तें ब्रह्म म्हणावें । तंव ते माया रूपें नांवें ।
आतां नाहींचि म्हणोनि सांडावें । तेणेंही नाडावें साधकीं ॥ ३५ ॥
जें आकार ना नव्हे शून्य । जेथें न रिघे ध्येय ध्यान ।
ज्यासी लाजे ज्ञेय ज्ञान । ज्यातें साधन स्पर्शेना ॥ ३६ ॥
जें न चढे शब्दाचे हात । जें नातुडे मौनाच्या आंत ।
आंत बाहेर नाहीं जेथ । काय साधकीं तेथ करावें ॥ ३७ ॥
नाहीं आंतबाहेर विचारा । तेथ काय धरावें निर्धारा ।
जेथ निर्धारूही पुरा । धरावय धीरा धीर नव्हे ॥ ३८ ॥
साधकीं स्थिर करावया मन । कांहीं न दिसे अवलंबन ।
तेथें अनात्मे अज्ञान जन । त्यांसी दुस्तर जाण हा योगु ॥ ३९ ॥
यापरी निजात्मप्राप्ती । कदा न चढे अबळाहातीं ।
मज तंव मानलें निश्चितीं । हे आत्मस्थिति दुस्तुरू ॥ ४० ॥
ऐशिया ब्रह्माची ब्रह्मप्राप्ती । अज्ञान अप्रयासें पावती ।
तैशी सुगम साधनस्थिती । सांग श्रीपती कृपाळुवा ॥ ४१ ॥
तुवां निजधामा प्रयाण । मांडिलेसें अति त्वरेन ।
एथ तरावया अज्ञान । सुगम साधन सांगिजे ॥ ४२ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण ।
तुज गेलिया अज्ञान जन । तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४३ ॥
पव्हणियापरिस पाय‍उतारा । स्त्रियां अबळां अतिसोपारा ।
तैशिया उपायप्रकारा । शार्ङ्गधरा सांगिजे ॥ ४४ ॥
तुझ्या ठायी सद्‍भाव पूर्ण । परी नेणती शब्दज्ञान ।
ऐसे जे अज्ञान जन । त्यासी तरावया साधन सुगम सांगें ॥ ४५ ॥
मनोनिग्रहो अतिकठिण । साधकां नेमवेना संपूर्ण ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ४६ ॥

प्रायशः पुण्डरीकाक्ष युञ्जतो योगिनो मनः ।
विषीदन्त्यसमाधानान्मनोनिग्रहकर्शिताः ॥ २ ॥

ऐकें कृष्णा कमलनयना । शिणतां साधक साधना ।
कदा नाकळवे मना । तेही विवंचना अवधारीं ॥ ४७ ॥
निग्रहावया निजमन । साधक साधिती प्राणापान ।
त्यांसीही छळोनियां मन । जाय निघोन तत्काळ ॥ ४८ ॥
घालूनियां एकांतीं आसन । मनोनिग्रहीं जे सावधान ।
त्यांसीही ठकूनियां मन । जाय निघोन चपलत्वें ॥ ४९ ॥
मनोनिग्रहीं आम्ही हटी । म्हणोनि रिघाले कपाटीं ।
त्यांसीही ठकूनि मन शेवटीं । जाय उठाउठीं चपलत्वें ॥ ५० ॥
एक आकआळावया मन । त्यजूनि बैसले अन्न ।
तंव मनें केलें आनेआन । जागृती स्वप्न अन्नमय ॥ ५१ ॥
मनोनिग्रह करितां देख । मन खवळे आधिकाधिक ।
मनोनेमीं सज्ञान लोक । शिणले साधक साधनीं ॥ ५२ ॥
वारा बांधवेल मोटें । अग्नि प्राशवेल अवचटें ।
समुद्र घोंटवेल घोंटें । मन आत्मनिष्ठे तरी न ये ॥ ५३ ॥
आकाश करवेल चौघडी । महामेरु बांधवेल पुडीं ।
शून्याची मुरडवेल नरडी । परी या मनाच्या वोढी अनिवार ॥ ५४ ॥
काळ जिंकवेल तत्त्वतां । त्रिभुवनीची लाभेल सत्ता ।
परी मनोनिग्रहाची वार्ता । तुजवीण अच्युता घडे केवीं ॥ ५५ ॥
तापसां मन तत्काळ छळी । मन नेमस्तांचा नेम टाळी ।
मन बळियांमाजीं महाबळी । करी रांगोळी धैर्याची ॥ ५६ ॥
मन इंद्रातें तळी पाडी । मन ब्रह्म्यातें हटेंचि नाडी ।
ऐशी मनाची वोखटी खोडी । आपल्या प्रौढीं नावरे ॥ ५७ ॥
साधनीं साधक शिणतां । मनोजयो न येचि हाता ।
तुजवांचूनि अच्युता । मन सर्वथा नावरे ॥ ५८ ॥
अत्यंत साधूनि निरवडी । मनोजयो आणितां जोडी ।
तंव सिद्धींची दाटे आडाडी । तेणेंही मन नाडी साधकां ॥ ५९ ॥
तुझी कृपा नव्हतां जाण । साधकां कदा नागवे मन ।
तूं तुष्टल्या जनार्दन । मनपणा मन स्वयें विसरे ॥ ६० ॥
सर्वभावें न रिघतां शरण । साधकां कदा नावरे मन ।
मनोनिग्रहार्थ जाण । तुझे चरणा शरण रिघावें ॥ ६१ ॥

अथात आनन्ददुघं पदाम्बुजं
हंसाः श्रयेरन्नरविन्दलोचन ।
सुखं नु विश्वेश्वर योगकर्मभि-
स्त्वन्माययाऽमी विहता न मानिनः ॥ ३ ॥

कमलापति कमलवदना । कमलालया कमलनयना ।
नाभिकमळीं कमलासना । तुवां ब्रह्मज्ञाना अर्पिलें ॥ ६२ ॥
त्या तुझ्या चरणीचें चरणामृत । तुझ्या कृपा ज्यास होय प्राप्त ।
मनोजय त्याचा होय अंकित । तो होय विरक्त भवभावा ॥ ६३ ॥
तुझ्या चरणामृताची गोडी । मनोजयातें तत्काळ जोडी ।
आधिव्याधि भवपाश तोडी । स्वानंदकोडी साधकां ॥ ६४ ॥
सकळ साधनांचें निजसार । सांख्ययोगविवेक सधर ।
त्या साराचेंही निजसार । तुझी भक्ति साचार श्रीकृष्णा ॥ ६५ ॥
जाणोनि भक्तीचें रहस्य । हृदयप्रेमा लोधलें मानस ।
तेंचि विज्ञान राजहंस । भजनसारांश सेविती ॥ ६६ ॥
काया वाचा आणि मन । सद्‍भावें सदा संपन्न ।
ऐशिया भक्तां तुझे चरण । स्वानंदें पूर्ण दुभती ॥ ६७ ॥
धर्म‍अर्थकाममोक्षांसी । साङ्ग साधनें सिद्धी त्यांसी ।
विकळ जाहलिया साधनांसी । ये साधकांसी अपावो ॥ ६८ ॥
तैशी तंव तुझी भक्ति नव्हे । तुज भजतां जीवेंभावें ।
भजकां विघ्न कदा न पवे । शेखीं भक्त नागवे विघ्नासी ॥ ६९ ॥
जें आणि खद्योतासी । भेटी होय सावकाशीं ।
तरी विघ्ने भक्तांपाशीं । धीरु यावयासी न धरिती ॥ ७० ॥
पडतां पंचाननाची घाणी । होय मदगजभंगाणी ।
तेवीं तुझ्या भावार्थभजनीं । होय धूळधाणी विघ्नांची ॥ ७१ ॥
येणें निश्चयें निजसंपन्न । तुझ्या चरणीं अनन्य शरण ।
त्यांसी नातळे जन्ममरण । मा इतर विघ्न तें कैंचें ॥ ७२ ॥
येणें भावें जे अनन्यशरण । त्यांसी तुझे निजचरण ।
स्वानंदे सदा करिती पूर्ण । जेवीं कामधेनु जाण निजवत्सा ॥ ७३ ॥
भक्तिसरोवरीं निर्मळ । नवविध रसें रसिक जळ ।
तेथ तुझे चरणकमळ । विकासत केवळ भावार्थसूर्यें ॥ ७४ ॥
तेथ स्वानुभवैक भ्रमर । झेंपावोनियां अरुवार ।
कुचंबों नेदितां केसर । आमोदसुखसार सेविती ॥ ७५ ॥
तेथ विवेक परमहंस । ते सरोवरींचे राजहंस ।
चरणकमळीं करूनि वास । आमोद सुरस सेविती ॥ ७६ ॥
हो कां आर्त जिज्ञासु अर्थार्थीं । हेही ते सरोवरीं असती ।
परी कमळामोद नेणती । ते क्रीडती कमळातळीं ॥ ७७ ॥
ऐसिया भोळ्याभक्तांसी । तूं तारिसी हृषीकेशी ।
एवं जे जे लागले भक्तीसी । अपावो त्यांसी असेना ॥ ७८ ॥
भावें करितां तुझें भजन । तूं भावार्थे होशी प्रसन्न ।
तुझ्या प्रसन्नता तुझे चरण । स्वानंदें पूर्ण वर्षत ॥ ७९ ॥
तू विश्वमूर्ती विश्वेश्वरु । तूं ब्रह्मादिकांचा ईश्वरु ।
तुझा जाहलिया अभय करू । भक्तां भवपारू स्पर्शेना ॥ ८० ॥
तुझी भक्ती तें त्यांचें सत्कर्म । तुझा भाव तो त्यांचा स्वधर्म ।
तुज नैवेद्य अर्पणें उत्तम । तोचि याग परम भक्तांचा ॥ ८१ ॥
नित्य स्मरणें तुझें नाम । हाचि भक्तांचा जपसंभ्रम ।
तुझें कीर्तन मनोरम । ते समाधि परम भक्तांची ॥ ८२ ॥
एवं भक्त करिती जें जें कर्म । तें तें तूं होसी पुरुषोत्तम ।
ज्यासी तूं तुष्टसी मेघश्याम । त्यासी भवभ्रम स्पर्शेना ॥ ८३ ॥
यापरी भजनमुखें । भक्त तारिसी निजात्मसुखें ।
तेणें सुखाचेनि हरिखें । अतिसंतोखें डुल्लत ॥ ८४ ॥
एवं अनपेक्षित भक्तजन । तूं निजसुखें करिसी पूर्ण ।
तुज न रिघती जे शरण । ते मायेनें जाण मोहिले ॥ ८५ ॥
जे तुझ्या चरणांसी विमुख । ते स्वप्नींही न देखती सुख ।
चढतेंवाढतें भोगिती दुःख । मायेनें मूर्ख ते केले ॥ ८६ ॥
त्यजूनि तुझें चरणध्यान । करितां योगयागाक्रिया दान ।
तें तें साधकां होय बंधन । खवळे अभिमान ज्ञातृत्वें ॥ ८७ ॥

( पूर्वश्लोकाचा चरण ) ‘त्वन्माययाऽमी विहता न मानिनः’

हाचि श्लोकींचा अंतींचा चरण । उपक्रमोनियां आपण ।
पंडितांचा ज्ञानाभिमान । अभक्तपण प्रकाशी ॥ ८८ ॥
आम्ही ज्ञाते आम्ही योगी । आम्ही प्रवर्तक कर्ममार्गीं ।
आम्ही श्रोत्रिय पवित्र जगीं । आमुची मागी अतिशुद्ध ॥ ८९ ॥
लोक केवळ अज्ञान । तैसे आम्ही नव्हों आपण ।
आमचें वचन प्रमाण । सर्वार्थीं जाण सर्वांशीं ॥ ९० ॥
आम्ही ज्ञाते हें मानूनि दृढ । ज्ञानाभिमानें केले मूढ ।
पांडित्यें हो‍ऊनि गर्वारूढ । दुःख दुर्वाड भोगिती ॥ ९१ ॥
अभिमानाऐसा वैरी । आन नाहीं संसारीं ।
तो हा ज्ञानाभिमानेंकरीं । घाली दुस्तरीं सज्ञान ॥ ९२ ॥
असो हे अभक्तांची कथा । जे चुकले भक्तिपंथा ।
यालागीं नाना परींची व्यथा । देह‍अहंता सोसिती ॥ ९३ ॥
जिंही भक्तीसी विकूनि चित्त । जाहले अनन्यशरणागत ।
त्यांसी तारिता तूं जगन्नाथ । निजसुखें निजभक्त नांदविसी ॥ ९४ ॥
तुझे जे कां भक्तजन । जिंहीं भक्तीसी विकिला प्राण ।
त्यासी न मागतां ब्रह्मज्ञान । सहजें जाण ठसावे ॥ ९५ ॥
तुझें करितां निजभजन । भक्तांसी कदा न बाधी विघ्न ।
सुखें होती सुखसंपन्न । हें नवल कोण गोविंदा ॥ ९६ ॥
जे तुज अनन्यशरण । तूं सर्वदा त्यांअधीन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ९७ ॥

किं चित्रमच्युत तवैतदशेषबन्धो
दासेष्वनन्यशरणेषु यदात्मसात्त्वम् ।
यो रोचयन् सहमृगैः स्वयमीश्वराणां
श्रीमत्किरीटतटपीडितपादपीठः ॥ ४ ॥

विघ्न न बाधी तुझ्या भक्तांसी । हें नवल नव्हे हृषीकेशी ।
तूं भुलोनि भक्तप्रेमासीं । भक्ताधीन होसी सर्वदा ॥ ९८ ॥
हो‍ऊनि निजदासाअधीन । मध्यरात्रीं पुरविसी अन्न ।
शेखीं तुज न मिळे भोजन । भुकेल्या पान भाजीचें ॥ ९९ ॥
उभय सेनेचे देव्हडीं । शस्त्रें सुटतां अति कडाडीं ।
तेथ सोसिसी रथाची वोढी । शेखीं रथींचीं घोडीं तूं धुशी ॥ १०० ॥
तुझा मुकुट नाकळे वेदासी । तेथ भक्तांचा चाबुक खोंविसी ।
देखतां सकळिकां रायांसी । रणीं घोडे धुसी निजांगें ॥ १०१ ॥
वागोरे धरोनि दांतीं । चारी घोडे चहूं हातीं ।
धुतां न लाजसी श्रीपती । भक्ताधीन निश्चितीं तूं ऐसा ॥ १०२ ॥
बंदीचा सोडविला ज्यासी । तो उग्रसेन स्वामी करिसी ।
उच्छिष्टें धर्माघरींचीं काढिसी । शेखीं गायी राखिसी नंदाच्या ॥ १०३ ॥
असो ते थोरांची थोर मात । तूंचि मिळोनि गोपाळात ।
उभ‍उभ्यां खासी त्यांचा भात । छंदें नाचत त्यांचेनी ॥ १०४ ॥
न म्हणसी सोवळें ओवळें । प्रत्यक्ष केवळ गोवळे ।
त्यांचेनि उच्छिष्टकवळें । स्वानंदमेळें डुल्लसी ॥ १०५ ॥
द्रौपदीचिये अतिसांकडीं । नेसतीं जाहलासि तूं लुगडीं ।
गोपिकांचिया निज‍आवडीं । तूं कडोविकडीं नाचसी ॥ १०६ ॥
पूर्णकलश नेतां पाहीं । कांटा मोडला गोपीचे पायीं ।
तो पाय धरूनि हातीं दोंही । तूं कांटा लवलाहीं फेडिसी ॥ १०७ ॥
खांदीं वाहिलें दुर्वासासी । द्वारपाळ तूं बळीपाशीं ।
ऐसा भक्ताधीन तूं होसी । वचनें वर्तसी दासांच्या ॥ १०८ ॥
देवा तूं ऐसें म्हणसी । गोवळत्व सत्यत्वें मानिसी ।
तें तुज न घडे हृषीकेशी । तूं पूज्य होसी सुरनरां ॥ १०९ ॥

( पूर्वश्लोकींचें पद ) ‘श्रीमत्किरीटतटपीडितपादपीठः ॥’

इंद्र चंद्र आणि महेंद्र । ब्रह्मा बृहस्पति आणि शंकर ।
ऐसे पूज्य जे कां ईश्वर । तेही तुझे किंकर श्रीकृष्णा ॥ ११० ॥
तुझे आसनाचे पादपीठीं । यांच्या मुकुटमणियांच्या कोटी ।
घर्षणीं झणत्कार उठी । नमस्कारा दाटी सुरवरां ॥ १११ ॥
तुझी आज्ञा न मानितां । ब्रह्मादिकांचिया माथां ।
साटू वाजे जी सर्वथा । मा इतरांची कथा ते कोण ॥ ११२ ॥
तुझे आज्ञेभेणें जाण । वायु वागवी नेमस्त प्राण ।
सूर्य चालवी दिनमान । तुझे आज्ञेभेणें गोविंदा ॥ ११३ ॥
तुझे आज्ञेचे भयभागीं । समुद्र मर्यादा नुल्लंघी ।
तुझ्या आज्ञेच्या नियोगी । वर्षिजे मेघीं जळ काळीं ॥ ११४ ॥
तुझे आज्ञेची अगाध थोरी । स्वयें मृत्यु वंदी शिरीं ।
तोही स्वकाळळीं प्रळयो करी । आज्ञेबाहेरी कदा न निघे ॥ ११५ ॥
आशंका ॥
मी तंव नंदाचा खिल्लारी । उग्रसेनाची सेवा करीं ।
माझीं हे एवढी थोरी । मिथ्या मुरारी म्हणशील ॥ ११६ ॥
तुवां पाडूनि काळाचे दांत । गुरुपुत्र आणिला एथ ।
इंद्र केला मानहत । गोकुळीं अद्‍भुत वर्षतां ॥ ११७ ॥
इतरांची गोठी कायशी । हो‍ऊनि वत्सें वत्सपांसीं ।
वेड लाविलें विधात्यासी । शेखीं गोवळ होसी नंदाचा ॥ ११८ ॥
बाणकैवारालागुनी । शिव आला अतिकोपोनी ।
तो त्वां जिंकिला अर्धक्षणी । शार्ङ्गपाणी ईश्वरेश्वरा ॥ ११९ ॥
तुझी भेटी घ्यावयाकारणें । उत्कंठा वाहिजे नारायणें ।
ब्राह्मण अपत्यद्वारा तेणें । तुझी भेटी वांछिणें सर्वदा ॥ १२० ॥
तूं भक्तकाजपंचानन । सत्य करावया अर्जुन ।
क्षीरसागरीं रिघोनि जाण । कृष्णनारायण भेटले ॥ १२१ ॥
दोहींचे भेटीची परवडी । संत जाणती निजआवडीं ।
दोघां मिठी पडली गाढी । निजात्मगोडी अभिन्न ॥ १२२ ॥
कृष्णीं विराला नारायण । कीं नारायणामाजीं श्रीकृष्ण ।
दोघां नाहीं दोनीपण । स्वरूप परिपूर्ण एकत्वें ॥ १२३ ॥
तेथ अर्जुनासी जाहली व्यथा । थित्या अंतरलों कृष्णनाथा ।
तंव शेषशयनीं होय देखता । नारायणता श्रीकृष्णीं ॥ १२४ ॥
तो तूं भक्तकाजकैवारी । लीलाविग्रही अवतारधारी ।
अवतार धरिसी नानापरी । दीनोद्धारी श्रीकृष्णा ॥ १२५ ॥
यापरी गा हृषीकेशी । अगाध महिमा तुझेपाशीं ।
येचि अवतारीं आम्हांसी । प्रतीती निश्चयेंसी पैं आली ॥ १२६ ॥
अखंड ऐश्वर्याची स्थिती । अनावृत ज्ञानस्फूर्ती ।
अद्वयानंदा नाहीं च्युती । ‘अच्युत’ निश्चितीं या हेतू ॥ १२७ ॥
ऐसा तूं अनंत अपरंपार । नियंता ईश्वराचा ईश्वर ।
तरी तूं भक्तकरुणाकर । तोही प्रकार अवधारीं ॥ १२८ ॥

(पूर्वश्लोकींचा चरण) ‘योऽरोचयन् सहमृगैः स्वयमीश्वराणाम् ॥’

देवां दुर्लभ जो नमस्कारा । तो तू रिसां आणि वानरां ।
खेंव देसी रामचंद्रा । लीलावताराचेनि नटनाट्यें ॥ १२९ ॥
तुवां बोलावें कृपा करूनी । यालागीं वेद तिष्ठे सावधानीं ।
तो तू वानरांच्या कानीं । गुज आळोंचूनी सांगशी ॥ १३० ॥
तुझें ज्ञान न कळे वेदशास्त्रां । तो तूं विचार पुससी वानरां ।
अनुसरोनि त्यांच्या मंत्रा । उपायद्वारा वर्तसी ॥ १३१ ॥
यज्ञींचीं अवदानें प्रांजळें । कदा न घेसी यज्ञकाळें ।
तो तूं वानरांची वनफळें । खासी कृपाबळें सप्रेम ॥ १३२ ॥
ऐसें भक्तांचें निजप्रेम । तूं प्रतिपाळिसी मेघश्याम ।
त्या तुजमाजीं नाहीं विषम । तूं आत्माराम जगाचा ॥ १३३ ।
‘एतदशेषबंधो’
तूं अंतर्यामीं निजसखा । परमात्मा हृदयस्थ देखा ।
तुजमाजीं भूतां भौतिकां । भिन्न आवांका असेना ॥ १३४ ॥
तूं जडातें चेतविता । मूढातॆं ज्ञानदाता ।
सकळ जीवां आनंदविता । तुझिया चित्सत्ता जग नांदे ॥ १३५ ॥
मातापित्यांचें सख्यत्व देखा । तो प्रपंचयुक्त आवांका ।
तूं हृदयस्थ निजसखा । सकळ लोकां सुखदाता ॥ १३६ ॥
ऐसा तूं सर्वांचा हृदयस्थ । सर्ववंद्यत्वें अतिसमर्थ ।
जाणासी हृदयींचा वृत्तांत । स्वामी कृपावंत दीनांचा ॥ १३७ ॥
यापरी गा हृषीकेशी । दीनदयाळू निजभक्तांसी ।
ऐशिया सांडूनि स्वामीसी । कोण धनांधासी भजेल ॥ १३८ ॥

तं त्वाखिलात्मदयितेश्वरमाश्रितानां
सर्वार्थदं स्वकृतविद्विसृजेत को नु ।
को वा भजेत् किमपि विस्मृतयेऽनुभूत्यै
किं वा भवेन्न तव पादरजोजुषां नः ॥ ५ ॥

विधाता आणि हरि हर । हे मायागुणीं गुणावतार ।
तूं मायानियंता ईश्वर । भक्तकरुणाकर सुखदाता ॥ १३९ ॥
त्या तुझी करितां निजभक्ती । चारी पुरुषार्थ चारी मुक्ती ।
भक्तांसी लोटांगणीं येती । एवढी अर्थप्राप्ती निजभक्तां ॥ १४० ॥
निजभक्तांचें मनोगत । तूं सर्वज्ञ जाणता भगवंत ।
भक्तहृदयींचें हृद्‌गत । जाणोनि सर्वार्थ तूं देसी ॥ १४१ ॥
भावार्थाचें भोक्तेपण । जाणता तूं एक श्रीकृष्ण ।
तुजवेगळें हें लक्षण । आणिका जाण कळेना ॥ १४२ ॥
ऐसा स्वामी तूं उत्तमोत्तम । तुझेनि साधकां सुख परम ।
आणिक नाहीं तुजसम । तूं स्वामी पुरुषोत्तम सर्वांचा ॥ १४३ ॥
तूं सर्वांचा स्वामी होसी । परी कृपाळु निजभक्तांसी ।
अग्निविषादि नानाबाधेंसीं । तुवां ‘प्रल्हादासी’ रक्षिलें ॥ १४४ ॥
तुज भक्तांची कृपा प्रबळ । उत्तानचरणाचें तानें बाळ ।
करोनियां वैराग्यशीळ । ‘ध्रुवासी’ अढळ तुवां केलें ॥ १४५ ॥
शत्रुबंधु ‘विभीषण’ । तुज झाला अनन्यशरण ।
त्याचे कृपेस्तव जाण । सकुळीं रावण उद्धरिला ॥ १४६ ॥
छळूनि बांधिलें ‘बळीसी’ । शेखीं कृपा उपजली कैसी ।
त्याचे द्वारीं द्वारपाळ होसी । निजलाजेसी सांडूनि ॥ १४७ ॥
ऐशी भक्तकृपा तुजापाशीं । भक्तहृद्गत तूं जाणसी ।
ऐशा सांडूनि निजस्वामीसी । कोण धनांधांसी सेवील ॥ १४८ ॥
देहेंद्रियां जें सुख भासे । तें तुझेनि सुखलेशें ।
तो तूं सकळसुखसमावेशें । प्रसन्न अनायासें निजभक्तां ॥ १४९ ॥
साधु जाणती तुझा महिमा । तूं ज्ञानियांचा अभेद आत्मा ।
भक्तप्रिय पुरुषोत्तमा । तुझा सुखाचा प्रेमाअप्रमेय ॥ १५० ॥
तुझे सेवेचिया संतोखें । भक्त सुखावले निजसुखें ।
त्यांसी देहद्वंद्वजन्मदुःखें । स्वप्नींही संमुखें कदा नव्हती ॥ १५१ ॥
तुझ्या भजनसुखें तुझे भक्त । विषयीं हो‍ऊनि विरक्त ।
ते राज्य समुद्रवलयांकित । थुंकोनि सांडित तुच्छत्वें ॥ १५२ ॥
सकळभोगवैभवेंसीं । स्वर्ग आलिया भक्तांपाशीं ।
ते उपेक्षिती तयासी । जेवीं राजहंसीं थिल्लर ॥ १५३ ॥
जे विनटले भजनाच्या ठायीं । ते तूं सुखरूप करिसी पाहीं ।
देहीं असतांचि विदेही । सर्वा ठायीं समसाम्यें ॥ १५४ ॥
ऐसा स्वामी तूं हृषीकेशी । सदा संतुष्ट निजभक्तांसीं ।
कठिणत्व नाहीं सेवेसी । कैसें म्हणसी तें ऐक ॥ १५५ ॥
जाणें न लगे परदेशासी । आणि अनवसरु नाहीं सेवेसी ।
भक्तांनिकट अहर्निशीं । तूं हृदयनिवासी निजत्मा ॥ १५६ ॥
सेवेलागीं न लगे धन । शरीरकष्ट न लगती जाण ।
तुझ्या चरणीं ठेविल्या मन । तूं स्वानंदघन तुष्टसी ॥ १५७ ॥
तूं तुष्टोनि करिशी ऐसें । सांडविसी प्रपंचाचें पिसें ।
त्रिगुणेंसीं त्रिपुटी नासे । अनायासें मिथ्यात्वें ॥ १५८ ॥
ऐसा तूं सुसेव्य आणि कृपाळू । निजस्वामी तूं दीनदयाळू ।
तुझी सेवा सांडी तो बरळू । मूर्ख केवळू अतिमंद ॥ १५९ ॥
निमेषोन्मेषांचे व्यापार । तुझेनि चालती साचार ।
तुझे सेवेसी विमुख नर । ते परमपामर अभाग्य ॥ १६० ॥
तुझी सेवा सुखरूप केवळ । तीस उपेक्षूनियां बरळ ।
विषयांचे विषकल्लोळ । जे सर्वकाळ वांछिती ॥ १६१ ॥
ज्या विषयांचा विषलेश । थित्या निजसुखा करी नाश ।
जन्ममरणांचा विलास । दुःख असोस भोगावी ॥ १६२ ॥
त्या विषयांचे विषयदाते । इंद्र-महेंद्र कृपणचित्तें ।
त्यांसी भजती जे विषयस्वार्थें । तेही निश्चितें अभाग्य ॥ १६३ ॥
तुझिया कृपा तुझे भक्त । सुखसंपन्न अतिसमर्थ ।
संसारी असोनि विरक्त । हें नवल एथ नव्हे देवा ॥ १६४ ॥
तुझें चरणरज जे सेविती । पृथुजनकादि नृपती ।
त्यासी इंद्रादिक वंदिती । पायां लागती ऋद्धिसिद्धी ॥ १६५ ॥
आकल्प करितां तपःस्थिति । ज्या सिद्धींची नव्हे प्राप्ती ।
त्या सिद्धी भक्तां शरण येती । ऐसी श्रेष्ठ भक्ति पैं तुझी ॥ १६६ ॥
आणिक साधनें न करितां । तुझे भजनीं ठेविल्या चित्ता ।
सर्व सिद्धी होते शरणागता । स्वभावतां भक्तांसी ॥ १६७ ॥
यापरी तुझे उपकार । भक्तांप्रति घडले अपार ।
त्यासी तैंचि घडे प्रत्युपकार । हरिचरणीं साचार जैं स्वयें विरे ॥ १६८ ॥
तेंचि विरालेंपण ऐसें । जेवीं प्रतिबिंब बिंबीं प्रवेशे ।
कां घटाकाशींचेनि आकाशें । होईजे जैसें महदाकाश ॥ १६९ ॥
ऐसें तुजमाजीं न विरतां । प्रत्युपकार न ये हाता ।
जो पुरवी सर्व स्वार्था । त्यासी विसरतां अधःपातु ॥ १७० ॥

नैवोपयन्त्यपचितिं कवयस्तवेश
ब्रह्मयुषापि कृतमृद्धमुदः स्मरन्तः ।
योऽन्तर्बहिस्तनुभृतामशुभं विधुन्वन्
आचार्यचैत्यवपुषा स्वगतिं व्यनक्ति ॥ ६ ॥

तुजमाजीं न विरतां साचार । ब्रह्मायु हो‍ऊनियां नर ।
योगयागें शिणतां अपार । प्रत्युपकार कदा न घडे ॥ १७१ ॥
असो सज्ञान ज्ञाते जन । करितां नानविध साधन ।
तुझिया उपकारा उत्तीर्ण । अणुप्रमाण कदा नव्हती ॥ १७२ ॥
तो उपकार कोण म्हणसी । निजभक्तांच्या कल्मषांसी ।
सबाह्यभ्यंतर निर्दळिसी । उभयरूपेंसीं कृपाळुवा ॥ १७३ ॥
अंतरीं अंतर्यामीरूपें । बाह्य सद्‌गुरुस्वरूपें ।
भक्तांची सबाह्य पापें सहित संकल्पें निर्दळिसी ॥ १७४ ॥
अंतर्यामी आणि सद्‌गुरु । उभयररूपें तूं करुणाकरु ।
निरसूनि भक्तभवभारु । निजनिर्धारु धरविसी ॥ १७५ ॥
निजनिर्धाराचें लक्षण । सहजें हारपे मीतूंपण ।
स्वयें विरे देहाभिमान । जन्मजरामरण मावळे ॥ १७६ ॥
गेलिया जन्मजरामरण । सहजें होती आनंदघन ।
ऐसे तुझिया कृपें जाण । उपकारें पूर्ण निजभक्त ॥ १७७ ॥
ऐसी आपुली स्वरूपस्थिती । भक्तां अर्पिसी कृपामूर्ती ।
तो तूं निजस्वामी श्रीपती । पूज्य त्रिजगतीं त्रिदशांसी ॥ १७८ ॥
ऐसे तुझेनि निजप्रसादें । भक्त सुखी जाहले स्वानंदें ।
ते उरलेनि प्रारब्धें । सदा स्वानंदबोधें वर्तती ॥ १७९ ॥
ते देहीं असोनि विदेही । कर्म करूनि अकर्ते पाहीं ।
ऐसे उपकार भक्तांच्या ठायीं । तेकैसेनि उतरायी होतील ॥ १८० ॥
तुज केवीं होइजे उत्तीर्ण । तुझेनि मनासी मनपण ।
तुझेनि बुद्धीसी निश्चयो जाण । इंद्रियां स्फुरण तुझेनी ॥ १८१ ॥
निमेषोन्मेषांचे व्यापार । तुझेनि चालती साचार ।
नीच नवे तुझे उपकार । उत्तीर्ण नर कदा नव्हती ॥ १८२ ॥
जें जें करावें साधन । तें सिद्धी पावे तुझे कृपेन ।
त्या तुज उत्तीर्णपण । सर्वथा जाण असेना ॥ १८३ ॥
यापरी करूनि उपकार । तुवां उद्धरिले थोरथोर ।
आतां सुगमोपायें भवसागर । तरती भोळे नर तें सांग ॥ १८४ ॥
सुगमोपायें स्वरूपप्राप्ती । भाळेभोळे जन पावती ।
तैसा उपाय श्रीपती । कृपामूर्ति सांगावा ॥ १८५ ॥
तूं गेलिया निजधामा । दीन तरावया मेघश्यामा ।
सुगम उपयाचा महिमा । पुरुषोत्तम मज सांग ॥ १८६ ॥
म्हणोनि घातिलें लोटांगण । मस्तकीं धरिले श्रीचरण ।
तरावय दीन जन । सुगम साधन सांगिजे ॥ १८७ ॥
उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती । अबळें उद्धरावया निश्चितीं ।
त्याचेनि धर्में त्रिजगती । त्यासी कृपामूर्ती तुष्टला ॥ १८८ ॥
उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती । तेणें सुखावला शुकही चित्तीं ।
उल्लासोनि स्वानंदस्थिथी । म्हणे परीक्षिती सावध ॥ १८९ ॥
सुगम उपायस्थितीं । तरावया त्रिजगतीं ।
उद्धवें विनविला श्रीपती । त्यासी कृपामूर्ति तुष्टला ॥ १९० ॥
संसारतरणोपायबीज । ब्रह्मप्राप्तीचें ब्रह्मगुज ।
सुगमें साधे सहज निज । तें अधोक्षज सांगेल ॥ १९१ ॥
अबळें उद्धरावया निश्चितीं । उद्धवें प्रार्थिला श्रीपती ।
त्याचेनि धर्में त्रिजगती । सुगमस्थितीं तरेल ॥ १९२ ॥
निजधामा गेलिया श्रीकृष्णनाथ । दीनें तरावया समस्त ।
उद्धवें सेतु बांधिला एथ । ब्रह्मप्राप्त्यर्थ प्रश्नोक्तीं ॥ १९३ ॥
उद्धवें प्रार्थूनि श्रीकृष्ण । उद्धरावया दीन जन ।
ब्रह्मप्राप्तीची पव्हे जाण । सुगम संपूर्ण घातली ॥ १९४ ॥
एवं उद्धवप्रश्नस्थितीं । शुक सुखावे वचनोक्तीं ।
तेंचि परीक्षितीप्रती । सुनिश्चितीं सांगत ॥ १९५ ॥

श्रीशुक उवाच-
इत्युद्धवेनात्य‍नुरक्तचेतसा
पृष्टो जगत्क्रीडनकः स्वशक्तिभिः ।
गृहीतमूर्तित्रय ईश्वरेश्वरो
जगाद सप्रेममनोहरस्मितः ॥ ७ ॥

जो ज्ञानियांचा शिरोमणी । जो ब्रह्मचाऱ्यां मुकुटमणी ।
जो योगियंमाजीं अग्रगणी । जो सिद्धासनीं वंदिजे ॥ १९६ ॥
जो ब्रह्मज्ञानाचा निजनिधी । जो स्वानंदबोधाचा उदधी ।
जो भूतदयेचा क्षीराब्धी । तो शुक स्वबोधीं बोलत ॥ १९७ ॥
पांडवकुळीं उदारकीर्ती । कौरवकुळीं तुझेनि भक्ती ।
धर्मस्थापक त्रिजगतीं । ऐक परीक्षिति सभाग्या ॥ १९८ ॥
जग जें भासे विचित्रपणें । तें जयाचें लीलाखेळणें ।
खेळणेंही स्वयें होणें । शेखीं अलिप्तपणें खेळवी ॥ १९९ ॥
विचित्र भासे जग जाण । ज्याचेनि अंगें क्रीडे संपूर्ण ।
जग ज्याचें क्रीडास्थान । जगा जगपण ज्याचेनि ॥ २०० ॥
ऐसा ‘जगत्क्रीडनक’ श्रीकृष्ण । जो ईश्वराचा ईश्वर आपण ।
मायादि तिन्ही गुण । ज्याचेनि पूर्ण प्रकाशती ॥ २०१ ॥
मायागुणीं गुणावतार । जे उत्पत्तिस्थितिक्षयकर ।
ब्रह्मा आणि हरि हर । तेही आज्ञाधर जयाचे ॥ २०२ ॥
ऐशिया श्रीकृष्णाप्रती । उद्धवें सप्रेम विनंती ।
केली अतिविनीतस्थितीं । तेणें श्रीपति तुष्टला ॥ २०३ ॥
बहुतीं प्रार्थिला श्रीकृष्ण । तो आपुलाल्या कार्यार्थ जाण ।
उद्धवें केला विनीत प्रश्न । जगदुद्धरण उपकारी ॥ २०४ ॥
उद्धवाचिया प्रश्नोक्तीं । तोषोनि तुष्टला श्रीपती ।
सुगमोपायें ब्रह्मप्राप्ती । ते साधनस्थिती सांगेल ॥ २०५ ॥
भाळेभोळे सात्त्विक जन । सवेग पावती समाधान ।
तो उद्धवप्रश्नें श्रीकृष्ण । सोपें ब्रह्मज्ञान सांगत ॥ २०६ ॥
ज्ञानमार्गींचे कापडी । जीवें सर्वस्वें घालूनि उडी ।
उद्धवप्रश्नाचे आवडीं । ब्रह्म जोडे जोडी सुगमत्वें ॥ २०७ ॥
लेऊनियां मोहममतेची बेडी । जे पडिले अभिमानबांदवडीं ।
त्यांचीही सुटका धडफुडी । उद्धवें गाढी चिंतिली ॥ २०८ ॥
उद्धवाचें भाग्य थोर । प्रश्न केला जगदुपकार ।
तेणें तुष्टला शार्ङ्गधर । अतिसादर बोलत ॥ २०९ ॥
दीनोद्धाराचा प्रश्न । उद्धवें केला अतिगहन ।
तेणें संतोषोनि श्रीकृष्ण । हास्यवदन बोलत ॥ २१० ॥
कृष्णवदन अतिसुंदर । तेंही हास्ययुक्त मनोहर ।
अतिउल्हासें शार्ङ्गधर । गिरा गंभीर बोलत ॥ २११ ॥

श्रीभगवानुवाच-
हन्त ते कथयिष्यासी मम धर्मान् सुमङ्गलान् ।
याञ्छ्‌द्धयाऽऽचरन्मर्त्यो मृत्युं जयति दुर्जयम् ॥ ८ ॥

जो प्रणवाचें सोलींव सार । जो ज्ञानाचें निजजिव्हारा ।
जो चैतन्याचा चमत्कार । जो परात्पर परादिकां ॥ २१२ ॥
तो मेघगंभीर गर्जोनि । स्वानंदें बोले शार्ङ्गपाणी ।
म्हणे उद्धवा तुझी धन्य धन्य वाणी । तुझ्या प्रश्नीं मी निवालों ॥ २१३ ॥
भाळ्या भोळ्या ब्रह्मप्राप्ती । पावावया सुगमस्थितीं ।
ये अर्थीं दाटुगी माझी भक्ती । तिसी मी श्रीपती सदा वश्य ॥ २१४ ॥।
माझें करितां अनन्य भजन । मी सर्वथा भक्ताधीन ।
तेथ जाती गोत ज्ञातेपण । उंच नीच वर्ण मी न म्हणें ॥ २१५ ॥
जेणें घडे भजन परम । ते सांगेन भागवतधर्म ।
जेणें निरसे कर्माकर्म । मरणजन्मच्छेदक ॥ २१६ ॥
जे धर्म स्वयें आचरितां । समूळ उन्मळी भवव्यथा ।
ज्या धर्मांच्या स्वभावतां । सुखसंपन्नता साधकां ॥ २१७ ॥
जे स्वयें धर्म स्तवितां । निरसी असत्यादि दोषकथा ।
जे धर्म सादरें ऐकतां । विषयावस्था निर्दळी ॥ २१८ ॥
माझे धर्म अतिसुमंगळ । दोषदाहक कलिमळ ।
मंगळांचेंही परम मंगळ । भजन केवळ पैं माझें ॥ २१९ ॥
श्रद्धेनें आचरतां माझे धर्म । माझ्या निजरूपीं उपजे प्रेम ।
तेणें हारपे भवभ्रम । मरणजन्म असेना ॥ २२० ॥
जो मृत्यु ब्रह्मयाचा ग्रास करी । हरिहरांतें मृत्यु मारी ।
मृत्यु दुर्जय संसारीं सुरासुरीं कांपिजे ॥ २२१ ॥
त्या मृत्युचें खणोनि खत । पाडूनि कळिकाळाचे दांत ।
अद्वयभजनें माझे भक्त । सुखें नांदत संसारीं ॥ २२२ ॥
जेणें निवारे दुर्जय मरण । ऐसें भजन म्हणसी कोण ।
ऐक त्याचेंही लक्षण । तुज मी संपूर्ण सांगेन ॥ २२३ ॥
उद्धवा तूं माझा निजसखा । यालागीं निजभजनाआवांका ।
आरंभूनि पूर्वपीठिका । संक्षेपें देखा सांगेन ॥ २२४ ॥
कोटिशस्त्रें रुपल्या पाहें । तरी शूर वांचला राहे ।
तोचि वर्मींचेनी एके घायें । मरण लाहे तक्ताळ ॥ २२५ ॥
तेवीं करितां नानासाधन । अनिवार्य जन्म मरण ।
त्यासी माझें हें संक्षेपभजन । समूळ जाण निर्दळी ॥ २२६ ॥
कृष्ण घनश्याम महाघन । उद्धवचातकालागीं जाण ।
वर्षला स्वानंदजीवन । तेणें त्रिभुवन सुखी होये ॥ २२७ ॥
लोटलिया वर्षाकाळ । शारदीचें निर्मळ जळ ।
तेवीं सुखाचे सुखकल्लोळ । भजनें प्रबळ एकुणतिसावा ॥ २२८ ॥
एकादशाचिया अंतीं । सुगमत्वें ब्रह्मप्राप्ती ।
तदर्थीं उत्तमोत्तम भक्ती । स्वमुखें श्रीपति सांगत ॥ २२९ ॥

कुर्यात्सर्वाणी कर्माणि मदर्थं शनकैं स्मरन् ।
मय्यर्पितमनश्चित्तो मद्धर्मात्ममनोरतिः ॥ ९ ॥

देशाचारें कुलाचारें प्राप्त । वृद्धाचारादि जें एथ ।
जें कां वेदोक्त नित्यनैमित्य । ‘कर्में’ समस्त या नांव ॥ २३० ॥
माझेनि उद्देशें कर्म जें एथ । या नाव ‘साधारण-मदर्थ’ ।
कर्मा सबाह्य जे मज देखत । ‘मुख्यत्वें मदर्थ’ आयास न करितां ॥ २३१ ॥
सकळ कर्म माझेनि प्रकाशे । कर्मक्रिया माझेनि भासे ।
ऐसें समूळ कर्म जेथ दिसे । तें ‘अनायासें मदर्थ’ ॥ २३२ ॥
कर्माआदि मी कर्मकर्ता । कर्मीं कर्मसिद्धीचा मी दाता ।
कर्मीं कर्माचा मी फळभोक्ता । या नांव ‘कृष्णार्पणता’ कर्माची ॥ २३३ ॥
सहसा ऐसें नव्हे मन । तैं हें शनैः शनैः अनुसंधान ।
अखंड करितां आपण । स्वरूपीं प्रवीण मन होय ॥ २३४ ॥
मनासे नावडे अनुसंधान । तैं करावे माझें स्मरण ।
माझेनि स्मरणें मन जाण । धरी अनुसंधान मद्‍भजनीं ॥ २३५ ॥
भजन‍अभ्यासपरवडी । मनासी लागे निजात्मगोडी ।
तेथें बुद्धि निश्चयेंसीं दे बुडी । देह‍अहंता सोडी अभिमान ॥ २३६ ॥
माझ्या स्वरूपावेगळें कांहीं । मनासी निघावया वाडी नाहीं ।
ऐसें मन जडे माझ्या ठायीं । ‘मदर्पण’ पाहीं या नांव ॥ २३७ ॥
ऐसें मद्‌रूपीं निमग्न मन । तरी आवडे माझें भजन ।
माझिया भक्तीस्तव जाण । परम पावन मद्‍भक्त ॥ २३८ ॥
म्हणसी विशयनिष्ठ मन । कदा न धरी अनुसंधान ।
तेचि अर्थींचा उपाय पूर्ण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २३९ ॥

देशान्पुण्यान् संश्रयेत मद्‍भक्तैः साधुभिः श्रितान् ।
देवासुरमनुष्येषु मद्‍भक्ताचरितानि च ॥ १० ॥

देश पावन कुरुक्षेत्र । अयोध्या देश अतिपवित्र ।
गंगायमुनेचें उभयतीर । पवित्र अपार अर्बुदाचळ ॥ २४० ॥
कलापग्राम नंदिग्राम । पावन देश बदरिकाश्रम ।
पंचवटी श्रीरामाश्रम । पावन परम गौतमीतट ॥ २४१ ॥
जेथ लागले श्रीरामचरण । पावन देश दण्डकारण्य ।
मथुरा गोकुळ वृंदावन । परम पावन ब्रह्मगिरी ॥ २४२ ॥
पावन पांडुरंगक्षिती । जे कां दक्षिणद्वारावती ।
जेथ विराजे विठ्ठलमूर्ती । नामें गर्जती पंढरी ॥ २४३ ॥
निर्दळी सकळ पापासी । पंचक्रोशी जे कां काशी ।
पुण्य देश वाराणसी । साधकांसी अतिसाह्य ॥ २४४ ॥
पुण्य सरिता जेथ वाहती । तेही साधकां पावन क्षिती ।
गंगा यमुना सरस्वती । साबरमती वैतरणी ॥ २४५ ॥
गंडकी नर्मदा तपती । गोदावरी भीमरथी ।
कृष्णा वेण्या तुंगा गोमती । पावन क्षिती श्रीशैल ॥ २४६ ॥
कावेरीचें उभय तीर । पवित्र क्षीती चिदंबर ।
सरिता प्रतीची पवित्र । जिचेनि जळें नर पावन ॥ २४७ ॥
कृतमाला पयस्विनी । अतिपवित्र ताम्रपार्णी ।
पवित्र क्षिती नैमिषारण्यीं । साधकांलागोनि सुसेव्य ॥ २४८ ॥
असो हें पवित्रतेचें महिमान । पावना पावन आहे आन ।
जेथें वसले भक्त सज्जन । तो देश पावन सर्वार्थीं ॥ २४९ ॥
जे गांवीं वसती माझे भक्त । तत्संगे तो गांव पुनीत ।
जे देशीं वसले साधुसंत । तो देश पुनीत त्यांचेनी ॥ २५० ॥
भक्तांचा वारा लागे जिकडे । अतिपवित्रता होय तिकडे ।
ते सत्संगती ज्यांसी घडे । पवित्रता जोडे तयांसी ॥ २५१ ॥
चंदनाचे संगतीवरी । सुवास होती आरीबोरी ।
त्यांते देवद्विज वंदिती शिरीं । तेवीं साधकां करी सत्संग ॥ २५२ ॥
जें केवळ काष्ठ कोरडें । संगें मोल पावलें गाढें ।
त्याची श्रीमंतां चाड पडे । मस्तकीं चढे हरिहरांच्या ॥ २५३ ॥
जैं निजभाग्याची संपत्ती । तैंचि जोडे सत्संगती ।
सत्संगें पावन होती । जाण निश्चितीं साधक ॥ २५४ ॥
माझे स्वरूपीं ज्यांचें चित्त । अखंड जडलें भजनयुक्त ।
त्यांसीच बोलिजे ‘मद्‍भक्त’ । तेचि संत सज्जन ॥ २५५ ॥
माझे भक्तांचें आचरित । सुर नर असुर वंदित ।
साधकींही तेंचि एथ । स्वयें निश्चित साधावें ॥ २५६ ॥
श्रेष्ठ विनटले जे भक्तीसी । नारद प्रल्हाद अंबरीषी ।
तेचि भक्ती अहर्निशीं । साधकीं सद्‍भावेंसी साधावी ॥ २५७ ॥

पृथक् सत्रेण वा मह्यं पर्वयात्रामहोत्सवान् ।
कारयेद्गीतनृत्याद्यैर्महाराजविभूतिभिः ॥ ११ ॥

वार्षिकी यात्रा पर्वपूजा । भावें अर्पावी अधोक्षजा ।
छत्रचामरादि वोजा । गरुडध्वजांकित चिह्नीं ॥ २५८ ॥
ऐशिया महराजविभूती । देवासी अर्पाव्या श्रद्धास्थितीं ।
भजनालागीं अहोरातीं । उल्हास चित्तीं अनिवार ॥ २५९ ॥
अश्वगजादिआरोहण । शेषशयन गरुडासन ।
महा-महोत्सव नरयान । रथोत्सव जाण करावा ॥ २६० ॥
टाळ घोळ निशाण भेरी । शंख मृदंग मंगल तुरीं ।
नाद न समाय अंबरीं । जयजयकारीं गर्जावें ॥ २६१ ॥
तेथ गीतनृत्यपवाडे । कीर्तन करावें वाडेंकोडें ।
हुंबरी आखरीं बागडें । देवापुढे करावें ॥ २६२ ॥
तोंड करूनि वांकुडें । वांकुली दावावी देवाकडे ।
वर्णावे देवाचे पवाडे । रंगापुढें गर्जत ॥ २६३ ॥
गोपाळकाल्याचा विन्यास । रासक्रीडेचा उल्हास ।
गोपाळवेषाचा विलास । मनोहर वेष दावावा ॥ २६४ ॥
दावावी मालखड्यांची परी । झोंबी घ्यावी नानाकुसरी ।
दंडीं मुडपीं उरीं शिरीं । परस्परीं हाणत ॥ २६५ ॥
मल्लविद्येच्या आसुडीं । थडक हाणोनियां गाढी ।
माळमर्दना परवडी । रंगीं गुढी उभवावी ॥ २६६ ॥
कुवलयापीड उन्मत्त । त्याचे उपटोनि गजदंत ।
गोपाळवेषें डुल्लत । रंगाआंत मिरवावें ॥ २६७ ॥
वानावी देवाची वाढीव । करावी देवाची भाटीव ।
ऐसे दावूनि हावभाव । महामहोत्सव करावा ॥ २६८ ॥
असल्या सामर्थ्यवैभव । स्वयें करावे सकळ उत्सव ।
ना तरी मिळोनियां सर्व । महामहोत्सव करावे ॥ २६९ ॥
ऐशिया अनन्य आवडीं । भजन करितां चढोवढी ।
माझिया भक्तीची लागली गोडी । जोडिलें जोडी हरिप्रेम ॥ २७० ॥
सप्रेम भक्ती करितां जाण । तेणें मी भक्तांसी तुष्टमान ।
माझें अंतरंगभजन । मद्‍भक्त आपण स्वयें लाहे ॥ २७१ ॥
‘अंतरंगभक्ती’ म्हणसी कोण । तें भक्तीचें निजलक्षण ।
उद्धवाप्रति श्रीकृष्ण । स्वमुखें आपण सांगत ॥ २७२ ॥

मामेव सर्वभूतेषु बहिरन्तरपावृतम् ।
ईक्षेतात्मनि चात्मानं यथा खममलाशयः ॥ १२ ॥

भावें करितां माझी भक्ती । शुद्ध होय चित्तवृत्ती ।
तेणें आत्मदृष्टीची स्थिति । गुरुकृपा पावती मद्‍भक्त ॥ २७३ ॥
पाहतां निजात्मदृष्टिवरी । मीचि सर्व भूतांच्या अंतरी ।
अंतरींचा हा निर्धार धरी । तंव भूताबाहेरीही मजचि देखे ॥ २७४ ॥
जो परावरादि अनंत । तो मी भूतां सबाह्य भगवंत ।
मी तोचि होय माझा भक्त । मिळोनि मजआंत मद्‌रुपें ॥ २७५ ॥
जैसजैशी माझी व्याप्ती । तैसतैशी भक्तांची स्थिती ।
जें जें देखे भूतव्यक्ती । तेथ सबाह्य प्रतीती मद्‌रूपें ॥ २७६ ॥
जेवीं घटामाजीं घटाकाश । तेंचि घटासबाह्य महदाकश ।
तेवीं भूतांसबाह्य मी चिद्विलास । माझा रहिवास निजरूपें ॥ २७७ ॥
निश्चयेंसी निजप्रतीती । भगवद्‍भाव सर्वांभूतीं ।
तेचि भक्तांची भजती स्थिती । यथानिगुती हरि सांगे ॥ २७८ ॥

इति सर्वाणि भूतानि मद्‍भावेन महाद्युते ।
सभाजयन्मन्यमानो ज्ञानं केवलमाश्रितः ॥ १३ ॥

उद्धवा तुझें भाग्य अमूप । तूं ज्ञाननिधि कैवल्यदीप ।
सर्व भूतीं माझें रूप । चित्स्वरूप सबाह्य ॥ २७९ ॥
यापरी गासर्वभूतीं । माझ्या स्वरूपाची अनुस्यूती ।
लक्षोनि जो करी भक्ती । नानाव्यक्ती समभावें ॥ २८०॥
भिन्न रूप भिन्न नाम । भिन्न स्थिति भिन्न कर्म ।
जग देखतांही विषम । मद्‍भक्ता सम मद्‍भावो ॥ २८१ ॥
भूतें देखतांही भिन्न । भिन्नत्वा न ये ज्याचें ज्ञान ।
मद्‍भावें भजे समान । त्यासी सुप्रसन्न भक्ति माझी ॥ २८२ ॥
ज्यासी प्रसन्न माझी भक्ति । त्याचा आज्ञाधारक मी श्रीपती ।
जो भगवद्‍भावें सर्व भूतीं । सुनिश्चितीं उपासक ॥ २८३ ॥ आशंका ॥
‘तुझी वेदाज्ञा तंव प्रमाण । अतिशयें पूज्य ब्राह्मण ।
उपेक्षावे असुरजन । चांडाळ जाण अतिनिंद्य ॥ २८४ ॥
कर्मभ्रष्ट जे जे लोक । त्यांचे पाहों नये मुख ।
हे वेदमर्यादा देख । तुवांचि निष्टंक नेमिली ॥ २८५ ॥
तेथ सर्व भूतीं समान । केवीं घडे भगवद्‍भजन’ ।
ऐसा विकल्प धरील मन । तरी ऐक महिमान भक्तीचें ॥ २८६ ॥
जंव अंधारासीं सबळ राती । तंवचि प्रतिष्ठा दीपस्थिती ।
तेथें उगवल्या गभस्ती । दीपाची दीप्ती असतांचि नाहीं ॥ २८७ ॥
तेवीं जंववरी दृढ अज्ञान । तंवचिवरी वेदाज्ञा प्रमाण ।
ज्यासी माझें अभेदभजन । तयासी वेद आपण स्वयें वंदी ॥ २८८ ॥
वेद बापुडा तो किती । ज्यासी माझी अभेदभक्ती ।
त्यासी मी वंदी श्रीपती । सदा वशवर्ती तयाचा ॥ २८९ ॥
अभेदभक्ती जेथ पुरी । मी नटिकारु त्याचे घरीं ।
त्याचा संसार माझे शिरीं । योगक्षेम करीं मी त्याचा ॥ २९० ॥
अभेदभक्तीचें महिमान । तिच्या पायां लागे आत्मज्ञान ।
तेथ वंद्यनिंद्य समसमान । विषमींही जाण विकारेना ॥ २९१ ॥

ब्राह्मणे पुल्कसे स्तेने ब्रह्मण्येऽर्के स्फुलिङ्गके ।
अक्रूरे क्रूरके चैव समदृक्पण्डितो मतः ॥ १४ ॥

ज्यांचे वंदितां पदरज जाण । पवित्र होइजे आपण ।
ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । ज्यांचा हृदयीं चरण हरि वाहे ॥ २९२ ॥
ऐसे अतिवंद्य जे ब्राह्मण । आणि चांडाळांमाजीं निंद्य हीन ।
तो ‘पुल्कस’ द्विजवरांसमान । हरिरूपें जाण भक्त देखे ॥ २९३ ॥
सुवर्णविष्णु सुवर्णश्वान । एक पूज्य एक हीन ।
विकू जातां मोल समान । वंद्यनिंद्य जाण आत्मत्वीं तैसें ॥ २९४ ॥
पुल्कस आणि ब्राह्मण । जातिभेदें विषमपण ।
आत्मदृष्टीं पाहतां जाण । दोघे समान चिद्‌रूपें ॥ २९५ ॥
जो बळेंचि ब्रह्मस्व चोरी । जो ब्राह्मणा अतिउपकारी ।
दोघे निजात्मनिर्धारीं । सद्‌रूपेंकरीं समसाम्य भक्तां ॥ २९६ ॥
जेवीं डावा उजवा दोनी हात । एक नरकीं एक पुण्यार्थ ।
हा कर्माकर्म विपरीतार्थ । समान निश्चित ज्याचे त्यासी ॥ २९७ ॥
तेवें सर्वस्वें ब्राह्मणांचा दाता । कां जो ब्राह्मणांचा अर्थहरिता ।
दोंहीसी कर्माची विषमता । निजात्मता समान ॥ २९८ ॥
सूर्य आणि खद्योत । तेजविशेषें भेद भासत ।
निजात्मतेजें पाहतां तेथ । समसाम्य होत दोहोंसी ॥ २९९ ॥
दावग्नि आणि दिवा । भेद भासे तेजवैभवा ।
निजतेजें समानभावा । तेवीं तेजप्राभावा आत्मत्वें समान ॥ ३०० ॥
कर्पूराग्नि सोज्वळ कुंडी । परी राईसंगे तो तडफडी ।
तेवीं सत्वतमपरवडी । शांति आणि गाढी क्रोधावस्था ॥ ३०१ ॥
एक सत्त्ववृत्ति अतिशांत । कां जो क्रूर तामस क्रोधयुक्त ।
गुणवैषम्यें भेद भासत । आत्मत्वें निश्चित समसाम्य भक्तां ॥ ३०२ ॥
एक आपत्काळीं सर्वसत्ता । होय एकाचा प्राणरक्षिता ।
एक प्राणदात्याच्या घाता । प्रवर्ते क्रूरता कृतघ्न जो ॥ ३०३ ॥
हे पुण्यपापविषमता जाण । ऐसेही ठायीं भक्त सज्ञान ।
वस्तु देखती समसमान । उभयतां जाण निजात्मबोधें ॥ ३०४ ॥
वृक्षासी जो प्रतिपाळी । कां जो घाव घाली मूळीं ।
दोघांही समान पुष्पीं फळीं । तेवीं आत्ममेळीं घातका घातीं ॥ ३०५ ॥
द्विजाचें सोंवळें धोत्र । कां मद्यपियाचें मलीन वस्त्र ।
सूत्रदृष्टी समान सूत्र । मशक सृष्टिकर आत्मत्वीं तैसे ॥ ३०६ ॥
मशक आणि सृष्टिकर्ता । भजनीं समान मद्‍भक्तां ।
हे चौथे भक्तीची अवस्था । अपावो सर्वथा रिघों न शके ॥ ३०७ ॥
जेथूनि रिघों पाहे अपावो । तेथेंचि देखती भगवद्‍भावो ।
तेव्हां अपाव तोचि उपावो । मद्‍भक्तां पहा हो मद्‍भजनीं ॥ ३०८ ॥
ईश्वर आणि पाषाण । भजनीं मद्‍भक्तां समान ।
हें भक्तीचें मुख्य लक्षण । ‘चौथी भक्ती’ जाण या नांव ॥ ३०९ ॥
स्वकर्मधर्मवर्णाचर । करितांही निज व्यवहार ।
ज्यासी सर्वभूतीं मदाकार । तो भक्त साचार प्रिय माझा ॥ ३१० ॥
ज्यासी सर्वभूतीं बुद्धि समान । तेचि भक्ति तेंचि ज्ञान ।
तेंचि स्वानंदसमाधान । सत्य सज्ञान मानिती ॥ ३११ ॥
असो सज्ञानाची कथा । ज्यासी सर्व भूतीं समता ।
तो मजही मानला तत्त्वतां । मोक्षही सर्वथा वंदी त्यातें ॥ ३१२ ॥
सर्वांभूतीं आत्माराम । ऐसें कळलें ज्या निःसीम ।
तेचि भक्ति उत्तमोत्तम । ज्ञानियें परम मद्‌रूपें ॥ ३१३ ॥
योग याग ज्ञान ध्यान । सकळ साधनांमाजीं जाण ।
मुख्यत्वें हेंचि साधन । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ३१४ ॥

नरेष्वभीक्ष्णं मद्‍भावं पुंसो भावयतोऽचिरात् ।
स्पर्धासूयातिरस्काराः साहङ्कारा वियन्ति हि ॥ १५ ॥

जो श्रोत्रिय सदाचार उत्तम । कां जातिस्वभावें अधम ।
कां अनाचारें अकर्म । येथें सद्‍भावें सम देखे जो वस्तु ॥ ३१५ ॥
चराचरीं भगवद्‍भावो । देखणें हा शुद्ध स्वभावो ।
तरी नराच्याच ठायीं देवो । साक्षेपें पहा हो कृष्ण कां सांगे ॥ ३१६ ॥
मनुष्यांच्य ठायीं जाण । प्रकट दिसती दोषगुण ।
तेथ साक्षेपें आपण । ब्रह्म परिपूर्ण पहावें ॥ ३१७ ॥
चौऱ्यायशीं लक्ष योनी अपार । त्यांत त्र्यायशीं लक्ष नव्याण्णव सहस्त्र ।
नवशें नव्याण्णव योनी साचार । मुक्त निरंतर गुणदोषार्थीं ॥ ३१८ ॥
परी मनुष्ययोनीच्या ठायीं । दोष न देखे जो पाहीं ।
तोचि देहीं विदेही । अन्यथा नाहीं ये अर्थीं ॥ ३१९ ॥
मनुष्यदेहीं ब्रह्मभावो । देखे तो सभाग्य पहा हो ।
चहूं मुक्तींचा तोचि रावो । जगीं निःसंदेहो तो एक ॥ ३२० ॥
सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । ऐसें ज्यासी अखंड साधन ।
त्या नराचा देहाभिमान । क्षणार्धें जाण स्वयें जाये ॥ ३२१ ॥
जातां देहींचा अहंकार । निघे सकुटुंब सपरिवार ।
स्पर्धा असूया तिरस्कार । येणेंसीं सत्वर समूळ निघे ॥ ३२२ ॥
देहीं ममता तोचि ‘अभिमान’ । आपल्या ज्ञानेंसी समान ।
त्याचें निर्भर्त्सणें जें ज्ञान । ‘स्पर्धा’ जाण या नांव ॥ ३२३ ॥
अपणाहूनि अधिक ज्ञान । ऐसें जाणोनि आपण ।
त्याचे गुणीं दोषारोपण । करणें ते जाण ‘असूया’ ॥ ३२४ ॥
भाविक जे साधक जन । त्यांचे छळून सांडी साधन ।
धिक्कारूनि निर्भर्त्सी पूर्ण । ‘तिरस्कार’ जाण या नांव ॥ ३२५ ॥
इत्यादी दोषसमुदावो । घेऊनि पळे अहंभावो ।
सर्वां भूतीं भगवद्‍भावो । देखतांच पहा हो तत्काळ ॥ ३२६ ॥
सर्व भूतीं समत्वें भजतां हेंचि श्रेष्ठ साधन तत्त्वतां ।
येणें पूर्णब्रह्म लाभे हाता । हे साधे अवस्था नरदेहीं ॥ ३२७ ॥
सांडावे ममतेचें काज । सांडावें योग्यतेचें भोज ।
सांडावी लौकिकाची लाज । ब्रह्मसायुज्य तैं लाभे ॥ ३२८ ॥
सांडावी देहगर्वता । सांडावी सन्मान‍अहंता ।
सांडावी श्रेष्ठत्वपूज्यता । ब्रह्मसायुज्यता तैं लाभे ॥ ३२९ ॥
तत्काळ होइजे ब्रह्म पूर्ण । या प्राप्तीचें सुगम साधन ।
कोणाही न करवे जाण । लोकेषणा दारुण जनासी ॥ ३३० ॥
सांडावा वर्णाभिमान । स्वयें सांडूनि जाणपण ।
अणुरेणूंसीही लोटांगण । घालितां पूर्ण ब्रह्मप्राप्ती ॥ ३३१ ॥
जो सांडी लोकेषणेची लाज । त्यांचे तत्काळ होय काज ।
तेचि विखींचें निजगुज । स्वयें अधोक्षज सांगत ॥ ३३२ ॥

विसृज्य स्मयमानान् स्वान् दृशं व्रीडां च दैहिकीम् ।
प्रणमेद्दण्डवद्‍भूमावाश्वचाण्डालगोखरम् ॥ १६ ॥

सुहृदां देखतां लोटांगण । घालतां हांसतील संपूर्ण ।
यालागीं विदेशीं आपण । घालावे लोटांगण गो-खर-श्वानां ॥ ३३३ ॥
ऐशी लौकिकाची लाज । धरितां सिद्धी न पवे काज ।
लोटांगणाचें निजभोज । नाचावें निर्लज्ज सुहृदांपाशीं ॥ ३३४ ॥
सासु सासरा जांवयी । इष्ट मित्र व्याही भाई ।
ज्यांसी देखतांचि पाहीं । विरजे देहीं लाजोनी ॥ ३३५ ॥
त्यांसि देखतां आपण । लाज सांडोनियां जाण ।
चांडाळादि हीन जन । गो खर श्वान वंदावी ॥ ३३६ ॥
तेंहीं ऐसें गा वंदन । दंडाचे परी आपण ।
सर्व भूतां लोटांगण । भगवद्‍भावें जाण घालावे ॥ ३३७ ॥
तेथ बर्ह्मवेत्ते ब्राह्मण । कां अंत्यजादि हीन जन ।
यांच्या ठायीं लोटांगण । सारिखें जाण सद्‍भावें ॥ ३३८ ॥
गाय गाढव सूकर श्वान । यांच्याही ठायीं आपण ।
दंडवत लोटांगण । सद्‍भावें संपूर्ण घालावें ॥ ३३९ ॥
साधावया निजकार्य पूर्ण । लोकलाज सांडावी खणोन ।
माशी मुंगी मुरकूट जाण । त्यांसीही लोटांगण दंडप्राय ॥ ३४० ॥
भावें वंदितां गो-खर-रज । प्रकटे भगवद्‍भजनतेज ।
त्यजूनि स्वजनांची लाज । वंदीं निजभोज लोटांगणेंसीं ॥ ३४१ ॥
त्यजूनि संदेहविषमता । लोकलज्जे हाणोनि लाता ।
भगवद्बुद्धीं सर्वभूतां । घालावें तत्त्वतां लोटांगण ॥ ३४२ ॥
म्हणसी ऐसें हें साधन । कोठवरी करावें आपण ।
तेंचि मर्यादानिरूपण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३४३ ॥

यावत्सर्वेषु भूतेषु मद्‍भावो नोपजायते ।
तावदेवमुपासीत वाङ्‌मनःकायवृत्तिभिः ॥ १७ ॥

आपुला देह घालोनि पुढें । जें जें भूत दृष्टीं आतुडे ।
तेथ भगवद्‍भावें ठसा पडे । वाडेंकोडें निश्चित ॥ ३४४ ॥
दृष्टीं पाहतां जें जें भासे । दृष्टीं नातुडतां जें जें दिसे ।
तें तें ज्यासी अनायासें । भासे आपैसें चिद्‌रूप ॥ ३४५ ॥
मनाचे कल्पने जें जें आलें । कां कल्पनातीत जें जें ठेलें ।
तें तें ज्यासी अनुभवा आलें । स्वरूप आपुलें मद्‌रूपत्वें ॥ ३४६ ॥
कायिक कर्माचार । वैदिक लौकिक व्यापार ।
ते ज्यासी दिसती मदाकार । चराचर मद्‌रूपें ॥ ३४७ ॥
जागृतिस्वप्नसुषुप्तीसीं । देखिजे भोगिजे ज्या सुखासी ।
तें तें मद्‌रूप ज्यासी । निश्चयेंसीं ठसावे ॥ ३४८ ॥
स्वाभाविक जे व्यापार । देहीं निफजती अपार ।
ज्यासी मद्‌रूपें साचार । निश्चये निर्धार ढळेना ॥ ३४९ ॥
ऐशी न जोडतां अवस्था । सर्व भूतीं भगवद्‍भावता ।
भजावें गा तत्त्वतां । निजस्वार्थालागूनी ॥ ३५० ॥
हे सांडूनि भजनावस्था । नाना साधनीं प्रयास करितां ।
माझ्या अनुभवाची वार्ता । न चढे हाता कल्पांतीं ॥ ३५१ ॥
ऐसें जाणूनियां आपण । सर्व भूतीं भगवद्‍भजन ।
करावें निश्चयेंसीं जाण । हे आज्ञा संपूर्ण पैं माझी ॥ ३५२ ॥
सांडोनियां युक्तीची व्युत्पत्ती । धरितां भगवद्‍भाव सर्वभूतीं ।
येणेंचि माझी सुगम प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३५३ ॥
माझिये प्राप्तीचें सुगम साधन । उद्धवां तुवां पुशिलें जाण ।
तरी सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । तदर्थ जाण सांगितलें ॥ ३५४ ॥
हा ब्रह्मप्राप्तीच उपाव पूर्ण । माझे जिव्हरींची निजखूण ।
सुगमप्राप्तीलागीं जाण । उत्तम साधन सांगितलें ॥ ३५५ ॥
येणें सुगम ज्ञानस्थिती । येणें सुगम माझी भक्ती ।
येणें सुगम माझी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३५६ ॥
सर्व भूतीं ब्रह्मस्थिती । ज्यासी निश्चयें जाहली प्राप्ती ।
त्याची उपरमे भजनवृत्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥ ३५७ ॥

सर्वं ब्रह्मात्मकं तस्य विद्ययाऽऽत्ममनीषया ।
परिपश्यन्नुपरमेत् सर्वतो मुक्तसंशयः ॥ १८ ॥

काया वाचा आणि चित्तें । सर्व भूतीं भजलें मातें ।
त्यासी भगवद्‌रूप सर्व भूतें । सुनिश्चितें ठसावतीं ॥ ३५८ ॥
तेव्हां मी एक एथें । भगवद्‌रूप पाहें सर्व भूतें ।
हेही वृत्ति हारपे तेथें । देखे सभोंवतें परब्रह्म ॥ ३५९ ॥
परब्रह्म देखती वृत्ती । तेही विरे ब्रह्माआंतौती ।
जेवीं घृतकणिका घृतीं । होय सुनिश्चितीं घृतरूप ॥ ३६० ॥
तेव्हां ब्रह्मचि परिपूर्ण । हेही स्फूर्ति नुरे जाण ।
गिळूनियां मीतूंपण । ब्रह्मीं ब्रह्मपण अहेतुक ॥ ३६१ ॥
तेथें हेतु मातु दृष्टांतु । खुंटला वेदेंसीं शास्त्रार्थु ।
हारपला देवभक्तु । अखंड वस्तु अद्वयत्वें ॥ ३६२ ॥
गेलिया दोराचें सापपण । दोर दोररूपें परिपूर्ण ।
हो कां भासतांही सापपण । दोरीं दोरपण अनसुट ॥ ३६३ ॥
तेवीं प्रपंच सकारण । गेलिया ब्रह्मचि परिपूर्ण ।
कां दिसतांही प्रपंचाचें भान । ब्रह्मीं ब्रह्मपण अनुच्छिष्ट ॥ ३६४ ॥
याचिलागीं सर्व भूतीं । करितां माझी भगवद्‍भक्ती ।
एवढी साधकांसी प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३६५ ॥
तत्काळ पावावया ब्रह्म पूर्ण । सांडूनियां दोषगुण ।
सर्व भूतीं भगवद्‍भजन । हेंचि साधन मुख्यत्वें ॥ ३६६ ॥
याही साधनावरतें । आणिक साधन नाहीं सरतें ।
हेंचि परम साधन येथें । मजही निश्चितें मानलें ॥ ३६७ ॥

अयं हि सर्वकल्पानां सधीचीनो मतो मम ।
मद्‍भावः सर्वभूतेषु मनोवाक्कायवृत्तिभिः ॥ १९ ॥

सर्व भूतीं भगवद्‌दृष्टी । हेंचि भांडवल माझे गांठीं ।
येणें भांडवलें कल्पकोटी । करोनि सृष्टीं मी अकर्ता ॥ ३६८ ॥
मज पाहतां निजात्मपुष्टी सर्वभूतीं भगवद्‍दृष्टी ।
हेचि भक्ति माझी गोमटी । ब्रह्मांडकोटीतारक ॥ ३६९ ॥
हेचि भक्ति म्यां कल्पादी सर्वभूतीं भगवद्बुद्धी ।
नाभिकमळीं त्रिशुद्धी । ब्रह्मा या विधीं उपदेशिला ॥ ३७० ॥
व्रत तप करितां दान । योगयाग करितां ध्यान ।
वेदशास्त्रार्थें साधितां ज्ञान । माझ्या भक्तीसमान ते नव्हती ॥ ३७१ ॥
नाना साधनांचिया कोटी । साधकीं साधितां आटाटी ।
माझ्या प्रेमाची नातुडे गोठी । मद्‍भक्तभेटीवांचूनी ॥ ३७२ ॥
माझिया भक्तांचिये संगतीं । साधकां लाभे माझी भक्ती ।
अभेदभजनें माझी प्राप्ती । जाण निष्चितीं उद्धवा ॥ ३७३ ॥
सर्व भूतीं भगवद्‌भजन । करितां ऐक पां लक्षण ।
विषमे भूतें देखता जाण । मनीं भाव परिपूर्ण ब्रह्मत्वें ॥ ३७४ ॥
दुष्ट दुरात्मा अनोळख । नष्ट चांडाळ अनामिक ।
तेथही ब्रह्मभाव चोख । हें ‘मानसिक’ निजभजन ॥ ३७५ ॥
भूतीं भगवंत परिपूर्ण । ऐसें जाणोनि आपण ।
भूतांसी लागे दारुण । तें कठिण वचन बोलेना ॥ ३७६ ॥
तेथें जातांही निजप्राण । भूतांचे न बोले दोषगुण ।
या नांव गा ‘वाचिक’ भजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ३७७ ॥
जेणें भूतांसी होय उपकार । ते ते करी देहव्यापार ।
भेदितांही निजजिव्हार । जो अपकारा कर उचलीना ॥ ३७८ ॥
स्वयें साहूनियां अपकार । जो अपकारियां करी उपकार ।
ऐसा ज्याचा शरीरव्यापार । तें भजन साचार ‘कायिक’ ॥ ३७९ ॥
यापरी काया-वाचा-मनें । सर्वभूतीं भगवद्‍भजन ।
हेंचि मुख्यत्वें श्रेष्ठ साधन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ ३८० ॥
ब्रह्मप्राप्तीचें परम कारण । हेंचि एक सुगम साधन ।
मजही निश्चयें मानलें जाण । देवकीची आण उद्धवा ॥ ३८१ ॥
हा भजनधर्म अतिशुद्ध । येथें विघ्नांचा संबंध ।
अल्पही रिघों न शके बाध । तेंचि विशद हरि सांगे ॥ ३८२ ॥

न ह्यङ्गोपक्रमे ध्वंसो मद्धर्मस्योद्धवाण्वपि ।
मया व्यवसितः सम्यङ्‌निर्गुणत्वादनाशिषः ॥ २० ॥

अनेक धर्म नाना शास्त्रार्थीं । मन्वादि मुखें बोलिले बहुतीं ।
परी सर्वभूतीं भगवद्‍भक्ती । श्रेष्ठ सर्वार्थीं साधकां ॥ ३८३ ॥
ये भक्तीचें हेंचि श्रेष्ठपण । इचे पूर्वारंभी जाण ।
साधकांपाशीं अल्पही विघ्न । बाधकपण धरूं न शके ॥ ३८४ ॥
ये भक्तीचें निजलक्षण । पूर्वारंभीं हे निर्गुण ।
एथ रिघावया विघ्न । दाटुगेंपण धरीना ॥ ३८५ ॥
जेवीं गरुडाचे झडपेतळीं । होती सर्पाच्या चिरफाळी ।
तेवीं ये भक्तीजवळी । विघ्नांची होळी स्वयें होये ॥ ३८६ ॥
माझिया नामापुढें । विघ्न राहों न शके बापुडें ।
तें माझे भक्तीकडे । कोणते तोंडें ये‍ईल ॥ ३८७ ॥
यापरी हे भक्ति सधर । उद्धवा तुझें भाग्य थोर ।
म्यां फोडूनि निजजिव्हार । साराचें सार सांगितलें ॥ ३८८ ॥
निष्काम जे माझी भक्ती । तेथ विघ्नांची न पडे गुंती ।
परब्रह्माची ब्रह्मस्थिती । सुलभत्वें प्राप्ती साधकां ॥ ३८९ ॥
हेतुक अहेतुक कर्माचरण । तेंही करी जो कृष्णार्पण ।
ते उत्तम माझी भक्ती जाण । तेंचि निरूपण हरि सांगे ॥ ३९० ॥

यो यो मयि परे धर्मः कल्प्यते निष्फलाय चेत् ।
तदायासो निरर्थः स्यद्‍भयादेरिव सत्तम ॥ २१ ॥

व्यवहारार्थ जो प्रयास केला । जो न फळतां व्यर्थ गेला ।
तोही जैं परब्रह्मीं अर्पिला । तैं मद्‍भजनीं लागला सद्‍भावें ॥ ३९१ ॥
शिमगियाचा महासण । तेथ खेळ खेळला जो आपण ।
तोही केल्या कृष्णार्पण । तेही भक्ति जाण मज अर्पे ॥ ३९२ ॥
चोराभेणें लपतां वनीं । निधान आतुडे ज्यालागूनी ।
तेवीं व्यर्थ कर्मही मदर्पणीं । करितां मद्‍भजनीं महालाभ ॥ ३९३ ॥
नासलें तें सांडितां क्षीतीं । तेंही लागे माझे भक्तीं ।
जरी ब्रह्मार्पण चित्तीं । साधक निश्चितीं दृढ मानी ॥ ३९४ ॥
कडू भोंपळ्याची खिरी । उपेगा न ये श्वानसूकरीं ।
ते उल्हासें कृष्णार्पण करी । तेही निर्धारीं ब्रह्मीं अर्पे ॥ ३९५ ॥
जें हारपलें न दिसे । जें सहजें उडे काळवशें ।
तेंही लाविल्या मदुद्देशें । होय अनायासें मदर्पण ॥ ३९६ ॥
सकळ सारांचें सार पूर्ण । कर्ममात्र कृष्णार्पण ।
साक्षेपें करावें आपण । ‘सद्बुद्धि’ संपूर्ण या नांव ॥ ३९७ ॥

एषा बुद्धिमतां बुद्धिर्मनीषा च मनीषिणाम् ।
यत्सत्यमनृतेनेह मर्त्येनाप्नोति मामृतम् ॥ २२ ॥

अंतरीं विषयांची आसक्ती । वरीवरी ब्रह्मर्पण म्हणती ।
ते ठकिले बहुतां अर्थी । तेंचि श्रीपति सांगत ॥ ३९८ ॥
एक बुद्धिमंत होती । ते निजबुद्धी घेऊन हातीं ।
शेखीं लागले विषयस्वार्थीं । ते ठकिले निश्चितीं देहममता ॥ ३९९ ॥
एकाची बुद्धि अतिचोखडी । वेदशास्त्रार्थीं व्युत्पत्ति गाढी ।
ते अभिमानें कडोविकडी । ठकिले पडिपाडीं ज्ञानगर्वे ॥ ४०० ॥
बुद्धिमंत अभ्यासी जन । अभ्यासें साधिती प्राणापान ।
ते योगदुर्गीं रिघतां जाण । ठकिले संपूर्ण भोगसिद्धीं ॥ ४०१ ॥
एक मानिती कर्म श्रेष्ठ । वाढविती कर्मकचाट ।
विधिनिषेधीं रुंधिली वाट । बुडाले कर्मठ कर्मामाजीं ॥ ४०२ ॥
यापरी नानाव्युत्पत्ती । करितां ठकले नेणों किती ।
तैसी नव्हे माझी भक्ती । सभाग्य पावती निजभाग्यें ॥ ४०३ ॥
माझें सर्वभूतीं ज्यासीं भजन । त्याचे बुद्धीची बुद्धी मी आपण ।
ते तूं बुद्धी म्हणसी कोण । कर्म ब्रह्मार्पण ‘महाबुद्धी’ ॥ ४०४ ॥
सर्वभूतीं माझें भजन । सर्व कर्म मदर्पण ।
हे बुद्धीचि ‘महाबुद्धी’ जाण । येणें ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ४०५ ॥
चतुरांचें चातुर्य गहन । या नांव बोलिजे गा आपण ।
मिथ्या देहें करूनि भजन । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ४०६ ॥
आधीं मायाचि तंव वावो । मायाकल्पित मिथ्या देहो ।
तें देहकर्म मज अर्पितां पहा हो । ब्रह्म स्वयमेवो स्वयें होती ॥ ४०७ ॥
मिथ्या देहाचेनि भजनें । सत्य परब्रह्म स्वयें होणें ।
जेवीं कोंडा देऊनि आपणें । कणांची घेणें महाराशी ॥ ४०८ ॥
देतां फुटकी कांचवटी । चिंतामणी जोडे गांठी ।
कां इटेच्या साटोवाटीं । जोडे उठाउठीं अव्हशंख ॥ ४०९ ॥
तेवीं मिथ्या देहींचें कर्माचरण । जेणें जीवासी दृढ बंधन ।
तें कर्म करितां मदर्पण । ब्रह्म परिपूर्ण स्वयें होती ॥ ४१० ॥
अनित्य देहाचियासाठीं । नित्यवस्तूसी पडे मिठी ।
हेचि बुद्धिमतीं बुद्धि मोठी । ‘ज्ञानाची संतुष्टी’ या नांव म्हणिपे ॥ ४११ ॥
निष्टंकित परमार्थ । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्णनाथ ।
तो कळसा आणोनियां ग्रंथ । उपसंहारार्थ सांगतु ॥ ४१२ ॥

एष तेऽभिहितः कृत्स्नो ब्रह्मवादस्य सङ्‍ग्रहः ।
समासव्यसविधिना देवानामपि दुर्गमः ॥ २३ ॥

संक्षेपें आणि सविस्तरें । सांडूनि नाना मतांतरें ।
म्यां सांगितलें निजनिर्धारे । ब्रह्मज्ञान खरें अतिशुद्ध ॥ ४१३ ॥
तुज सांगितले करून सुगम । परी हें ब्रह्मादि देवां दुर्गम ।
जे आलोडिती आगमनिगम । त्यांसीही परम दुस्तर ॥ ४१४ ॥
तेथें नाना शास्त्रशब्दबोध । वस्तु नेणोनि करिती विवाद ।
जेथ वेदांचा ब्रह्मवाद । होय निःशब्द ‘नेति’ शब्दें ॥ ४१५ ॥
तें हें आत्मज्ञानाचें निजसार । परमार्थाचें गुह्य भांडार ।
मज परमात्म्याचें जिव्हार । फोडूनि साचार सागितलें ॥ ४१६ ॥

अभीक्ष्णशस्ते गदितं ज्ञान विस्पष्टयुक्तिमत् ।
एतद्विज्ञाय मुच्येत पुरुषो नष्टसंशयः ॥ २४ ॥

जेथ वेदशास्त्रांसी कुवाडें । जें बोलीं बोलतां नातुडे ।
तेंचि ज्ञान म्यां तुजपुढें । निजनिवाडें सांगितलें ॥ ४१७ ॥
जें सांगितलें शुद्ध ज्ञान । तें नाना युक्तींकरूनि जाण ।
दृढतेलागीं निरूपण । पुनः पुनः जाण म्यां केलें ॥ ४१८ ॥
बहुत न लावितां खटपट । तुज न वाटतांही कष्ट ।
ज्ञान सांगितलें विस्पष्ट । जेणें होती सपाट संशय सर्व ॥ ४१९ ॥
हें जाणीतलिया ज्ञान । सर्व संशय होती दहन ।
साधक होय ब्रह्मसंपन्न । स्वानंदपूर्ण सर्वदा ॥ ४२० ॥
म्यां सांगितलें गुह्यज्ञान । एकादशाचें निरूपण ।
याचें श्रवण पठण मनन । करी तो धन्य उद्धवा ॥ ४२१ ॥

सुविविक्तं तव प्रश्नं मयैतदपि धारयेत् ।
सनातनं ब्रह्म गुह्यं परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ २५ ॥

ज्ञाते तरती हें नवल कोण । परी भाळेभोळे जे अज्ञान ।
त्यांसी उद्धरावया जाण । उद्धवा तुवां प्रश्न पुशिला ॥ ४२२ ॥
त्या प्रश्नानुसारें जाण । म्यां संतोषोनि आपण ।
सांगितलें गुह्य ज्ञान । परम कारण परब्रह्म ॥ ४२३ ॥
जेवीं वत्साचे हुंकारें । धेनु स्रवत चाले क्षीरें ।
तेवीं तुझेनि प्रश्नादरें । मी स्वानंदभरें तुष्टलों ॥ ४२४ ॥
तेथ न करितांही प्रश्न । होतां तानयाचें अवलोकन ।
कूर्मी नेत्रद्वारां आपण । अमृतपान करवीत ॥ ४२५ ॥
तेवीं उद्धवा तुझें अवलोकन । होतां माझें हृदयींचें ब्रह्मज्ञान ।
तें वोसंडलें गा परिपूर्ण । तें हें निरूपण म्यां केलें ॥ ४२६ ॥
येणें निरूपणामिसें । परमामृत सावकाशें ।
तुज म्यां पाजिलें अनायसें । स्वानंदरसें निजबोधु ॥ ४२७ ॥
सिंधु मेघा जळपान करवी । तेणें जळें मेघ जगातें निववी ।
तेवीं उद्धवाचिये ब्रह्मपदवीं । जडमूढजीवीं उद्धरिजे ॥ ४२८ ॥
जेवीं वत्साचेनि प्रेमभरें । गाय दुभे तें घरासी पुरे ।
तेवीं उद्धवप्रश्नादरे । जग उद्धरे अनायासें ॥ ४२९ ॥
तो हा प्रश्नोत्तरकथानुवाद । माझा तुझा ब्रह्मसंवाद ।
निरूपणीं एकादशस्कंध । हा अर्थावबोध जो राखे ॥ ४३० ॥
अथवां निरूपण । सार्थकें जो कां करी श्रवण ।
तैं श्रोते वक्ते उभय जाण । ब्रह्म सनातन स्वयें होती ॥ ४३१ ॥
जगीं ब्रह्म असतां परिपूर्ण । मनबुद्धिइंन्द्रियां न दिसे जाण ।
जेथें वेदांसी पडिलें मौन । तें गुह्यज्ञान पावती ॥ ४३२ ॥
ज्ञान पावलिया पुढती । कदा काळें नव्हे च्युती ।
हा एकादशार्थ धरितां चित्तीं । पदप्राप्ती अच्युत ॥ ४३३ ॥
श्रोते वक्ते एकादशार्थी । एवढी पदवी पावती ।
मा मद्‍भक्तांसी अतिप्रीतीं । जे उपदेशिती हें ज्ञान ॥ ४३४ ॥
त्यांच्या फळाची फलप्राप्ती । ज्ञानोपदेशाची शुद्ध स्थिती ।
उद्धवालागीं अतिप्रीतीं । स्वमुखें श्रीपती सांगत ॥ ४३५ ॥

य एतन्मम भक्तेषु सम्प्रदद्यात् सुपुष्कलम् ।
तस्याहं ब्रह्मदायस्य ददाम्यात्मानमात्मना ॥ २६ ॥

काया वाचा आणी चित्त । ग्रह दारा वित्त जीवित ।
निष्कामता मज अर्पित । अनन्य भक्त ते माझे ॥ ४३६ ॥
ऐशिया भक्तांच्या ठायीं जाण । अवश्य उपदेशावें हें ज्ञान ।
त्याही उपदेशाचें लक्षण । पक्व परिपूर्ण तें ऐसें ॥ ४३७ ॥
जेथ जेथ जाय साधकाचें मन । तेथ तेथ ब्रह्म परिपूर्ण ।
मन निघावया तेथून । रितें स्थान असेना ॥ ४३८ ॥
ऐसें करितां अनुसंधान । चैतन्यीं समरसे मन ।
त्यातें म्हणिजे ‘पुष्कल ज्ञान’ । उपदेश पूर्ण या नांव ॥ ४३९ ॥
ऐसें समूळ ब्रह्मज्ञान । मद्‍भक्तांसी जो करी दान ।
त्याचा ब्रह्मऋणिया मी जाण । होय संपूर्ण उद्धवा ॥ ४४० ॥
त्याचिया उत्तीर्णत्वासी । गांठीं कांहीं नाहीं मजपाशीं ।
मी निजरूप अर्पीं त्यासी । अहर्निशीं मी त्याजवळी ॥ ४४१ ॥
जो शिष्यांसी दे ब्रह्मज्ञान । मी परमात्मा त्या अधीन ।
ब्रह्मदात्याच्या बोलें जाण । स्त्रियादि शूद्रजन मी उद्धरीं ॥ ४४२ ॥
देऊनियां परब्रह्म । जो मद्‍भक्तांसी करी निष्कर्म ।
त्याचा अंकित मी पुरुषोत्तम । तो प्रिय परम मजलागीं ॥ ४४३ ॥
जो ब्रह्मज्ञान दे मद्‍भक्तां । त्याहूनि आणिक परता ।
मज आन नाहीं गा पढियंता । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥ ४४४ ॥
तो आत्मा मी शरीर जाण । त्याचा देह मी होय आपण ।
त्याचें जें जें कर्माचरण । तें तें संपूर्ण मीचि होय ॥ ४४५ ॥
जैसा मी अवतारधरी । तैसाचि तोही अवतारी ।
त्या आणि मजमाझारीं । नाहीं तिळभरीं अंतर ॥ ४४६ ॥
जो या ब्रह्मज्ञानाचें करी दान । त्यासी यापरी मी आपण ।
करीं निजात्म‍अर्पण । तरी उत्तीर्ण नव्हेचि ॥ ४४७ ॥
यालागीं वर्ततांही शरीरीं । मी अखंड त्याची सेवा करीं ।
निजात्म‍अर्पण प्रीतीवारी । मी त्याच्या घरीं सर्वदा ॥ ४४८ ॥
त्यातें जें जें जडभारी । तेंही मी वाहें आपुले शिरीं ।
माझी चैतन्यसाम्राज्यश्री । नांदें त्यचे घरीं सर्वदा ॥ ४४९ ॥
एकादशाचें ब्रह्मज्ञान । बोधूनि मद्‍भक्तां जो करी दान ।
त्यासी मी यापरी जाण । आत्मार्पण स्वयें करीं ॥ ४५० ॥
असो न साधवे ब्रह्मज्ञान । तरी या ग्रंथाचेंचि पठण ।
जो सर्वदा करी सावधान । तो परम पावन उद्धवा ॥ ४५१ ॥

य एतत्समधीयीत पवित्रं परमं शुचि ।
स पूयेताहरहर्मां ज्ञानदीपेन दर्शयन् ॥ २७ ॥

निखळ जें कां ब्रह्मज्ञान । तो हा माझा तुझा संवाद जाण ।
जो सादरें करी पठण । सावधान श्रद्धाळू ॥ ४५२ ॥
चढत्यावाढत्या परवडी । शुद्ध सात्त्विकी श्रद्धा गाढी ।
पदोपदीं नीच नवी गोडी । अद्‍भुत आवडी पठणाची ॥ ४५३ ॥
वाचेचिया टवळ्यांप्रती । श्रद्धास्नेहाची संपत्ति ।
निजजिव्हा करूनि वाती । जो हें ज्ञानदीप्ती प्रकाशी ॥ ४५४ ॥
एकादशाचे ज्ञानदीप्ती । एकादश इंद्रियांच्या वाती ।
उजळूनि जे मज वोंवाळिती । ते पवित्र किती मी सांगूं ॥ ४५५ ॥
यापरी जें ग्रंथपठण । तें माझें ज्ञान-निरांजन ।
तेणें ज्ञानदीपें जो जाण । माझें स्वरूप पूर्ण प्रकाशी ॥ ४५६ ॥
त्याचे लागले जे संगती । त्यांतें ब्रह्मादिक वंदिती ।
त्यांचेनि पावन त्रिजगती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४५७ ॥
असो ज्यांसी न टके पठण । तिंहीं श्रद्धेनें करितां श्रवण ।
त्यांसी न बाधी भवबंधन । तेंही निरूपण हरि सांगे ॥ ४५८ ॥

य एतच्छ्रद्धया नित्यमव्यग्रः श्रृणुयान्नरः ।
मयि भक्तिं परां कुर्वन् कर्मभिर्न स बध्यते ॥ २८ ॥

असो न करवे अध्ययन । तरी श्रद्धायुक्त सावधान ।
करितां एकादशाचें श्रवण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४५९ ॥
अति श्रद्धेनें केलें श्रवण । त्याहूनि दृढ व्हावें मनन ।
मननेंवीण तें नपुंसक जाण । ब्रह्मप्राप्ती पूर्ण फळेना ॥ ४६० ॥
संपलिया कथाश्रवण । मनींचें संपावें ना मनन ।
जैसें लोभियाचें धन । हृदयीं आठवण सर्वदा ॥ ४६१ ॥
जैसें जैसें कीजे श्रवण । तैसें तैसें लागे मनन ।
मननानुसारें भजन । ‘पराभक्ती’ जाण उद्‌बोधे ॥ ४६२ ॥
आर्त जिज्ञासु अर्थार्थी । त्यांची सांडोनिया स्थिती ।
उल्हासे माझी चौथी भक्ती । जितें ‘परा’ म्हणती सज्ञान ॥ ४६३ ॥
पराभक्तीचें माझें भजन । क्रियामात्रें निजात्मदर्शन ।
यालागीं मद्‍भक्तांसी जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४६४ ॥
हें असो अतिगुह्य बोलणें । येणें एकादशाचेनि श्रवणें ।
‘मी तरेन’ हा विश्वास जेणें । अंतःकरणें दृढ केला ॥ ४६५ ॥
दृढ विश्वास मानूनि पाहीं । जो लोधला श्रवणविषयीं ।
माझी भक्ती त्याच्या ठायीं । दवडितां पाहीं घर रिघे ॥ ४६६ ॥
घर रिघोन भक्ति निष्काम । भक्तांचें निर्दळी सकळ कर्म ।
या नांव ‘पराभक्ति’ परम । विश्रामधाम श्रवणार्थ्यां ॥ ४६७ ॥
एकादशाचें श्रद्धाश्रवण । करितां एवढा लाभ पूर्ण ।
श्रवणें उपजे माझें भजन । भजनें भक्तजन निर्मुक्त ॥ ४६८ ॥
असो पां इतरांची वार्ता । म्यां तुज निरूपिली जे ज्ञानकथा ।
ते तुझिया निश्चितार्था । काय तत्त्वतां प्रतिबोधली ॥ ४६९ ॥

अप्युद्धव त्वया ब्रह्म सखे समवधारितम् ।
अपि ते विगतो मोहः शोकश्चासौ मनोभवः ॥ २९ ॥

उद्धवां तुझें देखोनि प्रेम । गुह्य ज्ञान अतिउत्तम ।
तुज म्यां निरूपिलें परब्रह्म । साङ्ग सुगम अतिशुद्ध ॥ ४७० ॥
हें ज्ञानाचे सोलींव ज्ञान । हें वेदांचें विसावतें स्थान ।
हेचि अविद्येची बोळवण । समाधान जीवशिवां ॥ ४७१ ॥
ऐसें हें जें गुह्यज्ञान । मनबुद्धिवाचेसी अगम्य जाण ।
तें म्यां तुज केलें निरूपण । श्रद्धां संपूर्ण देखोनि ॥ ४७२ ॥
जेवीं सखा सख्याप्रती । आपुली वोपी निजसंपत्ती ।
तेवीं म्यां हे ब्रह्मस्थिती । तुझ्या हातीं वोपिली ॥ ४७३ ॥
जैसें दिधलें श्रवणाच्या हातीं । तैसें प्रविष्ट जाहलें तुझिया चित्तीं ।
कीं माझारीं पडली कांहीं गुंती । विकल्पवस्ती विक्षेप ॥ ४७४ ॥
म्यां निरूपिलें सार परम । तें तुज कळलें परब्रह्म ।
नसेल तरी हाचि उपक्रम । पुढती सुगम सांगेन ॥ ४७५ ॥
चैतन्य ठसावोनि चित्तीं । जेथ आकळिलीब्रह्मस्थिती ।
तेथ मोहममतेची वस्ती । समूळ निश्चितीं नसावी ॥ ४७६ ॥
आकळलें ब्रह्मज्ञान । त्याची हेचि वोळखण ।
संकल्पविकल्पविंदान । पुढती जाण उपजेना ॥ ४७७ ॥
उपजेना मीतूंपण । उपजेना ध्येय ध्याता ध्यान ।
नुपजे त्यासी कर्मठपण । ब्रह्म परिपूर्ण जाणीतल्या ॥ ४७८ ॥
जेणें जाणितलें ब्रह्मज्ञान । त्यासी बाधीना कर्मबंधन ।
कर्मांचें जें कर्माचरण । तें जाण आपण मायिक ॥ ४७९ ॥
जेवीं छाया चळे पुरुषाचेनी । परी तियेचा लोभ पुरुष न मानी ।
तेवीं काया चाळी ब्रह्मज्ञानी । देहाभिमानी तो नव्हे ॥ ४८० ॥
जेवीं सूर्यापुढें आंधार । अर्ध क्षण न धरी धीर ।
तेवीं ब्रह्मज्ञानी कर्मादर । अणुमात्र उरेना ॥ ४८१ ॥
कर्माचें जें कर्मबंधन । तो मनोजन्य संकल्प जाण ।
जेथें मनाचें मोडे मनपण । तेथें कर्माचरण निर्बीज ॥ ४८२ ॥
वस्तु नित्य निर्विकल्प । तेथें नाहीं संकल्पविकल्प ।
हें परब्रह्माचें निजस्वरूप । हेंचि रूप स्वानुभवासी ॥ ४८३ ॥
ऐसें ब्रह्म पावल्या स्वयमेवो । मी एक उद्धव होतों पहा हो ।
त्या उद्धवपणासी नाहीं ठावो । मा शोकमोहो तेथ कैंचा ॥ ४८४ ॥
उद्धवपणाचिये वस्ती । शोकमोहांची उत्पत्ती ।
तें उद्धवपण नाठवे चित्तीं । जरी ब्रह्मप्राप्ती तुज जाहली ॥ ४८५ ॥
ऐसें ऐकतां देवाचें वचन । उडालें उद्धवाचें उद्धवपण ।
जाहला स्वानंदी निमग्न । बोलतेपण बुडालें ॥ ४८६ ॥
पावतां आपुली निजात्मता । उडाली उद्धवत्वाची अवस्था ।
बुडाली स्वदेह‍अहंता । निजनिमग्नता स्वानंदीं ॥ ४८७ ॥
तेथें देवें पुशिला जो प्रश्न । त्याचें कोण दे प्रतिवचन ।
कृष्णेंसहित उद्धवपण । गिळोनि परिपूर्ण वस्तु जाहला ॥ ४८८ ॥
देखोनि उद्धवाची अवस्था । हा ब्रह्म पावला निजत्मता ।
हें कळों सरळें श्रीकृष्णनाथा । हृदयस्था काय न कळे ॥ ४८९ ॥
शिष्य साचार अनुभव लाहे । तेणें सद्‌गुरु सुखाचा मेरु होये ।
जेवीं तानयचे धणीं माये । सुखावली राहे स्वानंदें ॥ ४९० ॥
सेवक विभांडितां परचक्र । तेणें रायासी संतोष थोर ।
गुढी उभारूनि साचार । करी निजगजर स्वानंदें ॥ ४९१ ॥
तानयाचे लळे पुरविणें । हे व्याली तेची वेदना जाणे ।
कां शिष्यासी स्वानुभव देणें । हें स्वयें जाणे सद्‌गुरु ॥ ४९२ ॥
निजपुत्रें लाधल्या निधान । पिता संतोषे आपण ।
तेवीं उद्धवाचेनि अनुभवें जाण । स्वयें श्रीकृष्ण संतोषे ॥ ४९३ ॥
कृष्ण सुखें सुखरूप नित्यतां । तोही शिष्यानुभवें सर्वथा ।
लाहे सुखाची परमावस्था । हे गुरुगम्यता अगम्य ॥ ४९४ ॥
शिष्यासी बोध करितां । गुरूसी नसती सुखावस्था ।
तरी उपदेशपरंपरता । नव्हती तत्त्वतां इये लोकीं ॥ ४९५ ॥
गुरु सांगे जैं उबगलेसाठीं । तैं ते शिष्यासी बोधेना गोष्टी ।
मा निजनुभवाची भेटी । केवीं निजदृष्टीं देखेल ॥ ४९६ ॥
जेवीं बाळासी लेणें लेववितां । तें नेणें परी सुखावे माता ।
तेवीं शिष्यासी अनुभव होतां । सुखाचे तत्त्वतां सद्‌गुरुरावो ॥ ४९७ ॥
तैसा उद्धवाचा ब्रह्मभावो । देखोनि सुखावे कृष्णदेवो ।
माझा उद्धव जाहला निःसंदेहो । यासी ब्रह्मानुभवो आकळिला ॥ ४९८ ॥
उद्धवाची ब्रह्मनिष्ठता । अनुभवा आली निजात्मता ।
हें कळों सरलें श्रीकृष्णनाथा । परोपदेशार्थां शिकवीत ॥ ४९९ ॥
तूं पावल्या ब्रह्मज्ञान । तेथ शिष्योपदेशलक्षण ।
पात्रशुद्धीचें कारण । तेही वोळखण हरि सांगे ॥ ५०० ॥

नैतत्त्वया दाम्भिकाय नास्तिकाय शठाय च ।
अशुश्रूषोरभक्ताय दुर्विनीताय दीयताम् ॥ ३० ॥

शठ नास्तिक दंभयुक्त । अशुश्रूषु आणि अभक्त ।
ज्यांची स्थिति दुर्विनीत । ते शिष्य निश्चित त्यागावे ॥ ५०१ ॥
जेणें लोकरूढी होय गहन । तें तें बाह्य कर्माचरण ।
विपुल धन आणि सन्मान । तदर्थीं जाण अतितृष्णा ॥ ५०२ ॥
ऐसें ज्याचें दांभिक भजन । त्यासी हें एकादशींचें ज्ञान ।
वोसणतां गा आपण । स्वप्नीहीं जाण नेदावें ॥ ५०३ ॥
मोहममतेचें आधिक्य । तेणें निर्दळिलें निजआस्तिक्य ।
वेदीं शास्त्रीं दृढ नास्तिक्य । देवाचि मुख्य नाहीं म्हणती ॥ ५०४ ॥
नास्तिक्यवादाचिया बंडा । या ज्ञानाचा ढोरकोंडा ।
लागें नेदी त्यांचिया तोंडा । ज्यांचा भाव कोरडा नास्तिक्यें केला ॥ ५०५ ॥
नास्तिक्यवादापुढें । ज्ञान कायसें बापुडें ।
अनीश्वरवादाचें बंड गाढें । ते त्यागावे रोकडे नास्तिक्यवादी ॥ ५०६ ॥
अनन्यभावें न रिघे शरण । मिथ्या लावूनि गोडपण ।
धूर्तवादें घेवों पाहे ज्ञान । तेही शठ जाण त्यागावे ॥ ५०७ ॥
शठाची ऐशी निजमती । पुढिलांची ठकूनि घे युक्ती ।
परी जे आपुली व्युत्पत्ती । ते पुढिलांप्रती सांगेना ॥ ५०८ ॥
काया वाचा मन धन । जो गुरूसीं करी वंचन ।
जो गुरूचे देखे दोषगुण । तोही शठ पूर्ण त्यगावा ॥ ५०९ ॥
माझें अतिथोर महिमान । गुरुसेवा केवीं करूं आपण ।
सेवा न करी महिमेभेण । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१० ॥
आपण श्रेष्ठासनीं बैसोनि बरवा । सेवकाहातीं करवी गुरुसेवा ।
तो दांभिक शिष्य जाणावा । तोही त्यागावा ये ग्रंथी ॥ ५११ ॥
सद्गुरूपाशीं समर्थपण । जो आपली मिरवी जाणीव जाण ।
जो सेवा न करी गर्वें पूर्ण । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१२ ॥
मी धनदानी अतिसमर्थ । नीचसेवेसी न लावीं हात ।
ऐसाही जो गर्वयुक्त । तोही निश्चित त्यागावा ॥ ५१३ ॥
जो लौकिक लाजेभेण । गुरुसेवा न करी आपण ।
ज्यासी लौकिकाचा अतिअभिमान । तोही शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५१४ ॥
जो गुरुगृहींचें नीच कृत्य । न करी मानूनि मी समर्थ ।
तो मान्यताअभिमानयुक्त । जाण निश्चित त्यागावा ॥ ५१५ ॥
न करी गुरुसेवा नीचवृत्ती । आम्हां अखंड ध्यान हेचि गुरुभक्ती ।
ऐशी सेवावंचक ज्याची युक्ती । तोही निश्चितीं त्यागावा ॥ ५१६ ॥
नीच सेवा न करी आपण । म्हणे मागाल तें दे‍ईन धन ।
ऐसा धनगर्वी शिष्य आपण । सर्वथा जाण न करावा ॥ ५१७ ॥
धरूनि धनाची आस । गुरु शिष्यासी देत उपदेश ।
तैं ब्रह्मज्ञान पडलें वोस । वाढला असोस धनलोभ ॥ ५१८ ॥
अथवा वेंचूनिया धन । जो घे‍ईन म्हणे ब्रह्मज्ञान ।
ऐसा धनाभिमानी शिष्य जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ ५१९ ॥
यथाकाळें जाहली प्राप्त । गुरुसेवा जे कालोचित ।
न करी तो ‘अशुश्रूषु’ म्हणत । तोही निश्चित त्यागावा ॥ ५२० ॥
करितां सद्गुरूची भक्ती । मी उद्धरेन निश्चितीं ।
ऐसा भाव नसे ज्याचे चित्तीं । तो शिष्य हातीं न धरावा ॥ ५२१ ॥
सद्‌गुरु तोचि ब्रह्ममूर्ती । ऐसा भाव नाहीं ज्याच्या चित्तीं ।
मूळींच विकल्पाची वस्ती । तोही शिष्य हातीं न धरावा ॥ ५२२ ॥
गुरुहोनि ब्रह्म भिन्न । ऐसें ज्याचें निश्चित ज्ञान ।
तो निश्चयेंसीं ‘अभक्त’ जाण । त्यासी शिष्य आपण न करावें ॥ ५२३ ॥
मनुष्य मानूनि सद्गुरूसी । जो उल्लंघी गुरुवचनासी ।
तो जाण पडला अपभ्रंशीं । त्या शिष्यासी त्यागावें ॥ ५२४ ॥
सद्रुरूहोनि अधिकता । शिष्य आपुली मानी पवित्रता ।
तो अभक्तांमाजीं पूर्ण सरता । त्यासी तत्त्वतां त्यागावें ॥ ५२५ ॥
गुरूच्या ठायीं ब्रह्मस्थिती । ज्या श्रद्धा संपूर्ण नाहीं चित्तीं ।
याचि नांव गा ‘अभक्ती’ । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ५२६ ॥
कां ये ग्रंथीचें ब्रह्मज्ञान । ज्यासी निश्चयें नमने जाण ।
त्यासी केव्हांही आपण । झणें विसरोन शिष्य करिसी ॥ ५२७ ॥
ये ग्रंथींची ब्रह्मस्थिती । वक्ता जो मी परब्रह्ममूर्ती ।
त्या माझ्या ठायीं नाहीं ज्याची भक्ती । तो शिष्य निश्चितीं त्यागावा ॥ ५२८ ॥
ये ग्रंथींचें आवडे ज्ञान । गुरूच्या ठायीं श्रद्धा संपूर्ण ।
परी ज्याचें उद्धत वर्तन । तो शिष्य जाण त्यागावा ॥ ५२९ ॥
माझ्या निजमूर्ति संत सज्जन । माझे भक्त माझे जीवप्राण ।
त्यांचे जो करी हेळण । ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ५३० ॥
माझ्या भक्तांमाजील रंक जाण । त्याचे सर्वस्वें वंदावे चरण ।
हें ज्यासी नावडे संपूर्ण ‘दुर्विनीतपण’ या नांव ॥ ५३१ ॥
साधुसज्जनां भेटों जाये । शठनम्रता वंदी पाये ।
त्याचे गिवसोनि दोषगुण पाहे । ‘दुर्विनीतता’ राहे ते ठायीं ॥ ५३२ ॥
दुष्टबुद्धीची जे विनीतता । ती नांव बोलिजे ‘दुर्विनीतता’ ।
ऐशी ज्या शिष्याची अवस्था । तो जाण तत्त्वतां त्यागावा ॥ ५३३ ॥
ऐसें हें ऐकोनि निरूपण । म्हणसी ‘मी शिष्य न करीं जाण’ ।
तरी जो सच्छिष्यासी उपदेशी ब्रह्मज्ञान । तो आत्मा जाण पैं माझा ॥ ५३४ ॥
जो उपदेशीं सत्पात्र पूर्ण । त्या सच्छिष्याचें लक्षण ।
तुज मी सांगेन निरूपण । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ५३५ ॥

एतैर्दोषैर्विहीनाय ब्रह्मण्याय प्रियाय च ।
साधवे शुचये ब्रूयाद्‍भक्तिः स्याच्छूद्रयोषिताम् ॥ ३१ ॥

उपदेशीं मुख्य अधिकारपण । धडधडीत वैराग्य पूर्ण ।
तेंही पिशाचवैराग्य नव्हे जाण । विवेकसंपन्न शास्त्रोक्त ॥ ५३६ ॥
दिवस चारी वैराग्य केलें । सवेंचि विषयार्थीं लागले ।
तेथ जें जें उपदेशिलें । तें सर्पासि पाजिलें दुग्ध जैसें ॥ ५३७ ॥
जेथ वैराग्य निघोनि जाये । तेथ ज्ञानाभिमान उरला राहे ।
तेणें अभिमानें करी काये । गुणदोष पाहे श्रेष्ठांचे ॥ ५३८ ॥
नीच निंदी हेळसून । श्रेष्ठांचे पाहे दोषगुण ।
जेथ वैराग्य होय क्षीण । तेथें ज्ञानाभिमान चढे ऐसा ॥ ५३९ ॥
उद्धवा जगीं दोनी अवस्था । वैराग्य कां विषयासक्तता ।
तिसरे अवस्थेची कथा । जाण सर्वथा असेना ॥ ५४० ॥
जेथ विवेकें विषयो होय क्षीण । तेथ वैराग्य प्रबळें परिपूर्ण ।
जेथ विवेकेंसीं वैराग्य क्षीण । तेथ विषयाचरण ज्ञानाभिमानें ॥ ५४१ ॥
यालागीं होय जंव ब्रह्मज्ञान । तंव जो वैराग्य राखे पूर्ण ।
वैराग्यें गुरूसी अनन्यशरण । तें ‘अधिकारीरत्न’ उपदेशा ॥ ५४२ ॥
गत श्लोकींचें दोषनिरूपण । आतां बोलिलों वैराग्यार्थ जाण ।
इहीं दोषीं ज्यासी रहितपण । तो ‘अधिकारी’ पूर्ण सच्छिष्य ॥ ५४३ ॥
ज्यासी ब्रह्मत्वें ब्राह्मणभक्ती । अनन्यभावें भजे भूतीं ।
त्याची आंदणी भक्ती विरक्ती । तो जाण निश्चितीं ‘अधिकारी’ ॥ ५४४ ॥
गुरूचा पढियंताही पूर्ण । त्यापासीं असल्या अभक्तपण ।
त्यासी नव्हे ब्रह्मज्ञान । अनन्य भजन जंव न करी ॥ ५४५ ॥
प्रिय आणि भजनशीळ । दोषरहित निर्मळ ।
त्यासी विरक्त करूनि अढळ । उपदेशावें प्रांजळ हें गुह्य ज्ञान ॥ ५४६ ॥
स्वदारा आणि स्वधन । यांचा लोभ ज्यासी संपूर्ण ।
त्यासी स्वर्ग ना मुक्तपण । जन्ममरण अनिवार ॥ ५४७ ॥
परदारा परधन । सर्वथा नातळे ज्याचे मन ।
ऐसें ज्यापाशीं पवित्रपण । त्यासी हें ज्ञान उपदेशावें ॥ ५४८ ॥
जो वैराग्याचा वोतिला । विवेकें पूर्ण वोसंडला ।
सद्‌गुरुसेवेसी जीवें विकला । चरणीं विनटला अनन्यत्वें ॥ ५४९ ॥
सांडूनि निजमहिमान । श्रीगुरुसेवेलागीं आपण ।
ज्यासी आवडे रंकपण । ऐसा सेवेसी पूर्ण सद्‍भाव ॥ ५५० ॥
अमरश्रेष्ठ जे सुरवर । ते मानी सद्गुरूचे किंकर ।
सद्गुरूहूनियां थोर । हरिहर मानीना ॥ ५५१ ॥
ज्यासी नाहीं गर्वमद । ज्यासी नाहीं कामक्रोध ।
ज्यासी नावडे विकल्पभेद । तो शिष्य शुद्ध परमार्थी ॥ ५५२ ॥
काया वाचा मन धन । सांडूनि समर्थतामहिमान ।
जो सद्गुरूसी अनन्यशरण । तो सच्छिष्य जाण साधुत्वें ॥ ५५३ ॥
सांडूनि लज्जा लौकिक । जो ब्रह्मज्ञानाचा याचक ।
सद्‌गुरुवचनार्थीं चातक । तो आवश्यक उपदेशीं ॥ ५५४ ॥
जे कां द्विजन्म्यांहूनि बाहेरी । वेदें वाळूनि सांडिले दूरीं ।
जे कां मंत्रार्थीं अमंत्री । जे अनधिकारी श्रवणासी ॥ ५५५ ॥
ज्यांसी नाहीं आश्रमधर्म । ज्यांसी नाहीं श्रौतकर्म ।
ज्यांसी नाहीं जप होम । जे वर्णाधम अतिनीच ॥ ५५६ ॥
ऐसे जे कां शूद्रजन । ऐकोनि ये ग्रंथींचें ज्ञान ।
निवाराया जन्ममरण । उपजे दारुण विरक्ती ॥ ५५७ ॥
उखितांच एकसरें चित्तें । मनींहूनि विटे विषयातें ।
मग चित्तें वित्तें जीवितें । रिघे सद्गुरूतें अनन्यशरण ॥ ५५८ ॥
गुरूसी पुसों नेणे प्रश्न । म्हणे निवारीं जन्ममरण ।
भावार्थें घाली लोटांगण । शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण परमार्थीं ॥ ५५९ ॥
ते होत कां शूद्रजन । त्यांसी उपदेशिता ब्रह्मज्ञान ।
उद्धवा कदा न लागे दूषण । हें सत्यवचन पैं माझें ॥ ५६० ॥
जे कां अपेक्षोनियां वित्त । चतुर्वर्णा उपदेशित ।
ते धनलोभें लोलुप एथ । नाहीं घेइजेत गुरुत्वें ॥ ५६१ ॥
जेथ गुरूशींच सलोभता । तेथ शिष्याची बुडे विरक्तता ।
ऐशिये ठायीं उपदेश घेतां । परमार्थतां अपघातु ॥ ५६२ ॥
निर्लोभत्वें कृपेनें पूर्ण । सद्‌गुरु उपदेशी शूद्रजन ।
ऐसोनि करी जो दीनोद्धरण । तेथ न लगे दूषण । उपदेशा ॥ ५६३ ॥
जेणें तडफडूनि जाण । वैराग्याशी ये मरण ।
जेणें ज्ञात्यासी लागे दूषण । तो स्त्रीसंग आपण न करावा ॥ ५६४ ॥
स्त्री देखतांचि अवचितीं । तत्काल पाडी अधःपातीं ।
तिची जाहलिया संगती । कैंची धडगती सज्ञाना ॥ ५६५ ॥
प्रमादीं पाडी सर्वार्थीं । हे ‘प्रमदा’ नामाची निजख्याती ।
तिची जाहलिया नित्य संगती । केवीं परमार्थीं तरतील ॥ ५६६ ॥
जिचें देखतांचि वदन । काम मोकली कटाक्षबाण ।
तेथ कायसा उपदेश जाण । आली नागवण परमार्था ॥ ५६७ ॥
उद्धवा तुज हेंचि मागतों जाण । नको स्त्रियांशीं संभाषण ।
नको स्त्रीयांचें अवलोकन । नको स्त्रीवचन कानीं घेऊं ॥ ५६८ ॥
नको नको स्त्रियाशीं मात । नको नको स्त्रियांचएकांतें ।
नको नको स्त्रीयांशीं संगत । निंद्य लोकांत सर्वार्थीं ॥ ५६९ ॥
नको नको स्त्रियांचा अनुवाद । नको नको स्त्रियांचा संवाद ।
नको नको स्त्रियांसी करूं बोध । मिथ्या प्रवाद अंगीं वाजे ॥ ५७० ॥
स्वभावें सात्त्विक वनिता । गोष्टी सांगों आली परमार्थ ।
तोचि विकल्प तत्त्वतां । सुहृदां समस्तां परिकल्पे ॥ ५७१ ॥
यालागीं प्रमदा जन । सर्वथा त्यागावा आपण ।
प्रमदासंगतीं ब्रह्मज्ञान । सर्वथा जाण वाढेना ॥ ५७२ ॥ आशंका ॥
उपदेशीं त्याज्य स्त्रिया जरी । तरी मागिलीं थोरथोरीं ।
उपदेशील्या कैशापरी । तें ऐक निर्धारी सांगेन ॥ ५७३ ॥
श्रेष्ठ याज्ञवल्क्य पाहीं । तेणें उपनिषदांच्या ठायीं ।
उपदेशिली मैत्रेयी । नानायुक्तीं पाहीं प्रबोधूनि ॥ ५७४ ॥
स्वयें नारद महामुनी । प्रल्हादाची निजजननि ।
इंद्रापासूनी सोडवूनी । ब्रह्मज्ञानीं उपदेशी ॥ ५७५ ॥
अवतरोनि कपिलमुनी । बैसोनियां सिद्धासनीं ।
देवहूतीलागोनी । ब्रह्मज्ञानीं प्रबोधी ॥ ५७६ ॥
जो योगियांचा मुकुटमणी । कैलासपति शूळपाणी ।
भव उपदेशी भवानी । ब्रह्मज्ञानी निजबोधें ॥ ५७७ ॥
इतरांची गोठी कायशी । तुवांचि गा हृषीकेशी ।
उपदेशिलें यज्ञपत्न्यांसी । ऐसें म्हणसी उद्धवा ॥ ५७८ ॥
असो देखोनियां सद्‍भावा । उपदेश करूं म्हणशी कणवा ।
तरी तो अधिकार ओळखावा । ऐक उद्धवा सांगेन ॥ ५७९ ॥
ऐक उद्धवा निश्चित । वाचाळ स्त्री ते अनुचित ।
तेथें उपदेश करणें तें व्यर्थ । लागे अपघात गुरुत्वा ॥ ५८० ॥
जेथें स्त्रीस अति बडबड । ब्रह्मज्ञानें गर्जे तोंड ।
जेथें विषयाचा धुमाड । परमार्थ गोड परपुरुषीं ॥ ५८१ ॥
जे स्त्री ब्रह्मज्ञानीं धीट । मुखीं अत्यंत वटवट ।
तिसी उपदेश करूं नये स्पष्ट । अपवादाचें बोट जेणें लागे ॥ ५८२ ॥
तेथें म्यां ही केली विनंति । श्रीजनार्दन स्वामीप्रति ।
स्त्रिया शूद्र उपदेशार्थ येती । काय निश्चितीं सांगावें ॥ ५८३ ॥
गुरुवेगळा मार्ग नाहीं । म्हणोनि येती लवलाही ।
त्यांसी उपदेशावें काई । हें माझ्या हृदयीं स्मरेना ॥ ५८४ ॥
हें ऐकोनियां वचन । संतोषले श्रीजनार्दन ।
जेणें होय चित्ताचें शोधन । तें ‘नाम’ जाण उपदेशी ॥ ५८५ ॥
चित्तशुद्धि झालिया जाण । वोरसोनि येतें आपण ।
अनन्य भावें मग शरण । आल्या ज्ञान उपदेशी ॥ ५८६ ॥
स्त्रीपुरुष अवलोकन । जयाचे दृष्टीं समसमान ।
ऐसोनि अनुभवें जो परिपूर्ण । तोचि स्त्रियांसी जाण उपदेशी ॥ ५८७ ॥
तोही अधिकार न पाहतां । उपदेश न करीं सर्वथा ।
त्याही उपदेशाची कथा । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥ ५८८ ॥
म्यां ज्या कां निंदिल्या वनिता । त्यांमाजीं सभाग्य सात्त्विकता ।
सांडोनियां विषयावस्था । जे परमार्था उद्यत ॥ ५८९ ॥
त्यजूनियां प्रपंचाची हाव । नावडे विषयांचें नांव ।
वैराग्यें उठला सद्‍भाव । घेऊनि धांव परमार्थीं ॥ ५९० ॥
अतिथि आणि पतिपुत्रांसी । भोजनीं समता नित्य जिसी ।
धनलोभ नाहीं मानसीं । परमार्थीं तिसी अधिकारु ॥ ५९१ ॥
जन्ममरणनिवारणीं । जीवामनाची नित्य काचणी ।
माझे भवपाशच्छेदनीं । धर्मदाता कोणी मिळत का ॥ ५९२ ॥
सद्‌गुरुप्राप्तीची अतिआर्त । काया वाचा वित्त जीवित ।
कुरवंडी करूनि सांडित । परमार्थार्थ सद्‍भावें ॥ ५९३ ॥
यापरी निजपरमार्था । सद्‍भावें जे विनटे वनिता ।
उद्धवा तिसी हें उपदेशितां । दोष सर्वथा लागेना ॥ ५९४ ॥
क्षत्रिय वैश्य स्त्री शूद्रजन । यांची सच्छ्रद्धा दृढ पाहून ।
उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । दोषनिर्दळण शिष्यांचे ॥ ५९५ ॥
उपदेशितां ब्रह्मज्ञान । जैं गुरुसीच लागे दूषण ।
तैं शिष्यासी उद्धरी कोण । हें व्याख्यान अबद्ध ॥ ५९६ ॥
पहावया पात्रशुद्धता । मी बोलिलों दोषवार्ता ।
वांचूनि ब्रह्मज्ञान उपदेशितां । दोष सर्वथा असेना ॥ ५९७ ॥
हें ज्ञान जाणीतल्यापाठीं । जाणणेंचि सरे सृष्टीं ।
संसारासी पडे तुटी । तेथ दोषाची गोठी असेना ॥ ५९८ ॥

नैतद्विज्ञाय जिज्ञासोर्ज्ञातव्यमवशिष्यते ।
पीत्वा पीयूषममृतं पातव्यं नावशिष्यते ॥ ३२ ॥

ये ग्रंथींचें जाणितल्या ज्ञान । मुमुक्षु जे साधक जन ।
त्यांसी जाणावया आन । जाणतेपण उरेना ॥ ५९९ ॥
जेवीं केलिया अमृतपान । पुढें प्राशनासी नुरे आन ।
तेवीं जाणितल्या हें ज्ञान । ज्ञातव्य ज्ञातेपण समूळ नुरे ॥ ६०० ॥
॥ आशंका ॥
धर्मार्थकाममोक्षांप्रती । साधने असतीं नेणों किती ।
तुवां हें एकचि श्रीपती । कैशा रीतीं प्रतिपादिलें ॥ ६०१ ॥
उद्धवा साधनें जीं आनान । ते अभक्त सोशिती आपण ।
माझ्या भक्तांसी गा जाण । मीच साधन सर्वार्थीं ॥ ६०२ ॥

ज्ञाने कर्मणि योगे च वार्तायां दण्डधारणे ।
यावानर्थो नृणां तात तावांस्तेऽहं चतुर्विधः ॥ ३३ ॥

मोक्षालागीं ‘ज्ञान’ साधन । धर्मालागीं ‘स्वधर्माचरण’ ।
स्वामित्वालागीं ‘दंडधारण’ । ‘अर्थोद्यम’ जाण जीविकावृत्तीं ॥ ६०३ ॥
इहामुत्र कामभोग । तदर्थ करिती ‘योगयाग’ ।
चहूं पुरुषार्थीं हा चांग । साधनप्रयोग अभक्तां ॥ ६०४ ॥
ऐसें सोशितां साधन । सहसा सिद्धी न पवे जाण ।
अनेक विकळता दूषण । माजीं छळी विघ्न देवांचें ॥ ६०५ ॥
तैसें मद्‍भक्तांसी नव्हे जाण । माझें करितां अनन्यभजन ।
चारी पुरुषार्थ येती शरण । पायां सुरगण लागती ॥ ६०६ ॥
उद्धवा जे मज अनन्यशरण । त्यांचा धर्म अर्थ मीचि पूर्ण ।
त्यांचा काम तोही मीचि जाण । मोक्षही संपूर्ण मी त्यांचा ॥ ६०७ ॥
अभक्तां भोगक्षयें पुनरावृत्ती । भक्तांसी भोग भोगितां नित्यमुक्ती ।
एवढी माझ्या भक्तीची ख्याती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ६०८ ॥
ऐशी ऐकतां देवाची मात । उद्धव प्रेमें वोसंडला अद्‍भुत ।
तेणें प्रेमें लोधला कृष्णनाथ । हर्षे बोलत तेणेंसी ॥ ६०९ ॥
उद्धव तुझे चारी पुरुषार्थ । तो मी प्रत्यक्ष भगवंत ।
ऐसें बोलोनि हर्षयुक्त । हृदयाआंत आलिंगी ॥ ६१० ॥
हर्षें देतां आलिंगन । कृष्ण विसरला कृष्णपण ।
उद्धव स्वानंदीं निमग्न । उद्धवपण विसरला ॥ ६११ ॥
कैसें अभिनव आलिंगन । दोघांचें गेलें दोनीपण ।
पूर्ण चैतन्य स्वानंदघन । परिपूर्ण स्वयें झाले ॥ ६१२ ॥
तेथ विरोनि गेला हेतु । वेदेंसहित बुडाली मातु ।
एकवटला देवीं भक्तु । एकीं एकांतु एकत्वें ॥ ६१३ ॥
तेथ मावळले धर्माधर्म । क्रियेसहित उडालें कर्म ।
भ्रम आणि निर्भ्रम । या दोंहीचें नाम असेना ॥ ६१४ ॥
भेद घेऊनि गेला अभेदा । बोध घेऊनि गेला निजबोधा ।
आनंद लाजला आनंदा । ऐशिया निजपदा उद्धव पावे ॥ ६१५ ॥
मी जाहलो परब्रह्म । हाही मुख्यत्वें जेथ भ्रम ।
कृष्णालिंगनाचा हा धर्म । जाहला निरूपम निजवस्तु ॥ ६१६ ॥
यावरी कृष्ण सर्वज्ञ । सोडोनियां आलिंगन ।
ऐक्यबोधें उद्धवासी जाण । निजभक्तपण प्रबोधी ॥ ६१७ ॥
तेव्हं उद्धव चमत्कारला । अतिशयें चाकाटला ।
परम विस्मयें दाटला । तटस्थ ठेला ते काळीं ॥ ६१८ ॥
मग म्हणे हे निजात्मता । स्वतःसिद्ध जवळी असतां ।
जनासी न कळे सर्वथा । साधकांच्या हाता चढे केवीं ॥ ६१९ ॥
तें उद्धवाचें मनोगत । जाणोनियां श्रीकृष्णनाथ ।
तदर्थींचा सुनिश्चित । असे सांगत उपाय ॥ ६२० ॥

मर्त्यो यदा त्यक्तसमस्तकर्मा
निवेदितात्मा विचिकीर्षितो मे ।
तदामृतत्वं प्रतिपद्यमानो
मयाऽऽत्मभूयाय च कल्पते वै ॥ ३४ ॥

जें बोलिलीं धर्मार्थकाममोक्षार्थं । ते साधनें सांडूनि समस्त ।
जे अनन्यभावें मज भजत । विश्वासयुक्त निजभावें ॥ ६२१ ॥
त्यांसी हे स्वरूपस्थिती । जे त्वां भोगिली आत्मप्रतीती ।
ते तत्काळ होय प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ६२२ ॥
धर्मार्थकामवासना । असोनि लागल्या मद्‍भजना ।
तरी तेही पुरवूनियां जाणा । सायुज्यसदना मी आणीं ॥ ६२३ ॥
भक्तांसी स्वधर्मकर्मावस्था । तेही लाविल्या भजनपंथा ।
स्वधर्मकर्मीं अकर्मात्मता । माझिया निजभक्तां उद्बोधीं मी ॥ ६२४ ॥
भक्त वांछी भोगकाम । भोग भोगोनि होय निष्काम ।
ऐशिया निजबोधाचें वर्म । मी आत्माराम उद्बोधीं ॥ ६२५ ॥
भक्त मागे अर्थसंपन्नता । त्याचे गांठी धन नसतां ।
माझीं षड्‍गुणैश्वर्यसमर्थता । वोळंगे तत्त्वतां त्यापाशीं ॥ ६२६ ॥
सर्व भूतीं माझी भक्ती । भक्त भजे अनन्यप्रीतीं ।
तैं चारी मुक्ती शरण येती । मद्‍भक्तां मुक्ती स्वतःसिद्ध ॥ ६२७ ॥
वैद्य धडपुडा पंचानन । नाना रोगियांची वासना पोखून ।
मागे तें तें देऊनि अन्न । वांचवी रसज्ञ रसप्रयोगें ॥ ६२८ ॥
तेवीं धर्मार्थकामवासना । भक्तांच्या पोखनियां जाणा ।
मी आणीं सायुज्यसदना । तेही विवंचना सांगितली ॥ ६२९ ॥
नाना साधनाभिमान । सांडूनियां जो ये मज शरण ।
त्यासीही स्वरूपप्राप्ती पूर्ण । उद्धवा जाण सुनिश्चित ॥ ६३० ॥
भक्त सकाम जरी चित्तीं । तो जैं करी अनन्यभक्ती ।
तैं काम पुरवूनि मी दें मुक्ती । भक्तां अधोगती कदा न घडे ॥ ६३१ ॥
बाळकें थाया घेऊनि कांहीं । मिठी घातल्या मातेच्या पायीं ।
धन वेंचोनि अर्पी तेंही । परी जीवें कांहीं मारीना ॥ ६३२ ॥
तेवीं माझी करितां अनन्यभक्ती । जो जो काम भक्त वांछी चित्तीं ।
तो तो पुरवूनि मी दें मुक्ती । परी अधोगती जावों नेदीं ॥ ६३३ ॥
देखोनि बाळकाची व्यथा । जेवीं सर्वस्वें कळवळी माता ।
तेवीं निजभक्तांची अवस्था । मजही सर्वथा सहावेना ॥ ६३४ ॥
काम पुरवूनि द्यावया मुक्ती । काय माझे गांठी नाहीं शक्ती ।
मी भक्तकैवारी श्रीपती । त्यासी अधोगती कदा न घडे ॥ ६३५ ॥
माझें नाम अवचटें आल्या अंतीं । रंक लाहे सायुज्यमुक्ती ।
मा माझी करितां अनन्यभक्ती । भक्तां अवगती मग कैंची ॥ ६३६ ॥
माझा भक्त जयाकडे कृपें पाहे । तोही माझी भक्ति लाहे ।
मा मद्‍भक्ता अवगती होये । हा बोल न साहे मजलागीं ॥ ६३७ ॥
सोसूनियां गर्भवासासी । म्यां मुक्त केल अंबर्षी ।
विदारूनि हिरण्यकशिपूसी । प्रल्हादासी रक्षिलें ॥ ६३८ ॥
चक्र घेऊनियां हातीं । म्यां गर्भीं रक्षिला परीक्षिती ।
तो मी भक्तांसी अधोगती । कदा कल्पांतीं हो‍ऊं नेदीं ॥ ६३९ ॥
माझिये भक्ताचेनि नांवें । तृण तेंही म्यां उद्धरावें ।
भक्तां केवीं अवगती पावे । जे जीवेंभावें मज भजले ॥ ६४० ॥
काया वाचा मन धन । अवंचूनि अनन्यशरण ।
त्यांचा योगक्षेम जाण । मी श्रीकृष्ण स्वयें सोशीं ॥ ६४१ ॥
ऐसा अनन्यभक्तीचा महिमा । सांगतां उत्साह पुरुषोत्तम ।
तेणें उद्धवासी लोटला प्रेमा । स्वेद रोमां रवरवीत ॥ ६४२ ॥
ऐकोनि भक्तीचें महिमान । देखोनि उद्धवाचें प्रेम पूर्ण ।
श्रीशुक सुखावला आपण । स्वानंदपूर्ण डोलत ॥ ६४३ ॥
हरिखें म्हणे परीक्षिती । धन्य हरिभक्त त्रिजगतीं ।
ज्यांसी सर्वार्थीं मुक्ती । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥ ६४४ ॥
जैसें भक्तीचें महिमान । तैसेंचि उद्धवाचें प्रेम गहन ।
हें उद्धवाचें प्रेमलक्षण । श्रीशुक आपण सांगत ॥ ६४५ ॥

श्रीशुक उवाच-
स एवमादर्शितयोगमार्गः
तदोत्तमश्लोकवचो निशम्य ।
बद्धाञ्जलिः प्रीत्युषरुद्धकण्ठो
न किञ्जिदूचेऽश्रुपरिप्लुताक्षः ॥ ३५ ॥
विष्टभ्य चित्तं प्रणयावघूर्णं
धैर्येण राजन् बहु मन्यमानः ।
कृताञ्जलिः प्राह यदुप्रवीरं
शीर्ष्णा स्पृशंस्तच्चरणारविन्दम् ॥ ३६ ॥

जो ज्ञानियांचा ज्ञाननिधी । जो निजबोधाचा उदधी ।
जो आनंदाचा क्षीराब्धी । तो श्रीशुक स्वानंदीं तोषला बोले ॥ ६४६ ॥
ऐक बापा परीक्षिती । श्रवणसौभाग्यचक्रवर्ती ।
ज्यातें सुर नर असुर वानिती । ज्याची कीजे स्तुती महासिद्धीं ॥ ६४७ ॥
ज्यातें वेद नित्य गाती । योगिवृंदी वानिजे कीर्ती ।
तेणें श्रीकृष्णें स्तविली भक्ती । परम प्रीतीं अचुंबित ॥ ६४८ ॥
अनन्यभक्तिपरतें सुख । आन नाहींच विशेख ।
सर्व सारांचें सार देख । मद्‍भक्ति चोख सुरवरादिकां ॥ ६४९ ॥
भक्तियोगाचा योगमार्ग । समूळ सप्रेम शुद्ध साङ्ग ।
स्वमुखें बोलिला श्रीरंग । तें उद्धवें चांग अवधारिलें ॥ ६५० ॥
ऐकतां भक्तीचें निरूपण । उद्धवाचें द्रवलें मन ।
नयनीं अश्रु आले पूर्ण । स्वानंदजीवन लोटलें ॥ ६५१ ॥
शरीर जाहलें रोमांचित । चित्त जाहलें हर्षयुक्त ।
तेणें कंठीं बाष्प दाटत । स्वेदकण येत सर्वांगीं ॥ ६५२ ॥
प्राण पांगुळला जेथींचा तेथ । शरीर मंदमंद कांपत ।
नयन पुंजाळले निश्चित । अर्धोन्मीलित ते जाहले ॥ ६५३ ॥
औत्सुक्याचे अतिप्रीतीं । स्वानंदी समरसे चित्तवृत्ती ।
उद्धवदेहाची विरतां स्थिती । प्रारब्धें निश्चितीं तें राखिलें ॥ ६५४ ॥
जळीं नांव उलथतां पूर्ण । जेवीं दोर राखे आवरून ।
तेवी मावळतां उद्धवपण । प्रारब्धें जाण राखिलें ॥ ६५५ ॥
धैर्याचेनि अतिसामर्थ्यें । आवरूनि प्रेमाचें भरितें ।
मी कृतकृत्य जाहलों एथें । हेंही निश्चितें मानिलें ॥ ६५६ ॥
श्रीकृष्णें उद्धरिलें मातें । ऐशिया मानूनि उपकारातें ।
काय उतरायी हो‍ऊं मी यातें । ऐसे निजचित्तें विचारी ॥ ६५७ ॥
गुरूसी चिंतामणि देवों आतां । तो चिंता वाढवी चिंतिलें देतां ।
गुरूंनीं दिधलें अचित्यार्था । तेणें उत्तीर्णता कदा न घडे ॥ ६५८ ॥
गुरूसी कल्पतरु देवों जातां । तो कल्पना वाढवी कल्पिलें देतां ।
गुरूनें दिधली निर्विकल्पता । त्यासी उत्तीर्णता तेणें नव्हिजे ॥ ६५९ ॥
गुरूसी देवों स्पर्शमणी । तो स्पर्शें धातु करी सुवर्णी ।
ब्रह्मत्व गुरूचरणस्पर्शनीं । त्यासी नव्हे उत्तीर्णी परीसही देतां ॥ ६६० ॥
गुरूसी कामधेनु देऊं आणोनी । ते कामना वाढवी अर्थ देऊनी ।
गुरु निष्काम निर्गुणदानी । त्याचे उत्तीर्णी कामधेनु नव्हे ॥ ६६१ ॥
त्रिभुवनींची संपत्ति चोख । गुरूसी देतां ते मायिक ।
जेणें दिधली वस्तु अमायिक । त्यासी कैसेनि लोक उतरायी होती ॥ ६६२ ॥
देहें उतरायी हो‍ऊं गुरूसी । तंव नश्वरपण या देहासी ।
नश्वरें अनश्वरासी । उत्तीर्णत्वासी कदा न घडे ॥ ६६३ ॥
जेणें अव्हाशंख दीधला आवडीं । त्यासी देऊनि फुटकी कवडी ।
उत्तीर्णत्वाची वाढवी गोडी । तैशि परवडी देहभावा ॥ ६६४ ॥
जीवें उतरायी हो‍ऊं गुरूसी । तंव जीवत्वचि मिथ्या त्यासी ।
जेणें दिधलें सत्य वस्तूसी । मिथ्या देतां त्यासी लाजचि कीं ॥ ६६५ ॥
जेणें दिधलें अनर्घ्य रत्नासी । वंध्यापुत्र देवों केला त्यासी ।
तेवीं मिथ्यत्व जीवभावासी । उत्तीर्णत्वासी कदा न घडे ॥ ६६६ ॥
काया वाचा मन धन । गुरूसी अर्पितां जीवप्राण ।
तरी कदा नव्हिजे उत्तीर्ण । हें उद्धवें संपूर्ण जाणितलें ॥ ६६७ ॥
जेथें अणुमात्र नाहीं दुःख । ऐसें दिधलें निजसुख ।
त्या गुरूसी उतरायी देख । न होवें निःशेख शिष्यांसी ॥ ६६८ ॥
यालागीं मौनेंचि जाण । उद्धवें घातलें लोटांगण ।
श्रीकृष्णाचे श्रीचरण । मस्तकीं संपूर्ण वंदिले ॥ ६६९ ॥
मागां श्रीकृष्णें पुशिलें पहा हो । उद्धवा तुझा गेला कीं शोकमोहो ।
तेणें उद्धवासी जाहला विस्मयो । उत्तर द्यावया ठावो न घडेचि ॥ ६७० ॥
आतां वंदोनि श्रीचरण । कृतांजली धरोनि जाण ।
उत्तर द्यावया आपण । श्रीकृष्णवदन अवलोकी ॥ ६७१ ॥
जेवीं सेवितां चंद्रकर । चकोर तृप्तीचे दे ढेंकर ।
तेवीं उद्धव कृष्णसुखें अतिनिर्भर । काय प्रत्युत्तर बोलत ॥ ६७२ ॥

उद्धव उवाच-
विद्रावितो मोहमहान्धकरो
य आश्रितो मे तव संनिधानात् ।
विभावसोः किन्नु समीपगस्य
शीतं तमो भीः प्रभवन्त्यजाद्य ॥ ३७ ॥

जो अकळदेवचूडामणी । जो यादवांमाजीं अग्रगणी ।
जो अविद्यारात्रीचा तरणी । जो शिरोमणी ब्रह्मवेत्त्यां ॥ ६७३ ॥
ऐशिया श्रीकृष्णाप्रती । स्वानंदाचिये निजस्फूर्तीं ।
उद्धवें सांगतां निजस्थिती । त्यामाजीं करी स्तुती आद्यत्वें हरीची ॥ ६७४ ॥
मज तंव विचारितां । ब्रह्मा सर्वांचा आदिकर्ता ।
तोही नारायणनाभीं तत्त्वतां । होय जन्मता ‘अज’ नामें ॥ ६७५ ॥
तो तूं कमळनाभि नारायण । मायासंवलित ब्रह्म जाण ।
ते मायेचें तूं आद्यकारण । आद्यत्व पूर्ण तुज साजे ॥ ६७६ ॥
अविद्येच्या महारात्रीं । अडकलों होतों मोह‍अंधारीं ।
तेथूनि काढावया बाहेरीं । आणिकांची थोरी चालेना ॥ ६७७ ॥
तेथ तुझेनि वचनभास्करें । नासोनि शोकमोह‍अंधारें ।
मज काढिलें जी बाहेरें । चमत्कारें संनिधें तुझ्या ॥ ६७८ ॥
तुझिये संनिधीपाशीं । ठाव नाहीं अविद्येसी ।
तेथ मोहममता कैसी ग्रासी । हृषीकेशी तुज असतां ॥ ६७९ ॥
अंधारी राती अतिगहन । तेथ शीतें पीडिला जो संपूर्ण ।
त्यासी आतुडलिया हुताशन । शीत तम जाण तत्काळ पळे ॥ ६८० ॥
तो अग्नि सेवितां स्वयें सदा । शीततमांची भयबाधा ।
पुढती बाधों न शके कदा । तेवीं गोविंदा संनिधीं तुझ्या ॥ ६८१ ।
तेवीं शोकमोहममतेशीं । माया जन बांधे भवपाशीं ।
ते तुझिये संनिधीपाशीं । जाती आपैसीं हारपोनी ॥ ६८२ ॥
मरणजन्मां अपाये । मागां अनेक सोशिले स्वयें ।
ज्यासी तुझी संनिधी होये । त्यासी तें भवभये समूळ मिथ्या ॥ ६८३ ॥
तुझे संनिधीपाशीं जाण । समूळ मायेचें निर्दळण ।
तेचि अर्थीचें निरूपण । उद्धव आपण सांगत ॥ ६८४ ॥

प्रत्यर्पितो मे भवतानुकम्पिना
भृत्याय विज्ञानमयः प्रदीपः ।
हित्वा कृतज्ञस्तव पादमूलं
कोऽन्यत्समीयाच्छरणं त्वदीयम् ॥ ३८ ॥

तुझी संनिधिमात्र देख । समूळ अज्ञानासी घातक ।
हेंचि मुख्यत्वें आवश्यक । भक्त सात्त्विक जाणती ॥ ६८५ ॥
असो इतरांची गोष्टी । म्याहीं अनुभविलें निजदृष्टीं ।
अविद्या निरसावया सृष्टीं । सत्संगती लाठी सर्वार्थीं ॥ ६८६ ॥
सत्संगाहीमाजीं जाण । तुझी संगती अतिपावन ।
तुवां उद्धरावया दीनजन । हें निजात्मज्ञान प्रकाशिलें ॥ ६८७ ॥
माझें निमित्त करूनि जाण । उद्धरावया दीन जन ।
त्यांचें निरसावया अज्ञान घन । ज्ञानदीप पूर्ण प्रज्वळिला ॥ ६८८ ॥
उपदेशार्थ श्रद्धास्थिती । हेचि टवळें पैं निश्चितीं ।
तेथें बोधिका ज्या निजात्मयुक्ती । तेंचि टवळ्यांप्रती स्नेह पूर्ण ॥ ६८९ ॥
विवेकवैराग्यधारण । हेंचि तेथील वाती जाण ।
तेथ प्रज्वळिला ज्ञानघन । चित्प्रभापूर्ण महादीप ॥ ६९० ॥
नैराश्य तेंचि वैराग्यधारण । तेथें प्रज्वळे ज्ञनदीप पूर्ण ।
आशां तेंचि माल्हवण । गडद संपूर्ण पडे तेथें ॥ ६९१ ॥
तो दीप कर्णद्वारीं ठेविला । तंव सबाह्य प्रकाश जाहला ।
अज्ञान‍अंधार निर्दळिला । स्वयें प्रबळला सद्‌रूपें ॥ ६९२ ॥
तेणें सबाह्यसत्प्रकाशें । तुझी पदवी प्रकट दिसे ।
ऐसें निजरूप हृषीकेशें । अनायासें मज अर्पिलें ॥ ६९३ ॥
तुवां अंतर्यामित्वें आपुलें । स्वरूप पूर्वींच मम अर्पिलें ।
तें तुवांच माझारी आच्छादिलें । भजन आपुलें प्रकटावया ॥ ६९४ ॥
तुझ्या निजभजनाचें लक्षण । सर्वभूतीं भगवद्‍भजन ।
तेणें तूं साचार संतोषोन । अर्पिलेंचि ज्ञान अर्पिसी पुढती ॥ ६९५ ॥
वाढवूनि निजभजन । माझें मज अर्पिसी ज्ञान ।
या नांव ‘प्रत्यर्पण’ । साधु सज्ञान बोलती ॥ ६९६ ॥
वाढवूनि आपुली भक्ती । माझें ज्ञान दिधलें माझे हातीं ।
दिधलें तेथ माया पुढती । विकल्पवृत्ती स्पर्शेना ॥ ६९७ ॥
जे दिधली स्वरूपस्थिती । ते आच्छादेना कदा कल्पांतीं ।
यापरी गा श्रीपती । कृपा निश्चितीं तुवां केली ॥ ६९८ ॥
यापरी तूं अतिकृपाळू । निजदासांलागी दयाळू ।
त्या तुज सांडूनियां बरळू । आनासी गोवळू भजों धांवे ॥ ६९९ ॥
त्यजूनि स्वामी हृषीकेशु । आना भजेल तो केवळ पशु ।
पशूंहीमाजीं तो रासभेशु । ज्यासी नाहीं विश्वासु हरिभजनीं ॥ ७०० ॥
तुवां जनासी केला उपकारु । इंद्रियां पाटव्य ज्ञानधिकारु ।
तो उपकार विसरे जो नरु । तो जाण साचारु कृतघ्न ॥ ७०१ ॥
जे जाणती तुझ्या उपकारातें । ते काया वाचा चित्तें वित्तें ।
कदा न भजती आनातें । मज निश्चितें मानिलें ॥ ७०२ ॥
मज निमित्त करूनियां जाण । जें त्वां प्रकशिलें निजात्मज्ञान ।
तेणें जगाचें उद्धरण । श्रवणमननकीर्तनें ॥ ७०३ ॥
यापरी तूं क्रुपाळू पूर्ण । माझें छेदिलें भवबंधन ।
तेचि अर्थींचें निरूपण । उद्धव आपण स्वयें सांगे ॥ ७०४ ॥

वृक्णश्च मे सुदृढः स्नेहपाशो
दाशार्हवृष्ण्यन्धकसात्वतेषु ।
प्रसारितः सृष्टिविवृद्धये त्वया
स्वमायया ह्यात्मसुबोधहेतिना ॥ ३९ ॥

तुवां मायेनें सृजिलें जन । ते सृष्टी व्हावया वर्धमान ।
स्त्री पुत्र सुहृद सज्जन । हा स्नेह संपूर्ण वाढविला ॥ ७०५ ॥
मी जन्मलों यादवकुळांत । तेथ वृष्णि-अंधक-सात्वत ।
इत्यादि सुह्रुद समस्त । अतिस्नेहयुक्त आप्तत्वें ॥ ७०६ ॥
तें सुहृदस्त्रीपुत्रस्नेहबंधन । त्या स्नेहपाशाचें छेदन ।
माझे बाळपणीं त्वां केलें जाण । जें खेळतां तुझें ध्यान मज लागलें ॥ ७०७ ॥
जेवीं वोडंबरी खेळतां खेळ । मोहिनी विद्या प्रेरी प्रबळ ।
ते विद्येचें आवरावया बळ । शक्त केवळ खेळ खेळविता ॥ ७०८ ॥
तेवीं तुझी स्वमाया जाण । जे कां सदा तुज अधीन ।
तिचे स्नेहपाश दारुण । तेणें बांधोनि जन अतिबद्ध केले ॥ ७०९ ॥
ते माझे स्नेहपाश जाण । त्वां पूर्वींच छेदिले आपण ।
जैं मज होतें बाळपण । तैंचि कृपा पूर्ण मज केली ॥ ७१० ॥
तें भवबंधछेतितें जें शस्त्र । तुवां निजयुक्तीं फोडोनि धार ।
सतेज करूनियां खडतर । मजलागीं स्वतंत्र अर्पिलें ॥ ७११ ॥
येणें शस्त्रबळें मी जाण । छेदूं शकें जगाचें बंधन ।
एवढी मजवरी कृपा पूर्ण । केली आपण दयालुत्वें ॥ ७१२ ॥
संसार दुःखरूप जो का एथें । तोचि सुखरूप जाहल मातें ।
ऐशिये कृपेचेनि हातें । मज निश्चितें उद्धरिलें ॥ ७१३ ॥
मी कृतकृत्य जाहलों एथें । परी कांहींएक मागेन तूतें ।
ते कृपा करावीं श्रीकृष्णनाथें । म्हणोनि चरणातें लागला ॥ ७१४ ॥

नमोऽस्तु ते महायोगिन् प्रपन्नमनुशाधि ।
यथा त्वच्चरणाम्भोजे रतिः स्यादनपायिनी ॥ ४० ॥

न घडतें घडविसी आपण । नाथिलें दाविसी विंदान ।
जित्या मेल्या लावूनि लग्न । नांदविसी संपूर्ण निजमाया ॥ ७१५ ॥
जे योगियांसी अतिदुस्तर । जिणें नाडिले स्रष्टा शंकर ।
ते माया तुझी किकर । तूं परात्पर महायोगी ॥ ७१६ ॥
त्या तुझ्या कृपेस्तव जाण । मी कृतकृत्य जाहलों आपण ।
न देखें भवभयादि दुःखभान । स्वानंदीं निमग्न सर्वदा ॥ ७१७ ॥
दृश्य द्रष्टा दर्शन । नाहीं त्रिपुटी ना त्रिगुण ।
हारपलें मीतूंपण । स्वानंदपूर्ण निजबोधें ॥ ७१८ ॥
निजबोधें स्वानंदपूर्ण । हेही बोल मायिक जाण ।
परादिवाचां पडिलें शून्य । यालागीं मौन वेदवादा ॥ ७१९ ॥
कार्य कारण कर्तव्यता । मज उरली नाहीं सर्वथा ।
तरी कांहींएक श्रीकृष्णनाथा । तुज मी आतां मागेन ॥ ७२० ॥
जेवीं कां बाळकाचा थाया । कळवळोनि पुरवी माया ।
तेवीं माझिया वचना यया । श्रीकृष्णराया अवधारीं ॥ ७२१ ॥
हें अंतींचें माझें मगतेपण । देवें अवधारावें सावधान ।
वंदूनियां श्रीकृष्णचरण । अगम्य विंदान मागत ॥ ७२२ ॥
मज थोर भ्रम होता चित्तीं । गोड असेल जीवन्मुक्ती ।
तेथ न देखें तुझी भक्ती । कोरडी मुक्ती मज न लगे ॥ ७२३ ॥
सद्‌गुरुकृपावचनोक्तीं । शिष्य तत्काळ लाहे मुक्ती ।
ज्यांत सद्ग्रूची नांही भक्ती । जळो ती मुक्ती मज न लगे ॥ ७२४ ॥
यालागीं तुज शरण । मागुतेन मी आलों जाण ।
सायुज्याहीवरी पूर्ण । तुझें गुरुभजन मज दे‍ईं ॥ ७२५ ॥
मागां बहुतीं केली भक्ती । म्हणसी त्यांसी म्यां दिधली मुक्ती ।
परी मुक्तीवरती भक्ती । नाहीं मजप्रती मागितली ॥ २६ ॥
मागां जिंहीं जिंहीं केली भक्ती । त्यासीं त्वां ठकिलें देऊनि मुक्ती ।
तें ठकडेपण श्रीपती । न चले मजप्रती सर्वथा ॥ ७२७ ॥
ज्यांची अहंकारशून्य वृत्ती । जाहले आत्माराम सहजगतीं ।
तेही अहेतुक भक्ती करिती । ऐशी स्वरूपस्थिती पैं तुझी ॥ ७२८ ॥

( संमतश्लोक )-आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे ।
कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिं इत्थम्भूतगुणो हरिः ॥

तेथ त्यजोनियां तुझी गुरुभक्ती । मुक्ती मागणें हेचि भ्रान्ती ।
असो तुझी न लगे मुक्ती । माझी गुरुभक्ती मज दे‍ईं ॥ ७२९ ॥
ज्यासी आकळली निजमुक्तता । म्हणसी त्यासी भक्ती नेदवे आतां ।
हे मजसी बोलों नको कथा । तुझी समर्थता मी जाणें ॥ ७३० ॥
तूं न घडे तें घडविसी । न चळे तें चाळविसी ।
नव्हे तें तूं होय करिसी । नाहीं सामर्थ्याची मर्यादा ॥ ७३१ ॥
अगम्य सामर्थ्याची गणना । बुडल्या तारूनि पाषाणां ।
त्यावरी तारिसी वानरसेना । सेतुबंधना श्रीरामा ॥ ७३२ ॥
केवळ जे कां वनचर । पालेखाईर वानर ।
चारी मुक्ती त्यांच्या किंकर । त्यांसी सुरवर वंदिती स्वयें ॥ ७३३ ॥
केवळ ज्या कां व्यभिचारिणी । शेखीं ज्या घुरटा गौळणी ।
मोक्ष लागे त्यांच्या चरणीं । ये ब्रह्मा लोटांगणीं चरणरजासी ॥ ७३४ ॥
तूं परमात्मा परमेश्वर । हें नेणती गौळणी वानर ।
तरी तुझें त्यांसी भजनमात्र । फळलें साचार परब्रह्मत्वें ॥ ७३५ ॥
ऐसें अगाध तुझें भजन । अगम्य भजनाचें महिमान ।
भक्तीअधीन तुझें देवपण । मा मोक्षासी कोण अधिकाई ॥ ७३६ ॥
भक्तीच्या पोटीं जन्मली मुक्ती । वाढली मुक्ती भक्तीतें घाती ।
ऐसी जे कां मुक्ती मातृहंती । तिसी मी सर्वार्थीं नातळें ॥ ७३७ ॥
फिटे मुक्तीचें दूषण । जेणें ते होय अतिपावन ।
तें मीं सांगेन विदान । ऐक सावधान श्रीकृष्णा ॥ ७३८ ॥
जोडल्याही मुक्तपण । मज द्यावें तुझें गुरुभजन ।
तेणें मुक्तीही होय पावन । म्हणोनि लोटांगण घातलें ॥ ७३९ ॥
मस्तकीं धरिले श्रीचरण । उद्धव सर्वथा न सोडी जाण ।
तेणें टकच जाहला श्रीकृष्ण । त्यासी संपूर्ण तुष्टला ॥ ७४० ॥
जाणोनि आपलें मुक्तपण । मी न सांडी तुझें निजभजन ।
ऐशी कृपा करीं पूर्ण । म्हणोनि श्रीचरण न सोडी ॥ ७४१ ॥
मुक्तता मानल्या संपूर्ण । तैं राहों शके सद्‌गुरुभजन ।
हेंही बाधों न शके विघ्न । तैशी भक्ति निर्विघ्न मज सांग ॥ ७४२ ॥
कोटिजन्में शिणतां जाण । म्हणसी नातुडे मुक्तपण ।
त्या मोक्षा नांव ठेविसी ‘विघ्न’ । मूर्ख संपूर्ण मज म्हणसी ॥ ७४३ ॥
जेणें सुटे तुझें सद्‌गुरुभजन । तें मी मानीं परम विघ्न ।
तुझे भक्तिवीण मुक्तपण । अलवणी मज जाण गोविंदा ॥ ७४४ ॥
माझी न मोडे नित्यमुक्तता । अहेतुक चालवीं भक्तिपंथा ।
ऐसी कृपा श्रीकृष्णनाथा । झणीं संकोचता मानिसी ॥ ७४५ ॥
म्हणसी म्यां दिधली नित्यमुक्ती । ते माझी मजपाशीं सिद्ध होती ।
‘दिधली’ म्हणणें हे मिथ्या वदंती । वाऊगी ख्याती दातृत्वाची ॥ ७४६ ॥
माझी स्वतःसिद्ध नित्यमुक्तता । त्यावरी भक्ति मी मांगे आतां ।
ते देशील तरी तूं साचार दाता । उदारता या नांव ॥ ७४७ ॥
ते संतोषोनि भक्ति देतां । उल्हास न देखों तुझ्या चित्ता ।
थोर मांडली कृपणता । कृष्णनाथा मजलागीं ॥ ७४८ ॥
जे सांडवी सद्‌गुरुभक्ती । आम्हां न लगे तुझिया जीवन्मुक्ती ।
मुक्ती म्हणणें हेही भ्रांती । ऐक श्रीपती सांगेन ॥ ७४९ ॥
मुळीं मुख्यत्वें नाही बद्धता । तेथ कैंची काढिली मुक्तता ।
मिथ्या मुक्ती मी नातळे सर्वथा । माझी गुरुभक्तिता मज दे‍ईं ॥ ७५० ॥
मागें ज्यांसी त्वां दिधली मुक्ति । ते ठकिले ठकिले याच रीतीं ।
तैसें चाळवूं नको श्रीपती । मोक्षावरील भक्ती मज दे‍ईं ॥ ७५१ ॥
म्हणोनि घातलें लोटांगण । धांवोनि धरिले दोनी चरण ।
प्रेमें वोसंडला श्रीकृष्ण । उद्धवासी संपूर्ण तुष्टला ॥ ७५२ ॥
मोक्षाहीवरील गुरुभक्ती । उद्धवें मागितली नाना युक्तीं ।
जे जे चालली उपपत्ती । तेणें सुखें श्रीपती सुखावला ॥ ७५३ ॥
सुखें सुखावली श्रीकृष्णमूर्ती । डोलों लागला स्वानंदस्थितीं ।
तेणें संतोषें भक्तिमुक्ती । उद्धवाहातीं अर्पिली ॥ ७५४ ॥
जगीं उद्धवाचें शुद्ध पुण्य । जगीं उद्धवचि धन्य धन्य ।
ज्यालागीं सर्वस्वें श्रीकृष्ण । मोक्षावरील गुरुभजन स्वानंदें देत ॥ ७५५ ॥
गुरु ब्रह्म दोनी अभिन्न । हेंही सद्‌गुरु प्रबोधी पूर्ण ।
यालागीं मोक्षावरील गुरुभजन । नव्हे दूषण सच्छिष्या ॥ ७५६ ॥
मागिलां निजभक्ताप्रती । स्वानंदें तुष्टला श्रीपती ।
तिहीं मागितली निजमुक्ती । त्यांसी हे स्थिती अतर्क्य ॥ ७५७ ॥
उद्धवें थोर केली ख्याती । मुक्तीचे माथां वाइली भक्ती ।
अगम्य मागितली स्थिती । तेही श्रीपती अर्पित ॥ ७५८ ॥
उद्धवा मुक्तीवरील जे भक्ती । ते मज अवतारांची अवतारशक्ती ।
येणें उत्पत्ति-स्थिति-प्रलय अंतीं । करूनि श्रीपती मी अलिप्त ॥ ७५९ ॥
येणेंचि बळें मी तत्त्वतां । कर्में करूनि अकर्ता ।
भोग भोगोनि अभोक्ता । जाण सर्वथा येणेंचि योगें ॥ ७६० ॥
हा योग न कळे ज्यासी । दुःखरूप संसार त्यासी ।
हा अखंड योग मजपाशीं । मीं संसारेंसी सुखरूप ॥ ७६१ ॥
हा योग सदाशिव जाणे । का म्यां जाणिजे नाराय़णें ।
इतरांचे जें जाणणें । तें अगम्यपणें रिघेना ॥ ७६२ ॥
ऐसी श्रीकृष्ण सांगे गुह्य गोष्टी । ते स्थिति बाणली उद्धवाचे पोटीं ।
दोघां निजबोधें एकगांठी । भजनकसवटी कळों सरली ॥ ७६३ ॥
मुक्तीसी भक्तीची हातवटी । ते उद्धवासी कळली गोष्टी ।
तो उल्हास न माये पोटीं । स्वानंदपुष्टीं कोंदला ॥ ७६४ ॥
जेवीं बाळकाच्या थायाकारणें । माता लेववी निजभूषणें ।
तेवीं उद्धवालागीं श्रीकृष्णें । अवतारस्थिति देणें निश्चित ॥ ७६५ ॥
मनाचें नाइकती कान । बुद्धीचें न देखती नयन ।
शेखीं गगनातेंही चोरून । उद्धवासी श्रीकृष्ण निजस्थिती अर्पी ॥ ७६६ ॥
जे ब्रह्मवेत्त्यांसी नकळे । जे वेदनुवादा नाकळे ।
ते स्थिती उद्धवासी गोपाळें । कृपाबळें अर्पिली ॥ ७६७ ॥
पूर्वीं श्रीकृष्णें पुसतां पहा हो । ‘उद्धरलों’ म्हणे उद्धवो ।
आतां मागें भजनभावो । हा गूढाभिप्रावो हरि जाणे ॥ ७६८ ॥
मुक्तीवरील मागतां भक्ती । श्रीकृष्णाची अवतारशक्ती ।
मायानियंतृत्वाची पूर्ण स्थिति । उद्धवाचे हातीं स्वयें आली ॥ ७६९ ॥
जाणोनि मायेचें मिथ्यात्वपूर्ण । तिचें प्रेरण आणि आवरण ।
हें मायानियंतृत्वलक्षण । उद्धवासी श्रीकृष्ण स्वयें अर्पी ॥ ७७० ॥
जसें बुद्धिबळाचे पोटीं । पूर्व कर्म नसतां गांठीं ।
राजा प्रधान पशु प्यादा उठी । निर्धारितां दृष्टीं काष्ठ एक ॥ ७७१ ॥
एकचि काष्ठ दोहीं भारीं । तेथ कोण कोणाचा वैरी ।
वैर नसतांही झुंजारी । मारामारी अचेतनां ॥ ७७२ ॥
म्हणती हस्ती घोडा प्रधान मेला । तेथ काय त्यांचा प्राण गेला ।
प्यादा होता तो प्रधान जाहला । तो काय पावला गजान्तलक्ष्मी ॥ ७७३ ॥
जीव नसतांही निर्धारीं । मारीलें म्हणती निजगजरीं ।
एका जीत एका हारी । तें ज्ञान सारीं नेणतीं ॥ ७७४ ॥
सारीं निमाल्या पाठीं । कोण धर्मात्मा चढे वैकुंठी ।
कोण पडे नरकसंकटीं । तेवीं बद्धमुक्तगोठी समूळ मिथ्या ॥ ७७५ ॥
एवं बुद्धिबळाचिये परी । ज्याची निजदृष्टीं संसारीं ।
तोचि अवतारांचा अवतारी । जाण तो निर्धारीं भगवंत ॥ ७७६ ॥
समूळ मिथ्या जाणे वेदोक्ती । समूळ मिथ्या जाणे बंधमुक्ती ।
हें जाणोनि आचरे जो वेदविहितीं । तेचि निजभक्ती मुक्तीवरिल ॥ ७७७ ॥
करूनि संसारनिवृत्ती । बहुत पावले नित्यमुक्ती ।
त्यांसी हे दुर्गमभक्ती । अतर्क्य स्थिती तर्केना ॥ ७७८ ॥
ऐशी ज्यापाशीं माझी स्थिती । तोचि मोक्षावरील करी भक्ती ।
इतरांसी हे अतर्क्य गती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ७७९ ॥
उद्धव पावला अगाध गती । त्यासी सर्वलोकोपकारार्थीं ।
वांचवावया ब्रह्मशापाहातीं । उपाय श्रीपती स्वयें योजी ॥ ७८० ॥
नारदासी ब्रह्मज्ञान । त्यासीही दक्षशापबंधन ।
एके ठायीं न राहे जाण । करी परिभ्रमण शापस्तव ॥ ७८१ ॥
झालियाही ब्रह्मज्ञान । ब्रह्मशाप अतिदारुण ।
हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । उद्धवा जाण दूरी दवडी ॥ ७८२ ॥
उद्धव जन्मला यादववंशीं । यादव निमती ब्रह्मशापेंसीं ।
तेथ वांचवावया उद्धवासी । बदरिकाश्रमासी स्वयें धाडी ॥ ७८३ ॥
ब्रह्मशापाचेनि आघातें । यादव निमती स्वगोत्रघातें ।
उद्धव वांचवावया तेथें । बदरीकाश्रमातें हरि प्रेरी ॥ ७८४ ॥
उद्धवासी जें झालें ज्ञान । त्याहूनि बदरिकाश्रम पावन ।
हें सर्वथा न घडे जाण । ब्रह्मशापाभेण पळवीत ॥ ७८५ ॥
उद्धवा ऐसें अनर्घ्य रत्न । ज्यासी बाणली स्थिति पूर्ण ।
त्यासी वांचवावया श्रीकृष्ण । पाठवी आपण बदरिकाश्रमा ॥ ७८६ ॥

श्रीभगवानुवाच-
गच्छोद्धव मयाऽऽदिष्टो बदर्याख्यं ममाश्रमम् ।
तत्र मत्पादतीर्थोदे स्नानोपस्पर्शनैः शुचिः ॥ ४१ ॥

गंभीरगिरा बोले श्रीकृष्ण । उद्धवा तुज जाहलें ब्रह्मज्ञान ।
तुटलें स्नेहपाशबंधन । तरी ममाज्ञा करीं गमन बदरिकाश्रमा ॥ ७८७ ॥
त्या बदरिकाश्रमें महिमान । लोकसंग्रहार्थ संपूर्ण ।
तरावया जडामूढ जन । स्वमुखें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ७८८ ॥
तो बदरिकाश्रम माझें स्थान । तेथ नित्य माझें अनुष्ठान ।
तया स्थानाचें दूरदर्शन । करी निर्दळण कलिकल्मषा ॥ ७८९ ॥
ज्या पर्वताचें स्पर्शन । मानवां करी परम पावन ।
जें बदरीचें नामस्मरण । विभांडी दारुण महादोषां ॥ ७९० ॥
तेथेंही माझें पादोदक । अलकनंदा पवित्र देख ।
जिचेनि स्पर्शमात्रें लोक । होती अलौकिक पावन ॥ ७९१ ॥
जेथ श्रद्धायुक्त करितां स्नान । जीवाचें तुटे भवबंधन ।
ज्यासी घडे आचमन । तो उद्धरे जाण पितरेंसीं ॥ ७९२ ॥
ऐसें बदरिकाश्रम माझें जाण । अतिशयें परम पावन ।
म्हणासी कैं केलें त्वां तें स्थान । तरे ऐक तें कथन उद्धवा ॥ ७९३ ॥
रजोगुणें सृजिले जन । ते जाहले भोगकर्मीं प्रवीण ।
भोगासक्तीं बुडतां पूर्ण । दों रूपीं जाण मी अवतरलों ॥ ७९४ ॥
तम निरसी रविचंद्र पूर्ण । तैसा मी जाहलों नरनारायण ।
बदरिकाचलामाजीं जाण । केला संपूर्ण नित्योदयो ॥ ७९५ ॥
भज्यपूज्यत्वें मी नारायण । नररूपें मीचि भक्त जाण ।
तेथ भक्ति वैराग्य ज्ञानं । म्यां आचरोन प्रकाशिलें ॥ ७९६ ॥
तो बदरीकाश्रम माझें स्थान । तेथें सर्वदा मी आपण ।
अद्यापि करितों अनुष्ठान । भक्तिज्ञानवैराग्यें ॥ ७९७ ॥
नरनारायणस्थितीं । मी अवतरलों जे पर्वतीं ।
तेथ तोडिले बोरीऐशी मागुती । माझी निजभक्ती फांपाइली ॥ ७९८ ॥
यालागीं ‘बदरीकाश्रम’ । त्या स्थळासी म्यां ठेविलें नाम ।
तेथें फिटे भवभ्रम । यापरी परम पावन तें स्थळ ॥ ७९९ ॥
त्या बदरिकाशमाप्रती । तुवां जावें गा निश्चितीं ।
ऐसें उद्धवा कल्पिसी चित्तीं । मज काय तीर्थीं विवंचू ॥ ८०० ॥
मोक्षाहीवरील भक्ती । तुवां अर्पिली माझे हातीं ।
तेणें मी जाहलों कृतकृत्यार्थी । म्हणसी मज तीर्थीं चाड नाहीं ॥ ८०१ ॥
तुज माझी आज्ञा प्रमाण । अवश्य तेथें करावें गमन ।
मग उद्धवें धरोनियां मौन । मस्तकीं वचन वंदिलें ॥ ८०२ ॥
सद्‍भावें करूनि नमन । घेतां बदरिकाश्रमदर्शन ।
तो नर होय नारायण । एवढें महिमान त्या स्थळाचें ॥ ८०३ ॥
उद्धवा तुझ्या ठायीं पूर्ण ज्ञान । ज्ञान असोनि माझें भजन ।
तुझेनि चरणस्पर्शें जाण । होईल पावन बदरिकाश्रम ॥ ८०४ ॥
ऐसें ऐकोनि श्रीकृष्णवचन । उद्धवासी आलें रुदन ।
धांवोनि वंदिले श्रीचरण । सर्वथा गमन करीन आतां ॥ ८०५ ॥
ब्रह्मशापाचें निर्दळण । उद्धवाचें चुकवावया जाण ।
श्रीक्रुष्णें प्रबोधोनि पूर्ण । करवी गमन बदरिकाश्रमा ॥ ८०६ ॥
उद्धव ज्ञानियांचें ज्ञानरत्न । त्यासी वांचवूनि श्रीक्रुष्ण ।
विस्तारावया निजज्ञान । करवी गमन बदरिकश्रमा ॥ ८०७ ॥
चुकावावया ब्रहशाप दारुण । उद्धवासी ‘विशाळी’ गमन ।
अन्यथा जहलिया ब्रह्मज्ञान । कृष्ण तीर्थाटन नेमीना ॥ ८०८ ॥
उद्धवासी भवबंधन । बाळपणींचि नाहीं जाण ।
हें जाणोनियां श्रीकृष्ण । ब्रह्मशापाभेण तीर्था धाडी ॥ ८०९ ॥
तीर्थयात्रेचा अभिप्रावो । हाचि निश्चितें निजभावो ।
जाणोनि देवाधिदेवो । मोकली उद्धवो बदरिकाश्रमा ॥ ८१० ॥
उद्धवा तुज गेलिया तेथ । थोर लोकोपकार होईल सत्य ।
तुझेनि धर्में निश्चित । दीन समस्त उद्धरती ॥ ८११ ॥
म्हणसी पावल्या तें तीर्थ । म्यां कैसें वसावें तेथ ।
तेही अर्थीं लोकहितार्थ । तुज इत्यर्थ सांगेन ॥ ८१२ ॥
उद्धवा तुझें जें आचरण । तोचि जनांसी उपदेश जाण ।
यालागीं वैराग्य-भक्ती-ज्ञान । स्वधर्माचरण सांडूं नको ॥ ८१३ ॥
त्रिभुवनामाजीं सर्वथा । उद्धवा मज नाहीं कर्तव्यता ।
तोही मी लोकसंग्रहार्था । होय वर्तता निजधर्मीं ॥ ८१४ ॥
तूं ऐसें म्हणसी आतां । ‘त्रैलोक्य असे तुझ्या माथां ।
यालागीं लोकसंग्रहार्था । तूं होसी वर्तता स्वधर्मकर्मीं’ ॥ ८१५ ॥
मी निजधामा जातों आपण । यालागीं माझी स्थिती पूर्ण ।
ते पूर्णता तुज म्यां अर्पिली जाण । लोकसंग्रहार्थ पूर्ण तूं विरक्त होईं ॥ ८१६ ॥
अभेदभक्ती वैराग्य ज्ञान । स्वयें आचरोनि आपण ।
देखीं लावावे इतर जन । ‘लोकसंग्रह’ जाण या नांव ॥ ८१७ ॥

( संमतश्लोक-भगवद्गीता )
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचारन् ॥

उद्धवा माझिये ज्ञानप्राप्ती । तूं वंद्य जाहलासी त्रिजगतीं ।
तुझी जे आचरती स्थिती । तेचि लोकीं समस्तीं करिजेल ॥ ८१८ ॥
आतां तुझेनि मिसें जाण । साडेतीं श्लोकींचें निरूपण ।
लोकसंग्रहार्थ सांगेन । तैसेंचि वर्तन करावें तुवां ॥ ८१९ ॥
तुज पावलिया बदरिकाश्रमातें । तेथ विद्यमान बहुत तीर्थें ।
परी अलकनंदा मुख्य तेथें । जे नाशी दोषांतें दर्शनमात्रें ॥ ८२० ॥

ईक्षयालकनन्दाया विधूताशेषकल्मषः ।
वसनो वल्कलान्यङ्ग वन्यभुक् सुखनिःस्पृहः ॥ ४२ ॥

करूनि अलकनंदेचें स्नान । करावें विध्युक्त तीर्थविधान ।
मग तेथें वसावें आपण । वसतें लक्षण तें ऐक ॥ ८२१ ॥
त्यजूनि वस्त्रें आपण । करावीं वल्कलें परिधान ।
करूनि वनफलें भोजन । रहावें आपण अनुद्वेग ॥ ८२२ ॥
आपुली पूर्ण निःस्पृहता । दावावी लोकसंग्रहार्था ।
निजसुखें तुज तेथें असतां । द्वंद्वसहिष्णुता दावावी ॥ ८२३ ॥

तितिक्षुर्द्वन्द्वमात्राणां सुशीलः सयतेन्द्रियः ।
शान्तः समाहितधिया ज्ञानविज्ञानसंयुतः ॥ ४३ ॥

तूं ज्ञानविज्ञानसंपन्न । तुज द्वंद्वबाधा न बाधी जाण ।
तरी द्वंद्वसहिष्णुता पूर्ण । दावावी आपण लोकहितार्थ ॥ ८२४ ॥
तुज नाहीं विषयासक्तता । तरी नेमावें इंद्रियार्था ।
प्रकट करावी सुशीलता । निजशांतता दावावी ॥ ८२५ ॥
निजबुद्धीचें समाधान । सहजें प्रकटवावें आपण ।
मजपासूनि जें प्राप्त ज्ञान । त्यांचे अनुसंधान दावावें ॥ ८२६ ॥

मत्तोऽनुशिक्षितं यत्ते
विविक्तमनुभावयन् ।
मय्यावेशितवाक्‌चित्तो
मद्धर्मनिरतो भव ॥ ४४ ॥

या स्थितीं तुज असतां जाण । बहुसाल तुज येतील शरण ।
तूं पावलासि माझें ज्ञान । हें सर्वही जन जाणती ॥ ८२७ ॥
पावोनियां ब्रह्मज्ञान । स्वयें उद्धरला आपण ।
न करीचि दीनोद्धारण । हें भेडपण ज्ञात्याचें ॥ ८२८ ॥
एक पावोनि ब्रह्मज्ञान । शिष्य उपदेशी आपण ।
बोध न करवे परिपूर्ण । ते निष्ठाहीन निर्वीर्य ॥ ८२९ ॥
शिष्य बोधेंवीण चरफडी । गुरु गुरुपणें बडबडी ।
घरींच्या घरीं चुकामुकी गाढी । हे बोधपरवडी अबद्ध ॥ ८३० ॥
परचित्तप्रबोधकवृत्ती । हे सामान्य नव्हे स्थिती ।
ब्रह्मज्ञानाची पूर्ण निष्पत्ती । या नांव निश्चितीं उद्धवा ॥ ८३१ ॥
स्वयें तरोनि जनां तारी । हे ज्ञानाची अघाध थोरी ।
ते म्यां दिधली तुझ्या करीं । जन उद्धरीं उद्धवा ॥ ८३२ ॥
शिष्यसुक्षेत्रीं ब्रह्मज्ञान । ज्याचें नव्हे वर्धमान ।
तंववरी नाहीं पूर्णपण । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ८३३ ॥
जेवीं पिकलिया वृक्षाप्रती । पक्षी तुटले स्वयें येती ।
तेवीं निडारली ब्रह्मस्थिती । तेथ शिष्य पावती स्वानंद ॥ ८३४ ॥
बोलें उपदेशिती ब्रह्मज्ञान । बोध नव्हे तें निर्वीर्य जाण ।
तें तूं म्हणसी कायसेन । ऐक सांगेन उद्धवा ॥ ८३५ ॥
अनुभवा आलें ब्रह्मज्ञान । तेणें अंगीं ये जाणपण ।
तेथ संचरे ज्ञानाभिमान । तेणें वीर्य क्षीण ज्ञानाचें ॥ ८३६ ॥
जंव जंव ज्ञाता निरहंकार । तंव तंव ज्ञानासी वीर्य थोर ।
त्याची होतां क्रुपमत्र । बोध साचार सच्छिष्यासी ॥ ८३७ ॥
तुज फावलें माझें ज्ञान । उपदेशिसी शिष्यजन ।
ते तुज देतील सन्मान । तरी तूं ज्ञानाभिमान धरूं नको ॥ ८३८ ॥
शिष्य देतील सन्मान । तो ’नेघे’ म्हणतां अपक्वपण ।
घेतां आला ज्ञानाभिमान । हेंही विघ्न मुख्य ज्ञात्यासी ॥ ८३९ ॥
शिष्य देतील सन्मान । तो अनुद्वेगें घ्यावा आपण ।
परी न धरावा ज्ञानाभिमान । हें मुख्य लक्षण ज्ञात्याचें ॥ ८४० ॥
तुज माझ्या ज्ञानाची पूर्ण प्राप्ती । तेचि एकांतीं लोकांतीं ।
नित्य निरभिमानस्थिती । स्वानंदस्फूर्ती सर्वदा ॥ ८४१ ॥
तेचि निरभिमान स्थिती । उपदेशीं शिष्यांप्रती ।
निरभिमानापरती । दशा त्रिजगतीं असेना ॥ ८४२ ॥
तेंचि उपदेशलक्षण । वाचेसी माझें नामकीर्तन ।
शरीरीं माझें नित्य भजन । मद्‌रूपीं मन निमग्न सदा ॥ ८४३ ॥
ज्ञाता म्हणतां न धरी श्लाघ । मूर्ख म्हणतां न यावा राग ।
स्वयें रहावें अनुद्वेग । हे दशा चांग ज्ञात्याची ॥ ८४४ ॥
एवं नित्य निरभिमान । भक्तियुक्त वैराग्य ज्ञान ।
स्वयें आचरोनि आपण । शिष्यसज्जन उपदेशिजे ॥ ८४५ ॥
तुज जे शिष्य येती शरण । ते नीच न म्हणावे आपण ।
हें गुरुत्वाचें पूर्णपण । शिष्यही पूर्ण पूज्यत्वें देखें ॥ ८४६ ॥
सद्गुरूसी सर्वां भूतीं । सर्वदा ब्रह्मप्रतीती ।
तेथ शिष्याचिये भूतव्यक्तीं । काय ब्रह्मस्थिती पळाली ॥ ८४७ ॥
यालागीं शिष्यीं नीचपण । सर्वथा न देखावें आपण ।
शिष्य देखावा ब्रह्म पूर्ण । हें मुख्यं लक्षण गुरुत्वाचें ॥ ८४८ ॥
जेवीं तानयालागीं माता । तेवीं शिष्याचिया निजस्वार्था ।
गुरूसी कळवळा तत्त्वतां । शुद्ध ‘सद्‌गुरुता’ या नांव ॥ ८४९ ॥
शिष्यलक्षणप्रकार । मागां सांगितला विचार ।
तो जेथ देखसी अधिकार । तेथ साचार उपदेशीं ॥ ८५० ॥
तुज जें शिकविलें प्रस्तुत । तें शिष्योपदेशसंग्रहार्थ ।
तूं ठायींचा गुणातीत । तुज हॆं समस्त स्पर्शेना ॥ ८५१ ॥

अतिव्रज्य गतीस्तिस्रो मामेष्यसी ततः परम् (॥ ४४ ॥)

यापरी ज्ञान उपदेशितां । तुझी न मोडे गुणातीतता ।
ज्यांसी उपदेशिसी तत्त्वतां । तेही त्रिगुणावस्था जिंकिती ॥ ८५२ ॥
पूर्वोक्त उपदेशयुक्तीं । जे शिष्य सर्वदा वर्तती ।
ते त्रिगुणांची त्रिविध वृत्ती । अतिक्रमिती गुरुकृपां ॥ ८५३ ॥
त्रिगुणांचें त्रिविधपण । दृष्य द्रष्टा आणि दर्शनं ।
जाग्रुती सुषुप्ति आणि स्वप्न । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान साक्षेपें ॥ ८५४ ॥
कार्य कारण आणि कर्ता । भोज्य भोजन आणि भोक्ता ।
शत्रु मित्र उदासीनता । या त्रिगुणावस्था बाधक ॥ ८५५ ॥
तेथ येणें उपदेशें जाण । सच्छिष्य करूनि माझें भजन ।
त्रिगुणत्रिपुटी निर्दळून । माझें स्वरूप पूर्ण स्वयें होती ॥ ८५६ ॥
माझिया स्वरूपाप्रती । नाहीं गुण ना गुणवृत्ती ।
भक्त मद्‍भावें गुणातीतीं । सहज पावती स्वानंद ॥ ८५७ ॥
ऐसा आज्ञापिला उद्धवो । त्याचे अवस्थेचा अभिप्रावो ।
परीक्षितीप्रती पहा हो । स्वयें शुकदेवो सांगत ॥ ८५८ ॥

श्रीशुक उवाच-
स एवमुक्तो हरिमेधसोद्धवः
प्रदक्षिणं तं परिसृत्य पादयोः ।
शिरो निधायाश्रुकलाभिरार्द्रधी
र्न्यषिञ्चदद्वन्द्वरोऽप्यपक्रमे ॥ ४५ ॥

जो निजमोजें नित्य निष्काम । जेणें अनुभविलें परब्रह्म ।
त्या श्रीशुकासी अतिसंभ्रम । उद्धवाचें प्रेम वर्णावया ॥ ८५९ ॥
तो शुक म्हणे परीक्षिती । उद्धव आज्ञापिला श्रीपती ।
त्याच्या प्रेमाची अद्‍भुत स्थिती । ते मी तुजप्रती सांगेन ॥ ८६० ॥
उद्धव जरी जाहला गुणातीत । तरी गुरुचरणीं प्रेम अद्‍भुत ।
ज्यासी सद्‌गुरु श्रीकृष्णनाथ । मूर्तिमंत परब्रह्म ॥ ८६१ ॥
त्यजूं न शके हरिपदा । हरीचे ठायीं पूर्ण श्रद्धा ।
यालागीं जाण ‘हरिमेधा’ । बोलिजे प्रबुद्धा उद्धवातें ॥ ८६२ ॥
जो आवडीं करी हरीचें ध्यान । त्याचे ध्यानेंसीं हरि हरी मन ।
जो विवंची श्रीकृष्ण समाधान । त्याचे बुद्धीचें हरण हरि हरी ॥ ८६३ ॥
जो करी हरिचिंतन । त्याचे चित्ताचें हरि करी हरण ।
जो करी हरीचें स्मरण । त्याचा संसार संपूर्ण हरि करी ॥ ८६४ ॥
ऐशिया हरीच्या ठायीं सर्वदा । पावलियाही मुक्तिपदा ।
उद्धवाची सप्रेम श्रद्धा । यालागीं ‘हरिमेधा’ त्यासी म्हणती ॥ ८६५ ॥
जे पावले गुणातीतीं । त्यांसीही आवडे ज्याची भक्ती ।
तेणें श्रीकृष्णें उद्धवाप्रती । प्रयाण निश्चितीं नेमिलें ॥ ८६६ ॥
दूरी प्रयाण बदरिकाश्रम । मागुता न भेटे पुरुषोत्तम ।
तो प्रयाणकाळ‍उपक्रम । जाहला सप्रेम उद्धवासी ॥ ८६७ ॥
सर्वदा सुखदुःखातीत । उद्धव जाहलासे निश्चित ।
तोही प्रयाणकाळीं प्रेमयुक्त । प्रदक्षिणा करीत श्रीकृष्णासी ॥ ८६८ ॥
चरणीं मस्तक ठेवितां जाण । आनंदाश्रु लोटले नयन ।
तेणें श्रीकृष्णाचें चरणक्षाळण । जाहलें संपूर्ण पदद्वया ॥ ८६९ ॥

सुदुस्त्यजस्नेहवियोगकातरो
न शक्नुवंस्तं परिहातुमतुरः ।
कृच्छ्रं ययौ मूर्धनि भर्तृपादुके
बिभ्रन्नमस्कृत्य ययौ पुनः पुनः ॥ ४६ ॥

आणीकांचा स्नेह अतिबाधक । त्यातें सांडवी वेदविवेक ।
तैसा कृष्णस्नेह नव्हे देख । तो सुखदायक स्नेहाळू ॥ ८७० ॥
उद्धवासी स्वाभाविक । गुरु परब्रह्म दोनी एक ।
इतरांसी भावनात्मक । उद्धवासी देख स्वतःसिद्ध ॥ ८७१ ॥
ऐसा श्रीकृष्णस्नेहो आवश्यक । उद्धवासी सुखदायक ।
त्या श्रीकृष्णासी सांडितां देख । आत्यंतिक विव्हळ ॥ ८७२ ॥
निःशेष निमाली विषयावस्था । जरी वृद्ध जाहली पतिव्रता ।
तरी त्यागावा निजभर्ता । हें तिशीं सर्वथा नावडे ॥ ८७३ ॥
तेवीं अनुभवूनि परमार्था । उद्धव पावला जीवन्मुक्तता ।
तरी सद्‌गुरु श्रीकृष्ण त्यागितां । अतिविव्हळता गुरुप्रेमें ॥ ८७४ ॥
स्नेहें द्वेषें सकामेंसीं । जे जे वेधले श्रीकृष्णासी ।
ते ते पावले परमानंदासी । त्या श्रीकृष्णासी त्यजी कोण ॥ ८७५ ॥

( संमत श्लोक ) कामं क्रोधं भयं स्नेहमैक्यं सौहृदमेव च ।
नित्यं हरौ विदधतो, यान्ति तन्मयतां हि ते ॥

अविधीं रातलीं श्रीकृष्णासी । तीं वंद्य जाहलीं ब्रह्मादिकांसी ।
मा उद्धव विकला गुरुप्रेमांसी । केवीं स्श्रीकृष्णासी त्यजील ॥ ८७६ ॥
ज्यासी परब्रह्मत्वें गुरुभक्ती । त्यासी तृणप्राय जीवन्मुक्ती ।
जाहलीही मुक्ती उपेक्षिती । विकिले गुरुभक्तीं अनन्यत्वें ॥ ८७७ ॥
उल्लंघूं नये सद्‌गुरुवचन । करावें बदरिकाश्रमीं गमन ।
श्रीकृष्णप्रेमा पढिये पूर्ण । तो सर्वथा जाण निघों नेदी ॥ ८७८ ॥
ऐसें उभयतां अतिसंकट । उद्धवासी वोढवलें दुर्घट ।
श्रीकृष्णप्रेमें उतटे पोट । न देखे वाट बदरीची ॥ ८७९ ॥
त्यागोनि जावें जरी श्रीकृष्णानाथा । तरी हा निजधामा जाईल आतां ।
मग मी न देखें मागुता । यालागीं अवस्था अनावर ॥ ८८० ॥
नवजलदघनतनु । श्याम राजीवलोचनु ।
आनंदविग्रही श्रीकृष्णु । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ८८१ ॥
मुकुट कुंडले मेखळा । तिलक रेखिला पिंवळा ।
पदक एकावळी गळां । कंठीं तेजागळा कौस्तुभ ॥ ८८२ ॥
वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं गर्जत तोडर ।
विद्युत्प्राय पीतांबर । तेणें शार्ङ्गधर शोभत ॥ ८८३ ॥
कांसे विराजे सोनसळा । आपाद रुळे वनमाळा ।
घवघवीत घनसांवळा । देखतां डोळां मन निवे ॥ ८८४ ॥
ऐसें श्रीकृष्णदर्शन । पुढती न देखें मी आपण ।
यालागीं उद्धव जाण । प्रेमें संपूर्ण विव्हळ ॥ ८८५ ॥
उद्धव पावला ब्रह्म पूर्ण । त्यासी सगुणाची अवस्था कोण ।
तरी श्रीकृष्णप्रभा प्रकाशे चिद्‌घन । आत्मवस्तु संपूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ८८६ ॥
घृत थिजलें कां विघुरलें । परी घृतपणा नाहीं मुकलें ।
तेवीं सगुणनिर्गुणत्वें मुसावलें । परब्रह्म संचलें श्रीकृष्ण ॥ ८८७ ॥
त्याज्य सगुण पूज्य निर्गुण । हेही दशा आरती जाण ।
ज्यासी ब्रह्मरूप तृणपाषाण । त्यासी त्याज्य सगुण कदा नव्हे ॥ ८८८ ॥
एवं सगुण आणि निर्गुण । उद्धवासी समसमान ।
गुरुत्वें कृष्णीं प्रेम गहन । तो त्यागितां पूर्ण विव्हळता ॥ ८८९ ॥
परी आज्ञा नुल्लंघवे सर्वथा । म्हणोनि निघावें बदरीतीर्था ।
तंव श्रीकृष्णासी सांडूनि जातां । परमावस्था उद्धवीं ॥ ८९० ॥
उद्धव प्रयाण‍अवसरीं । लोळणी घाली पायांवरी ।
चरण आलिगुनी हृदयीं धरी । तरी जावया दूरी धीर नव्हे ॥ ८९१ ॥
मज एथोनि गेलिया आतां । मागुती न देखें श्रीकृष्णानाथा ।
तेणें अनिवार अवस्था । पाऊल सर्वथा न घालवे ॥ ८९२ ॥
मी निवालों कृष्णचरणामृतीं । मज चाड नाहीं महातीर्थीं ।
त्याही मज अदृष्टगतीं । अंतीं श्रीपति त्यागवी ॥ ८९३ ॥
सप्रेम चळचळां कांपत । कंठ जाहला सद्गदित ।
बाष्पें क्षणक्षणां स्फुंदन । स्वेदरोमांचित उद्धव ॥ ८९४ ॥
गमनालागगीं अतिउद्यत । पायां लागोनि पऱ्हा जात ।
सवेंचि येऊनि पायां लागत । विगुंतले चित्त हरिप्रेमीं ॥ ८९५ ॥
पुढती नमन पुढती गमन । पुढती घाली लोटांगण ।
पुढती वंदी श्रीकृष्णचरण । सर्वथा जाण निघवेना ॥ ८९६ ॥
देखोनि उद्धवाचा भावो । परमानंदें तुष्टला देवो ।
यासी माझ्या ठायीं अतिस्नेहो । गुरुत्वें पहा हो अनन्य ॥ ८९७ ॥
कृपा उपजली यदुनायका । आपुले चरणींच्या पादुका ।
उद्धवासी दिधल्या देखा । तेणें निजमस्तका ठेविल्या ॥ ८९८ ॥
पादुका ठेवितांचि शिरीं । मी जातों कृष्णापसूनि दूरी ।
हें नाठवे उद्धवाअंतरीं । ऐशियापरी प्रबोधिला ॥ ८९९ ॥
पादुका ठेवितांचि माथां । स्वयें उपशमे अवस्था ।
नमस्कारोनि श्रीकृष्णनाथा । होय निघता तदाज्ञा ॥ ९०० ॥
त्रिवार करोनि प्रदक्षीणा । अवलोकूनि श्रीकृष्णवदना ।
नमस्कारोनि श्रीचरणा । उद्धव कृष्णाज्ञा निघाला ॥ ९०१ ॥
तृतीयस्कंधींचे निरूपण । उद्धवासी विदुरदर्शन ।
दोघां पडिलें आलिंगन । कुशल संपूर्ण पूशिलें ॥ ९०२ ॥
तेथ सांगतां कृष्णनिधन । उद्धव नव्हेचि दीनवदन ।
तें विदुरासी कळलें चिह्न । हा ब्रह्मज्ञान पावला ॥ ९०३ ॥
मरता गुरु रडता चेला । दोंहीचा बोध वायां गेला ।
साच मानी जो या बोला । तोही ठकला निश्चित ॥ ९०४ ॥
यासी तुष्टली श्रीकृष्णकृपामूर्तीं । निमाली मोहममतावृत्ती ।
पावला परमानंदप्राप्ती । स्वानंदस्थितीं डुल्लत ॥ ९०५ ॥
शब्दा नातळोनि बोल बोले । पृथ्वी नातळोनि सहजें चाले ।
असोनि नामरूपमेळें । नामरूपा नातळे हा एक ॥ ९०६ ॥
हा रसनेवीण सुरस चाखे । डोळ्यांवीण आपणपैं देखे ।
इंद्रियावीण सोलींव सुखें । निजात्मतोखें हा भोगी ॥ ९०७ ॥
निर्विकल्पनिजबोधेंसीं । त्यावरी भक्तिज्ञानवैराग्येंसी ।
स्थिती देखोनि उद्धवापाशीं । विदुर मानसीं निवाला ॥ ९०८ ॥
मग तो विनवी उद्धवासी । तुज तुष्टला ह्रुषीकेशी ।
तूं पावलासी ब्रह्मज्ञानासी । तें मज उपदेशीं सभाग्य ॥ ९०९ ॥
उद्धव म्हणे तुझें भाग्य धन्य । तुज अंतीं स्मरला श्रीकृष्ण ।
तुज सांगावया ब्रह्मज्ञान । मैत्रेयासी जाण आज्ञापिलें ॥ ९१० ॥
कृष्ण मज जरी आज्ञा देता । तरी मी तत्काळ बोध करितों तत्त्वतां ।
तुज सद्‌गुरु परमार्था । जाण सर्वथा मैत्रेय ॥ ९११ ॥
ऐकतां उद्धवाचें वचन । विदुर प्रेमें गहिवरला पूर्ण ।
काय बोलिला आपण । सावधान अवधारा ॥ ९१२ ॥
हें तृतीयस्कंधींचें निरूपण । प्रसंगें एथें आलें जाण ।
विदुर बोलिला अतिगहन । तेंचि वचन अवधारा ॥ ९१३ ॥

( संमत श्लोक )-
काहं कीटकवत्तुच्छः क्व च कारुण्यवारिधिः ।
तेनाहं स्मारितोऽस्म्यद्य मुमुर्षुः केशवं यथा ॥ १ ॥

विदुर म्हणे मी मशक । रंकांमाजीं अतिरंक ।
त्या मज स्मरे यदुनायक । कृपा अलोलिक दासांची ॥ ९१४ ॥
नाठवीच देवकीवसुदेवांसी । नाठवीच बळिभद्रपांडवांसी ।
ते आठवी मज दासीपुत्रासी । हृषीकेशी कृपाळू ॥ ९१५ ॥
जेवीं मरता स्मरे नारायण । तेवीं अंतीं मज स्मरला कृष्ण ।
यापरी भक्तप्रतिपाळू जाण । कृपासिंधु पूर्ण श्रीकृष्ण ॥ ९१६ ॥ आशंका ॥
द्वारकेसी असतां श्रीकृष्ण । तैंचि उद्धवें केलें गमन ।
त्यासी प्रभासींचें कृष्णनिधन । म्हणाल संपूर्ण अदृश्य ॥ ९१७ ॥
तरी उद्धवविदुरसंवादखूण । येचि अर्थींचें निरूपण ।
समूळ सांगेन कथन । तें सावधान अवधारा ॥ ९१८ ॥
उद्धव जाता मार्गीं आपण । अवचितीं जाहली आठवण ।
न पाहतां कृष्णनिधन । मी कां गमन करितों हें ॥ ९१९ ॥
श्रीकृष्णचरित्र अतिगोड । तें सांडूनि तीर्थीं काय चाड ।
ऐसा विचार करूनि दृढ । श्रद्धेनें प्रौढ श्रद्धाळू ॥ ९२० ॥
परतोनि कृष्णापाशीं जातां । तो मज राहों नेदी सर्वथा ।
कृष्णामागें कळों नेदितां । आला मागुता प्रभासेंसी ॥ ९२१ ॥
तेथेंही राहोनियां गुप्त । पाहों लागला श्रीकृष्णचरित ।
तंव यदवकुळाचा घात । देखिला समस्त उद्धवें ॥ ९२२ ॥
कुळ निर्दळूनि एकला । कृष्ण अश्वत्थातळीं बैसला ।
तेथ जराव्याधें बाण विंधिला । चरणीं लागला मृगशंका ॥ ९२३ ॥
चरणीं लागतांचि घावो । थोर सुखें सुखावला देवो ।
कृतकार्य जाहलें निःसंदेहो । निजधामा पहा हो जावया ॥ ९२४ ॥
बाण लागतां भलतेयांसी । घायें होती कासाविशी ।
ते दशा नाहीं श्रीकृष्णासी । देहत्व त्यासी अतिमिथ्या ॥ ९२५ ॥
जेवीं घाय लागतां छायेसी । पुरुष नव्हे कासाविशी ।
तेवीं व्याधें विधितां बाणेंसी । ग्लानी कृष्णासी असेना ॥ ९२६ ॥
ते संधी मैत्रेय आला । त्यासी ज्ञानोपदेश केला ।
ते काळीं विदुर आठवला । कृपा कळवळला श्रीकृष्ण ॥ ९२७ ॥
आजी येथें विदुर असता । तरी मी ब्रह्मज्ञान उपदेशितों सर्वथा ।
मैत्रेय तुज सांगतों आतां । त्यासी तूं तत्त्वता उपदेशीं ॥ ९२८ ॥
पावोनि कृष्णगुह्यज्ञान । मैत्रेयासी परम समाधान ।
म्हणे कलियुग धन्य धन्य । ब्रह्मवादी जन बहुसाल होती ॥ ९२९ ॥

‘सर्वे ब्रह्म वदिष्यन्ति सम्प्राप्ते च कलौ युगे ।
नैव तिष्ठन्ति मैत्रेय शिश्नोदरपरायणाः’ ॥ २ ॥

वादकत्वें कलियुगाप्रती । बहुसाल ब्रह्मवादी होती ।
परी न राहती ब्रह्मस्थितीं । जाण निश्चितीं मैत्रेया ॥ ९३० ॥
वदूनियां ब्रह्मज्ञान । होती शिश्नोदरपरायण ।
जिह्वा शिश्न जो आवरी संपूर्ण । त्यासीच ब्रह्मज्ञान कलियुगीं ॥ ९३१ ॥
ऐकोनि मैत्रेयसंवादासी । उद्धव आला श्रीकृष्णापाशीं ।
प्रदक्षिणा करूनि त्यासी । मग पायांसी लागला ॥ ९३२ ॥
ऐकून मैत्रेयाचें ज्ञान । देखोनि कृष्णाचें निर्याण ।
उद्धव निघाला आपण । तें ऐक लक्षण परीक्षिती ॥ ९३३ ॥

ततस्तमन्तर्हृदि सन्निवेश्य
गतो महाभागवतो विशालाम् ।
यथोपदिष्टां जगदेकबन्धुना
ततः समास्थाय हरेरगाद्गतिम् ॥ ४७ ॥

जगाचें विश्रामधाम । जो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम ।
तो ह्रुदयीं धरोनि आत्माराम । उद्धव सप्रेम निघाला ॥ ९३४ ॥
कृष्णाची पूर्णस्थिती । हृदयीं धरोनि सुनिश्चितीं ।
उद्धव विशालतीर्थाप्रती । स्वानंदस्थितीं निघाला ॥ ९३५ ॥
उद्धव स्वानंदस्थितिपूर्ण । जेथें जेथें करी गमन ।
ते ते लोक होती पावन । भक्तिज्ञानवैराग्यें ॥ ९३६ ॥
जैसजैसी विवेकविरक्ती । तैसतैसी बोधकशक्ती ।
उपदेशित ज्ञानभक्ती । चालिला त्रिजगती उद्धरित ॥ ९३७ ॥
ज्यांसी उद्धवासी जाहली भेटी । त्यांसी हरिभजनीं पडे मिठी ।
भवभय पडों नेदी दृष्टीं । बोधक जगजेठी उद्धव ॥ ९३८ ॥
जे जे भगवद्‍भक्ति करित । ते ते ‘भागवत’ म्हणिजेत ।
मुक्तीहीवरी भजनयुक्त । महाभागवत उद्धव ॥ ९३९ ॥
उद्धवें आदरिली जे भक्ती । तिची किंकर नित्यमुक्ती ।
यालागीं ‘महाभागवत’ स्थिती । बोलिजे निश्चितीं उद्धवा ॥ ९४० ।
निजशांतता अतिनिर्मळ । आत्मानुभवें अतिप्रांजळ ।
मोक्षाहीवरी भजशीळ । भक्त विशाळ उद्धव ॥ ९४१ ॥
ऐशी उद्धवाची विशाळता । तोही पावला विशालतीर्था ।
‘विशाल’ म्हणावयाची कथा । ऐक आतां सांगेन ॥ ९४२ ॥
जेथ श्रद्धामात्रें चित्तशुद्धी । स्मरणमात्रें निर्विकल्प बुद्धी ।
‘नारायण’ नामें मोक्षसिद्धी । ‘विशाल’ या विधीं बदरिकाश्रम ॥ ९४३ ॥
जेथ जनहितार्थ नारायण । अद्यापि करितो अनुष्ठान ।
मोक्षमार्गीं कृपा पूर्ण । यापरी विशाळपण बदरिकश्रमातें ॥ ९४४ ॥
जेथ अल्प तपें फळ प्रबळ । अल्पध्यानें आकळे सकळ ।
अल्प विरक्तीं मोक्ष केवळ । ऐसा फळोनि विशाळ बदरिकाश्रम ॥ ९४५ ॥
जो अंतर्यामीं गोविंदु । जो जगाचा सुहृद बंधु ।
जो आत्माराम प्रसिद्ध । ज्याचेनि निजबोधु उद्धवा ॥ ९४६ ॥
जैसा कृष्णें केला उपदेशु । तैसा बदरिकाश्रमीं रहिवासु ।
उद्धवें केला निजवासु । तोचि जनांसी विश्वासु परमार्थनिष्ठे ॥ ९४७ ॥
जैसी उद्धवाची स्थिती गती । जैशी उद्धवाची ज्ञानभक्ती ।
जैशी उद्धवाची विरक्ती । तोचि जनांप्रती उपदेश ॥ ९४८ ॥
जेथें गुरूसी विषयासक्ती । तेथें शिष्यासी कैंची विरक्ती ।
जेथ गुरूसी अधर्मप्रवृत्ती । तेथ शिष्यासी निवृत्ती कदा न घडे ॥ ९४९ ॥
यालागीं उद्धवाचें आचरित । तेंचि आचरती जन समस्त ।
एवं परोपकारार्थ । उद्धव विरक्त बदरिकाश्रमीं ॥ ९५० ॥
जैसें शिकवूनि गेला श्रीकृष्णनाथ । तैसेंचि उद्धव आचारत ।
त्याचेनि धर्में जन समस्त । जाहले विरक्त परमार्थीं ॥ ९५१ ॥
परब्रह्माची निजप्राप्ती । दृढ करूनि गेला श्रीपती ।
तेचि उद्धवासी ब्रह्मस्थिती । अहोरातीं अखंड ॥ ९५२ ॥
बैसतां घालूनि आसन । का करितां गमनागमन ।
उद्धवाचें ब्रह्मपण । सर्वथा जाण मोडेना ॥ ९५३ ॥
विरक्ती आणि भोगासक्ती । दोनी देहावरी दिसती ।
या दोंहीहूनि परती । परब्रह्मस्थिती उद्धवीं ॥ ९५४ ॥
विरक्तीमाजी नव्हे विरक्त । भोगीं नव्हे भोगासक्त ।
यादोंहीहून अतीत । ब्रह्म सदोदित उद्धव ॥ ९५५ ॥
तेथ प्रारब्धक्षयें जाण । त्या देहासी येतां मरण ।
उद्धवा ब्रह्मीं ब्रह्म पूर्ण । जन्ममरण तो नेणे ॥ ९५६ ॥
देहींचा देहात्मभावो । निर्दळूनि निःसंदेहो ।
उद्धवासी ब्रह्मानुभवो । श्रीकृष्णें पहा हो दृढ केला ॥ ९५७ ॥
ऐशिया उद्धवासी देहांतीं । ‘विदेहकैवल्या’ ची प्राप्ती ।
म्हणणें हें परीक्षिती । दृढ भ्रांती वक्त्याची ॥ ९५८ ॥
घडितां मोडितां कांकण । घडमोडी नेणे सुवर्ण ।
तेवीं देहासीच जन्ममरण । उद्धव परिपूर्ण परब्रह्म ॥ ९५९ ॥
उद्धवासी देहीं वर्तता । तो नित्य मुक्त विदेहता ।
त्यासी देहांतीं विदेहकैवल्यता । हे समूळ वार्ता लौकिक ॥ ९६० ॥
देह राहो अथवा जावो । हा ज्ञात्यासी नाहीं संदेहो ।
त्यासी निजात्मता ब्रह्मभावो । अखंड पहा हो अनुस्यूत ॥ ९६१ ॥
देहासी दैव वर्तती जाण । देहासी दैव आणि मरण ।
ज्ञाता ब्रह्मीं ब्रह्म पूर्ण । जन्म मरण तो नेणे ॥ ९६२ ॥
देह असो कींवा जावो । आम्ही परब्रह्मचि आहों ।
दोरीं सापपण वावो । दोरेंचि पहा हो जेवीं होय ॥ ९६३ ॥
जेथ मृगजळ आटलें । तेथें म्हणावें कोरडें जाहलें ।
जेव्हा होतें पूर्ण भरलें । तेव्हांही ओलें असेना ॥ ९६४ ॥
तेवीं देहाची वर्तती स्थिती । समूळ मिथ्या प्रतीती ।
त्या देहाचे देहांतीं । विदेहकैवल्यप्राप्ती नवी न घडे ॥ ९६५ ॥
यापरी बदरिकाश्रमप्रती । उद्धवों बहुकाळ करूनि वस्ती ।
त्याचि निजदेहाचे अंतीं । भगवद्गती पावला ॥ ९६६ ॥
‘पावला’ हेही वदंती । लौकिक जाण परीक्षिती ।
तो परब्रह्मचि आद्यंतीं । सहज स्थिती पावला ॥ ९६७ ॥
उद्धवाची भगवद्‍भक्ती । आणि निदानींची निजस्थिती ।
तेणें शुक सुखावला चित्तीं । कृष्णकृपा निश्चितीं वर्णित ॥ ९६८ ॥

य एतदानन्दसमुद्रसम्भृतं
ज्ञानमृतं भागवताय भाषितम् ।
कृष्णेन योगेश्वरसेविताङ्‌घ्रिणा
सच्छ्‍द्धयाऽऽसेव्य जगद्विमुच्यते ॥ ४८ ॥

जे योगेश्वर योगस्थिती । जे पावले जीवन्मुक्ती ।
तेही कृष्णचरण सेविती । ऐशी पूज्य मूर्तीं श्रीकृष्णाची ॥ ९६९ ॥
पदीं रंगले सनकादिक । संत सज्जन अनेक ।
ब्रह्मादिक तेथें रंक । ऐसा श्रेष्ठ देख श्रीकृष्ण ॥ ९७० ॥
तेणें श्रीकृष्णें स्वानंदस्थिती । प्रगट केली निजभक्ती ।
अतिकृपा उद्धवाप्रती । स्वमुखें श्रीपती बोलिला ॥ ९७१ ॥
भगवद्‍भक्ति महासागर । तेथें निजधैर्य तोचि मंदर ।
गुरुशिष्ययुक्ति सुरासुर । मथनतत्पर साटोपें ॥ ९७२ ॥
भाव विश्वास दोनी मांजरीं । बोध रविदोर दृढ धरी ।
प्रत्यगावृत्ति अभ्यासेंकरीं । मंथन निर्धारीं मांडिलें ॥ ९७३ ॥
तेथ मथनीं प्रथमदृष्टीं । ‘अहं ज्ञाता’ हें हालाहल उठी ।
तें विवेकशिवें धरिलें कंठीं । पुढती अहं नुठी गिळिलें तैसें ॥ ९७४ ॥
निराभिमानें मथूनि मथित । काढिलें भक्तिसारमृत ।
तें उद्धवालागीं श्रीकृष्णनाथ । कृपेनें निश्चित अर्पिलें ॥ ९७५ ॥
धर्म अर्थ काम मुक्ती । चहूं पुरुषार्थाहीवरती ।
श्रीकृष्णें सारामृत-निजभक्ती । उद्धवाहातीं अर्पिली ॥ ९७६ ॥
निजबोधाचें पात्र जाण । निजानुभवें आसाऊन ।
तेथें हें सारमृत भरोन । करविलें प्राशन उद्धवासी ॥ ९७७ ॥
तेणें उद्धव निवाला । त्रिविधतापें सांडवला ।
परम सुखें सुखावला । परब्रह्मीं जडला ब्रह्मत्वें ॥ ९७८ ॥
भक्तिसारामृतप्राशन । उद्धवें करोनियां जाण ।
पावला परम समाधान । ऐसा कृपाळु श्रीकृष्ण निजभक्तां ॥ ९७९ ॥
कृष्ण‌उधवसंवाद पूर्ण । भक्तिसारामृत गुह्यज्ञान ।
याचें जो करी सेवन । श्रवणमनननिदिध्यासें ॥ ९८० ॥
ऐसें जो करी कथासेवन । त्याभेणें पळे भवबंधन ।
स्वप्नीं न देखे जन्ममरण । हाही नव्हे जाण नवलावो ॥ ९८१ ॥
जे लागोनि त्याचे संगती । दृढावले ये कथेचे भक्तीं ।
त्यांसी भवभयाची प्राप्ती । न बाधी कल्पांतीं कुरुराया ॥ ९८२ ॥
ज्यासी या कथेची श्रद्धा पूर्ण । ज्यासी या कथेचें अनुसंधान ।
ज्यासी ये कथेचे अनुष्ठान । तो उद्धरी जाण जगातें ॥ ९८३ ॥
जो सूर्याचे घरीं राहिला । त्यासी रात्रीचा यावा ठेला ।
मा जो त्याचे गांवींच वसला । तोही मुकला रात्रीसी ॥ ९८४ ॥
सूर्यासी रात्री नाहीं । मा दिवस उगवे कंहीं ।
तेवीं स्वरूपाच्या ठायीं । बंधमोक्ष पाहीं अति मिथ्या ॥ ९८५ ॥
तेवीं ये कथेचें अनुसंधान । न घडोनि ज्यासी घडे श्रवण ।
त्यासीही भवबंधन । सर्वथा जाण बाधेना ॥ ९८६ ॥
असो न घडे कथाश्रवण । जो हें आवडीं करी पठण ।
त्याच्या दुःखदोषाचें अति दहन । श्लोकश्लोकीं जाण होतसे ॥ ९८७ ॥
नव्हे श्रवणपठण‍ आटाटी । तरी या ग्रंथींच्या निरूपणगोष्टी ।
जेणें बांधल्या जीवाच्या गांठी । तो वंद्य सृष्टीं सुरनरां ॥ ९८८ ॥
ये कथेची ज्यांसी प्रीती । ये कथेची ज्यांसी भक्ती ।
त्याची आवडे ज्यासी संगती । त्यातें वंदती यमकाळ ॥ ९८९ ॥
ये कथेची ज्यासी श्रद्धा पूर्ण । येचि कथेचें मुख्य सेवन ।
जो श्रद्धेनें करी श्रवण मनन । त्यापासूनि श्रीकृष्ण परता नव्हे ॥ ९९० ॥
भाळ्याभोळ्या ऐकतां गोष्टी । ज्यासी या कथेची श्रद्धा उठी ।
कृष्ण प्रकटोनि त्याच्या पोटीं । छेदी उठाउठी भवपाश ॥ ९९१ ॥
यापरी श्रद्धाळुवां जाण । कृपाळू स्वामी श्रीकृष्ण ।
यालागीं श्रीशुक्त आपण । करी नमन अतिश्रद्धा ॥ ९९२ ॥

भवभयमपहन्तुं ज्ञानविज्ञानसारं
निगमकृदुपजह्रे भृङ्गवद् वेदसारम् ।
अमृतमुदधितश्चापाययद् भृत्यवर्गान्
पुरुषमृषभमाद्यं कृष्णसज्ञं नतोऽस्मि ॥ ४९ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
संहितायां एकादशस्कंधे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥

संसारभयें अति त्रासले । जे कृष्णासी शरण आले ।
त्यांचे भवभय हरावया वहिलें । जेणें मथन केलें वेदार्थाचें ॥ ९९३ ॥
मथूनि उपनिषद्‍भार । काढिलें ज्ञानविज्ञानसार ।
ज्यालागीं शिणले ज्ञाते नर । तयांसी पैल मेर ठाकेना ॥ ९९४ ॥
म्हणशी निगम मथितां । वेदासी जाहली परम व्यथा ।
कृष्ण वेदांचा आदिकर्ता । तो दुःख सर्वथा हों नेदी ॥ ९९५ ॥
जेवीं स्वयें वांसरूं गाय दुहितां । बाहला न लगे सर्वथा ।
तेवीं श्रीकृष्ण वेद मथितां । वेदासी व्यथा बाधीना ॥ ९९६ ॥
जो सर्वज्ञ हृषीकेश । वेदार्थसार-राजहंस ।
तेणें नेदितां दुःखलेश । वेदसारांश काढिला ॥ ९९७ ॥
एवं वेदार्थनिजमथित । ज्ञानविज्ञानसारामृत ।
कृष्णें काढूनि इत्थंभूत । भृत्यहितार्थ कृपा अर्पी ॥ ९९८ ॥
जेवीं हळुवारपणें षट्‌पद । काढी सुमनमकरंद ।
तेवीं मथूनियां वेद । श्रीकृष्णें सार शुद्ध काढिलें ॥ ९९९ ॥
यापरी श्रीकृष्णनाथ । भक्तकृपाळू कृपावंत ।
काढूनि वेदसारामृत । निजभृत्या देत निर्भय ॥ १००० ॥
ऐसें वेदसारामृत पूर्ण । भृत्यासी पाजूनि श्रीकृष्ण ।
निजभक्ताचें जन्ममरण । निर्दळी संपूर्ण भवभय ॥ १००१ ॥
जगाचें माया मुख्य कारण । कृष्ण मायेचेंही निजकारण ।
जें स्वरूप सच्चिदानंदघन । त्यासी संज्ञा ‘श्रीकृष्ण’ नामाची ॥ १००२ ॥
घेऊनि माया मनुष्यनट । पुरुषांमाजीं पुरुषश्रेष्ठ ।
पूर्ण ज्ञानें ज्ञाननिष्ठ । वंद्य वरिष्ठ श्रीकृष्ण ॥ १००३ ॥
त्यासी कायावाचा आणि मन । सर्वार्थीं अनन्यशरण ।
यापरी श्रीशुक आपण । करी मनें नमन श्रीकृष्णा ॥ १००४ ॥
ऐसें श्रीशुकें केलें नमन । तेणें परीक्षिती सप्रेम पूर्ण ।
भक्तक्रुपाळू एक श्रीकृष्ण । दुसरा जाण असेना ॥ १००५ ॥
उद्धव पावला परम निर्वाण । सरलें ज्ञानकथानिरूपण ।
जगीं श्रेष्ठ भगवद्‍भजन । भक्तांअधीन श्रीकृष्ण ॥ १००६ ॥
जें जें भक्तांचें मनोगत । तें तें पुरवी श्रीकृष्णनाथ ।
शेखीं निजपदही देत । कृपा समर्थ भक्तांची ॥ १००७ ॥
निजधामा निघतां श्रीकृष्ण । जरी उद्धव न करितां प्रश्न ।
तरी हें परमामृतकथन । सर्वथा श्रीकृष्ण न बोलता ॥ १००८ ॥
यालागीं उद्धवाचा महाथोर । जगासी जाहला उपकार ।
भक्तिज्ञानवैराग्यसार । ज्याचेनि शार्ङ्गधर स्वयें वदला ॥ १००९ ॥
उद्धवाचेनि धर्में जाण । भवाब्धि तरे त्रिभुवन ।
ऐसे बोलविलें गुह्यज्ञान । सप्रेम भजन तद्युक्त ॥ १०१० ॥
उपेक्षुन चारी मुक्ती । उद्धवें थोराविली हरिभक्ति ।
एवढी उद्धवें केली ख्याती । त्रिजगती तरावया ॥ १०११ ॥
एकादशाचेनि नांवें । घातली भक्तिमुक्तीची पव्हे ।
एवढी कीर्ति केली उद्धवें । जडजीवें तरावया ॥ १०१२ ॥
धेनूच्या ठायीं क्षीर पूर्ण । परी हाता न ये वत्सेंवीण ।
तेवीं श्रीकृष्णाचें पूर्ण ज्ञान । उद्धवें जाण प्रगट केलें ॥ १०१३ ॥
कृष्णोद्धवसंवादकथन । तें अतिशयें ज्ञान गहन ।
तेथ मी अपुरतें दीन । केवीं व्याख्यान करवलें ॥ १०१४ ॥
कृष्णोद्धवज्ञान गहन । त्याचें करावया व्याख्यान ।
साह्य जाहला जनार्दन । जो सर्वीं सर्वज्ञ सर्वार्थीं ॥ १०१५ ॥
पदपदार्थसंगतीं । ज्ञानाची परिपाकस्थिती ।
वैराग्ययुक्त भक्तिमुक्ती । हेही व्युत्पत्ती मी नेणें ॥ १०१६ ॥
माझें जें कां मीपण । तेंही जाहला जनार्दन ।
तेव्हां पदपदार्थव्याख्यान । कर्ता जाण तो एक ॥ १०१७ ॥
तो एका एकपणाचेनि भावें । ऐक्यता फावली स्वभावें ।
‘एकाजनर्दन’ येणें नांवें । हा ग्रंथ देवें विस्तारिला ॥ १०१८ ॥
माझे बुद्धीचीही बुद्धी । जनार्दन जाहला अर्थावबोधीं ।
कवित्वयुक्ती-पदबंधी । वदता त्रिशुद्धी जनार्दन ॥ १०१९ ॥
माझें नामरूप कर्म गुण । मूळीं पाहतां मिथ्या जाण ।
परी तेंही जाहला जनार्दन । ऐसे एकपण पढियंतें ॥ १०२० ॥
नांवे भावें एकपण । यालागीं तुष्टला जनार्दन ।
तेणें माझ्या नांवाऐसें जाण । जगीं एकपण प्रकाशिलें ॥ १०२१ ॥
‘एका’ या नामाचें कौतुक । पढिये जनार्दनासी आत्यंतिक ।
तेणें तो मजशीं जाहला एक । ‘मी तूं’ देख म्हणतांही ॥ १०२२ ॥
‘एका’ या नांवाचें कौतुक । जनार्दनासी ऐसें देख ।
एकत्वीं प्रकाशी अनेक । अनेकीं एक अविकारी ॥ १०२३ ॥
नांवें एक भावें एक । त्यासी देवाचें सर्वदा ऐक्य ।
मग देखतां एकानेक । भिन्नत्व देख असेना ॥ १०२४ ॥
हें एकत्व जंव न ये हाता । तंव न लाभे देवाची प्रसन्नता ।
एकत्वावांचूनि सर्वथा । अकर्तात्मता कळेना ॥ १०२५ ॥
जंव कर्तव्याचा अहंभावो । तंव सर्वथा न भेटे देवो ।
अहंपाशीं बद्धतेशी ठावो । मुक्तता पहा हो तत्त्यागें ॥ १०२६ ॥
नामरूपा एकपण । हेंचि माझें अनुष्ठान ।
तेणें तुष्टला जनार्दन । माझें मीपण तोचि जाहला ॥ १०२७ ॥
जेवीं बाहुल्यांचें खेळणें । तेथ रुसणें आणि संतोषणें ।
हें खेळवित्याचें करणें । बाहुली नेणे तो अर्थ ॥ १०२८ ॥
तेवीं माझेनि नांवें कविता । करून जनार्दन जाहला वक्ता ।
यालागीं हे ग्रंथकथा । साधुसंतां पढियंती ॥ १०२९ ॥
देह‍अहंता ग्रंथ करितां । एकही वोवी न ये हाता ।
येथ जनार्दन जाहला वक्ता । ग्रंथ ग्रंथार्था तेणें आला ॥ १०३० ॥
देखोनि मराठी गोठी । न म्हणावी वृथा चावटी ।
पहावी निजबोधकसवटी । निजात्मदृष्टीं सज्जनीं ॥ १०३१ ॥
संस्कृत वंद्य प्राकृत निंद्य । हे बोल काय होती शुद्ध ।
हाही अभिमानवाद । अहंता बंध परमार्थीं ॥ १०३२ ॥
मोलें भूमि खणितां वैरागरीं । अवचटें अनरर्घ्यरत्‍न लाभे करीं ।
तें रत्‍न सांपडल्या केरीं । काय चतुरीं उपेक्षा ॥ १०३३ ॥
तेवीं संस्कृत आटाटी । करीतां परमार्थीं नव्हे भेटी ।
तेचि जोडल्या मराठीसाठीं । तेथ घालिती मिठी सज्ञान ॥ १०३४ ॥
चकोरां चंद्रामृतप्राशन । वायसां तेथें पडे लंघन ।
तेवीं हा महाराष्ट्र ग्रंथ जाण । फळाफळपण ज्ञानाज्ञानें ॥ १०३५ ॥
देवासी नाहीं भाषाभिमान । संस्कृत प्राकृत दोनी समान ।
ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । त्या भाषां श्रीकृष्ण संतोषे ॥ १०३६ ॥
साजुक आणि सुकलीं । सुवर्णसुमनीं नाहीं चाली ।
तेवीं संस्कृत प्राकृत बोली । ब्रह्मकथेंने आली समत्वा ॥ १०३७ ॥
संस्कृत भाषा निंदा केली । तरी ते काय पावन जाहली ।
प्राकृत भाषा हरिकथा केली । ते वृथा गेली म्हणवेना ॥ १०३८ ॥
जंव जंव दृढ भाषाअभिमान । तंव तंव वक्त्यासी बाधक पूर्ण ।
ज्या भाषा केलें ब्रह्मकथन । ते होय पावन हरिचरणीं ॥ १०३९ ॥
माझी मराठी भाषा उघडी । परी परब्रह्मेंसीं फळली गाढी ।
जे जनार्दनें लाविली गोडी । ते चवी न सोडी ग्रंथार्थ ॥ १०४० ॥
जे जनार्दनकवितावाडी । ब्रह्मरसें रसाळ गाढी ।
संतसज्जन जाणती गोडी । यालागीं जोडी जोडिला ग्रंथ ॥ १०४१ ॥
उद्धवव्याजें स्वयें श्रीकृष्ण । वदला पूर्ण ब्रह्मज्ञान ।
येणें छेदूनि भवबंधन । दीनजन तरावया ॥ १०४२ ॥
तो हा एकादशाऐसा ग्रंथ । जेथ ठाकठोक परमार्थ ।
येणें महाकवि समस्त । निजहितार्थ पावले ॥ १०४३ ॥
पक्क फळीं शुक झेंपावे । तेथ मुंगीही जा‍ऊनि पावे ।
तेवीं महाकवींचे घेऊनि मागोवे । मीही पावें प्राकृत ॥ १०४४ ॥
महारायाच्या ताटापाशीं । रिगमु नाहीं समर्थांसी ।
तेथें सुखें बैसे माशी । तेवीं हा आम्हांसी प्राकृत ग्रंथ ॥ १०४५ ॥
भोजनीं धरोनि बापाचा हात । गोड तें आधीं बाळक खात ।
तेवीं हा महाकवींच्या अनुभवांत । प्राकृतें परमार्थ मीही लाभें ॥ १०४६ ॥
मी लाधलों सद्‌गुरुचरण । तेणें हें चालिलें निरूपण ।
बाप कृपाळु जनार्दन । ग्रंथ संपूर्ण तेणें केला ॥ १०४७ ॥
म्हणाल पूर्ण जाहला परमार्थ । पुढें आहे महाअनर्थ ।
तैसा नव्हे गुह्यज्ञानर्थ । स्वयें श्रीकृष्णनाथ दावील ॥ १०४८ ॥
माता पिता स्त्री पुत्र जन । जाती गोत सुहृद सज्जन ।
सकळ कुळासी येतां मरण । ममता श्रीकृष्ण कदा न धरी ॥ १०४९ ॥
कृष्ण‍आज्ञा काळ वंदी माथां । एवढी हातीं असतां सत्ता ।
तरी कुळरक्षणाची ममता । श्रीकृष्णनाथा असेना ॥ १०५० ॥
ज्यासी देहीं निरभिमानता । ज्यासीं बाधीना कुळाची ममता ।
ते देहींची निरहंकारता । श्रीकृष्ण आतां स्वांगें दावी ॥ १०५१ ॥
तें ज्ञानपरिपाकनिर्वाण । अतिगोडीचें निरूपण ।
पुढिलें दों अध्यायीं जाण । श्रीशुक आपण सांगेल ॥ १०५२ ॥
ते ज्ञानगुह्य निजकथा । जनार्दनकृपा तत्त्वतां ।
एका जनार्दन वक्ता । अवधान श्रोतां मज द्यावें ॥ १०५३ ॥
जेथ संत अवधान देती । ते कथा वोढवे परमार्थीं ।
एका जनार्दनीं विनंती । अवधान ग्रंथार्थीं मज द्यावें ॥ १०५४ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे भगवदुद्धवसंवादे एकाकारटीकायां
परमार्थप्राप्तीसुगमोपायकथनोद्धवबदरिकाश्रमप्रवेशो नाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ श्लोक ॥ ४९ ॥ ओव्या ॥ १०५४ ॥

Download PDF