|
|
|
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीकृष्णाय नमः ॥ ॐ नमो देव सहज निज । तूं विश्वात्मा चतुर्भुज । अष्टभुज तूंचि विश्वभुज । गुरुत्वें तुज गौरव ॥ १ ॥ हे ओंकाररूप सहज आत्मस्वरूप देवा ! तुला नमस्कार असो. तूं विश्वात्मा असून चतुर्भुज आहेस. अष्टभुजही तूंच असून विश्वभुज म्ह० अनंतभुजही आहेस. तुझा मी गुरुत्वानेच गौरव करतों १. निजशिष्याचिया भावार्थ । तूं गुरुनामें अभयदाता । अभय देऊनि तत्त्वतां । भवव्यथा निवारिसी ॥ २ ॥ आपल्या शिष्याच्या भावार्थामुळे गुरूच्या नावाने अभय देणारा तूंच आहेस. अभय देऊन संसारदुःख खरोखर तूंच निवारण करतोस २. निवारूनि जन्ममरण । आपण्या भेटसी आपण । तेव्हां गुरुशिष्यनामीं संपूर्ण । तुझें एकपण आभासे ॥ ३ ॥ जन्ममरणाचे निवारण करून तूं आपण आपल्यालाच भेटतोस ; तेव्हां गुरु व शिष्य ह्या नावांनी तुझें पूर्ण ऐक्यच भासू लागते ३. तें एकपण पाहतां दिठीं । एका जनार्दनीं पडे मिठी । गुरुत्वें कोंदे सकळ सृष्टी । स्वानंदपुष्टी जग नांदे ॥ ४ ॥ ते ऐक्य दृष्टीस पडतांच एकनाथ आणि जनार्दन हे एकरूपच होऊन जातात. सारी सृष्टि गुरुत्वानेच भरून जाऊन सारे जग स्वानंदांत नांदू लागते ४. तो स्वानंदैकचिद्घन । जगद्गुरु जनार्दन । एका जनार्दना शरण । एकीं एकपण दृढ केलें ॥ ५ ॥ असा तो स्वानंदैक्य चिद्धनस्वरूप जगद्गुरु जनार्दन होय. त्या जनार्दनाला एकनाथ शरण जाऊन त्याने आपले ऐक्य दृढ केलें ५. दृढ केलें जें एकपण । तेंही सद्गुरु झाला आपण । तेथें खुंटले मीतूंपण । एका जनार्दन एकत्वें ॥ ६ ॥ हे दृढ केलेले ऐक्यही सारे सद्गुरुच झाला. तेव्हां एकनाथ व जनार्दन एकच झाल्यामुळे मीतूंपण खुंटले ६. यापरी एकाकी एकला । एका जनार्दनें कवयिता केला । तो एकादशाचा पावला । अतिसखोला एकत्वबोध ॥ ७ ॥ अशा प्रकारे एकी एकी एक असताही एकनाथाला जनार्दनाने कवि केला. तेव्हा त्याला एकादशाचा सखोल एकत्वाचा बोध सहजच झाला ७. त्या एकत्वाची निजस्थिती । पावला पुरूरवाभूपती । दृढ अनुताप विरक्ती । भगवद्भक्ती सत्संगें ॥ ८ ॥ त्याच ऐक्याची खरी स्थिति पुरूरवा राजालाही प्राप्त झाली होती. आणि सत्संगाने त्याचा तो अनुताप, विरक्ति व भगवद्भक्ति दृढ झाली ८. हें सव्विसावे अध्यायीं जाण । स्वमुखें बोलिला श्रीकृष्ण । सत्संगें भगवद्भजन । तेणें वैराग्य पूर्ण साधकां ॥ ९ ॥ असें सव्वीसाव्या अध्यायांत श्रीकृष्णांनी आपल्याच मुखाने सांगितले. सत्संगानें भगवद्भजन घडत असते; आणि तेणेकरून साधकांच्या अंगी पूर्ण वैराग्य येते ९. न करितां भगवद्भक्ती । कदा नुपजे विरक्ती । विरक्तीवीण भगवत्प्राप्ती । नव्हे कल्पांतीं साधकां ॥ १० ॥ भगवद्भक्ति केल्याशिवाय विरक्ति कधींच उत्पन्न व्हावयाची नाही, आणि साधकांना विरक्तीशिवाय भगवत्प्राप्ति कल्पांतीही होणे नाही १०. ऐसें बोलिला श्रीकृष्ण । तें उद्धवें जीवीं धरूनि पूर्ण । भगवद्भक्ति पूजाविधान । क्रियायोग जाण पुसत ॥ ११ ॥ असें श्रीकृष्णांनी सांगितलें; ते पूर्णपणे मनात ठेवून उद्धव भगवद्भक्ति, पूजाविधान व त्यांतील क्रियायोग विचारीत आहे ११. उद्धव उवाच-क्रियायोगं समाचक्ष्व भवदाराधनं प्रभो । यस्मात्वां ये यथार्चन्ति सात्वताः सात्वतर्षभ ॥ १ ॥ निजभक्तानुग्रहार्थ । सत्त्वमूर्ति तूं श्रीअनंत । तुझे निजभक्त जे सात्वत । ते तुज पूजित कोणे विधीं ॥ १२ ॥ आपल्या भक्तावर अनुग्रह करण्यासाठी सत्त्वमूर्ति असा जो तूं अनंत, त्या तुझें पूजन तुझे सात्वत-भक्त कोणत्या विधीनें करतात ? १२. तें साधूचें आराधन । तुझे क्रियायोगें निरपूजन । । कृपाकरोनियां आपण । मज संपूर्ण सांगावें ॥ १३ ॥ ते साधूचे आराधन, आणि क्रियायोगाने तुझें पूजन कसे असते ? ते कृपा करून मला सर्व सांगावें १३. म्हणसी जरी हें आणिकांतें पुसावें । हें माझेनि जाण सर्वथा नव्हे । तुज सांडूनि दूरी जावें । हे लाजही जीवें साहवेना ॥ १४ ॥ तूं म्हणशील की, हे दुसऱ्या कोणाला तरी विचार; तर ते मला मुळीच होणार नाही. तुला सोडून दुसरीकडे जाणे ही लाज माझ्या जिवाला सहन होत नाही १४. मी तुझा दास जीवेंभावें । तुझेनि प्रभुत्वगौरवें । मी कळिकाळा नागवें । कृपाप्रभावें तुझेनी ॥ १५ ॥ जीवाभावाने मी तुझा दास आहे; तुझ्या स्वामित्वाच्या सामर्थ्यावर मी कलिकाळालासुद्धा दाद देणार नाही. हा तुझ्याच कृपेचा प्रभाव होय १५. तूं कृपाळु कृपायुक्त । कृपेने होसी भक्तांचा भक्त । त्या तुझा मी चरणांकित । सलगीं गुह्यार्थ स्वयें पुसें ॥ १६ ॥ तूं कृपेने युक्त असून कृपाळू आहेस; कृपेनेंच तूं भक्तांचा भक्त होतोस. त्या तुझ्या चरणांचा मी दास आहे. म्हणून सलगीने स्वतः गुह्यार्थ विचारतों १६. इतका करूनि अत्यादर । कां पुससी पूजाप्रकार । तरी हा श्रेष्ठश्रेष्ठीं केला विचार । तो निजनिर्धार अवधारीं ॥ १७ ॥ आता इतक्या अत्यादराने पूजाप्रकार तूं विचारतोस तरी कशाला? असें म्हणशील तर हा विचार मोठमोठ्या लोकांनीही केलेला आहे. तो मी सांगतों, श्रवण कर १७. एतद्वदन्ति मुनयो मुहुर्निःश्रेयसं नृणाम् । नारदो भगवान् व्यास आचार्योऽङ्गिरसः सुतः ॥ २ ॥ पूर्वीं वेदविचारनिष्ठ । सुरवर्य मुनिश्रेष्ठ । हेंचि अनुवादले स्पष्ट । अतिवरिष्ठ विवेकी ॥ १८ ॥ प्राचीन वेदविचारनिष्ठ मोठमोठे देव, मोठमोठे ऋषि, अत्यंत श्रेष्ठ प्रतीचा विचार करणारेसुद्धा हेच स्पष्ट बोलले आहेत १८. पूजाविधान प्रसिद्ध । बोलिला देवर्षि 'नारद' । अंगिराचा पुत्र अगाध । 'देवगुरु' प्रबुद्ध हेंचि बोले ॥ १९ ॥ देवर्षि नारदाने सांगितलेलें पूजाविधान तर प्रसिद्धच आहे. अंगिराचा पुत्र प्रसिद्ध देवांचा गुरूही हेंच बोललेला आहे १९. जो 'व्यास' सत्यवतीसुत । जो कां नारायण मूर्तिमंत । जेणें प्रकट केला वेदार्थ । जो विख्यात महाकवि ॥ २० ॥ सत्यवतीचा पुत्र व्यास, जो मूर्तिमंत नारायण, ज्याने वेदाचा अर्थ स्पष्ट केला आहे, आणि जो महाकवि म्हणून प्रख्यात आहे २०, पुराणकविकर्ता तो साङ्ग । यालागीं व्यसोच्छिष्टमिदं जग' । तेणेंही भगवत्पूजामार्ग । हा क्रियायोग बोलिजे ॥ २१ ॥ तो सर्व पुराणांचा कर्ता, म्हणूनच 'सारे जग व्यासोच्छिष्ट आहे ' असे म्हणतात. त्यानेही भगवत्पूजेचा मार्ग व हा क्रियायोग प्रतिपादन केलेला आहे २१. असो इतरांची चावटी । जो पितामह सकळ सृष्टी । जो जन्मला विष्णूच्या पोटीं । तेणेंही या गोष्टी दृढ केल्या ॥ २२ ॥ ही इतरांची बडबड तर असोच; पण साऱ्या जगाचा जो आजोबा, जो विष्णूच्या पोटी जन्मास आलेला, त्या ब्रह्मदेवानेही हाच विषय द्दढ केला आहे २२. निःसृतं ते मुखाम्भोजाद्यदाह भगवानजः । पुत्रेभ्यो भृगुमुख्येभ्यो देव्यै च भगवान् भवः ॥ ३ ॥ तुवांचि कल्पचिया आदीं । हेचि पूजाविधानविधी । उपदेशिला पुत्रबुद्धीं । स्वयें त्रिशुद्धी विधाता ॥ २३ ॥ तूंच कल्पारंभीच्या आधी हाच पूजाविधि पुत्रबुद्धीने स्वतः ब्रह्मदेवाला सांगितला आहेस २३. तेणेंही कल्पादीसीं आपण । नाभिकमळासनीं बैसोन । भृगुकश्यपादि पुत्रांसी जाण । हें पूजाविधान उपदेशी ॥ २४ ॥ त्यानेही आपण कल्पाच्या पूर्वी नाभिकमळांत बसून भृगुकश्यपादि पुत्रांनाही हें पूजाविधान सांगितलेलें आहे २४. श्रीमहादेवेंही आपण । हें क्रियायोगविधिविधान । भावें भवानीसी जाण केलें निरूपण एकांतीं ॥ २५ ॥ श्रीमहादेवांनीही आपण होऊन हे क्रियायोगविधिविधान भक्तिभावानें पार्वतीला एकांतांत निरूपण केलें आहे २५. एतद्वै सर्ववर्णानामाश्रमाणां च संमतम् । श्रैयसामुत्तमं मन्ये स्त्रीशूद्राणां च मानद ॥ ४ ॥ एवं श्रेष्ठपरंपरा । तुवां प्रकट केली दीनोद्धारा । दीनदयाळु तूं खरा । याही विचारा अवधारीं ॥ २६ ॥ हे दीनोद्धारा! ह्याप्रमाणे दीनोद्धारासाठी तूं ही श्रेष्ठांची परंपरा सुरू केली आहेस. तूं दीनांचा खराखुरा दयाळू आहेस. तेव्हां त्याचाही विचार ऐक २६. आश्रमधर्मविधिविधान । तेथ अधिकारी द्विजन्मे जन । त्यांसी कर्मबाधा बाधी गहन । गुंतले ब्राह्मण कर्मठत्वें ॥ २७ ॥ आश्रमधर्म आणि विधिविधान यांचे अधिकारी ब्राह्मणक्षत्रिय-वैश्य आहेत. विधिविधानांत चूक झाल्यास त्यांना अतिशय दोष लागतो. म्हणून ब्राह्मण लोक कर्मामध्ये गुंतलेले असतात २७. तैसें नव्हे तुझें भजन । भजनाधिकारी सर्व वर्ण । दीनोद्धारी भजन पूर्ण । स्त्रिया शूद्रजन उद्धरिले ॥ २८ ॥ पण तुझे भजन तसें नाही. भजनाचा अधिकार साऱ्या वर्णाना आहे. भजन हें दीनाचा पूर्णपणे उद्धार करणारे आहे. त्याने स्त्रिया व शूद्र ह्यांचा उद्धार केला आहे २८. कर्मीं गुंतले उत्तमोत्तम । भजनें उद्धरिले अधमाधम । भजनें सर्वांसही सुगम । भजनें स्वधर्मसार्थक ॥ २९ ॥ उत्तमोत्तम लोक कर्मात गुंतलेले असतात; आणि अधमाधमही भजनाने उद्धरले जातात. भजन हे सर्वानाच सुगम आहे. भजनाने स्वधर्माचें सार्थक होतें २९. भजनमहिमा निःसीम । अधमा पदवी उत्तमोत्तम । भजनहीन जे उत्तम । ते अधमाधम स्वयें होती ॥ ३० ॥ भजनाचा महिमा अपूर्व आहे. त्याच्या योगानें अधमालाही उत्तमोत्तम पदवी प्राप्त होते. आणि जे उत्तम असून भजनहीन असतात, ते स्वतः अधमाधम होतात! ३०. सर्व वर्ण आणि आश्रम । भगवद्भजनें गति उत्तम । हेंचि भक्तीचें निजवर्म । भक्त निष्काम जाणती ॥ ३१ ॥ सर्व वर्णातील व आश्रमांतील लोकांना भगवद्भजनानेच सद्गति प्राप्त होते. हेच भक्तींतील रहस्य आहे व हें निष्काम भक्तच जाणतात ३१. करूनियां भगवद्भक्ती । भक्त स्वयें भगवद्रूप होती । यालागीं भक्तांतें श्रीपती । अतिप्रीतीं मानिसी ॥ ३२ ॥ भक्त भगवद्भक्ति करूनच स्वतः भगवद्रूप होतात ; म्हणूनच श्रीकृष्णा! भक्तांला तूं अत्यंत प्रीतीने मान देतोस ३२. तुझें भजनपूजन करितां । तूं निजभकतांचा होसी त्राता । तूंचि भक्तांसी सन्मान-दाता । ते भजनकथा मज सांग ॥ ३३ ॥ तुझें भजनपूजन केले असतां तूं आपल्या भक्तांना तारतोस ; तूंच भक्तांना सन्मानदाता होतोस; याकरिता तुझ्या पूजेची कथा (विधानता) मला सांगावी ३३. एतत्कमलपत्राक्ष कर्मबन्धविमोचनम् । भक्ताय चानुरक्ताय ब्रूहि विश्वेश्वरेश्वर ॥ ५ ॥ कमळनाभि नारायणा । भक्तविश्राम कमळवदना । कमलालया कमलनयना । विनंती श्रीकृष्णा अवधारीं ॥ ३४ ॥ हे कमलनाभ नारायणा ! हे भक्तविश्राम कमलवदना श्रीकृष्णा ! माझी विनंती ऐकावी ३४. तुवां पाहिल्या कृपादृष्टीं । तत्कालपैं उठाउठीं । सुटती कर्मबंधाच्या गांठी । स्वानंदपुष्टी निजभक्तां ॥ ३५ ॥ तूं कृपादृष्टीने पाहिलेंस की पुरे, तत्काळ कर्मबंधाच्या गांठी सुटतात, आणि भक्तांना स्वानंदाची पुष्टि मिळते ३५. जेवीं घृताचें कठिणपण । क्षणें विरवी सूर्यकिरण । तेवीं कर्मबंधा निर्दळण । तुझें कृपावलोकन करी कृष्णा ॥ ३६ ॥ ज्याप्रमाणे तुपाचा कठिणपणा सूर्याचे किरण एका क्षणांत विरवून टाकतात, त्याप्रमाणे कृष्णा ! तुझे कृपावलोकन कर्मबंधाचे निर्दाळण करून सोडतें ३६. कां सैंधवाचा महागिरी । जेवीं विरे सिंधूमाझारीं । तेवीं कर्मबंधा बोहरी । तुझी कृपा करी श्रीकृष्णा ॥ ३७ ॥ किंवा मिठाचा केवढाही मोठा पर्वत असला तरी तो समुद्रात जसा विरून जातो, त्याप्रमाणे श्रीकृष्णा ! तुझी कृपा ही कर्मबंधाला भस्म करून टाकते ३७. तुझी झालिया कृपादृष्टी । कर्माकर्मांसी पडे तुटी । जेवीं सूर्योदयासाटीं । नातुडे भेटीं खद्योत ॥ ३८ ॥ सूर्योदय झाल्यानंतर ज्याप्रमाणे काजवा दृष्टीस पडत नाही, त्याप्रमाणे तुझी कृपादृष्टि झाली की, कर्माकर्माचा झाडा होऊन जातो ३८. तमीं दाटती खद्योतकोडी । तेवीं अज्ञानीं कर्माची आडाडी । तुझा कृपासूर्य जोडल्या जोडी । कर्में जाती बापुडीं विरोनी ॥ ३९ ॥ अंधारामध्ये कोट्यवधि काजवे चमकतात ; त्याप्रमाणे अज्ञानामध्ये कर्माचे अवडंबर माजतें. तुझ्या कृपारूप सूर्याची जोड मिळाली, की कर्मे बिचारी विरूनच जातात ३९. ऐशिया निष्कर्मकृपायुक्त । तुझे नांदती निजभक्त । जे कां विषयीं अतिविरक्त । सदा अनुरक्त हरिचरणीं ॥ ४० ॥ अशा निष्कर्म कृपेनें युक्त होऊन तुझे भक्त नांदतात व ते विषयाविषयी अत्यंत विरक्त असून सदासर्वदा हरिचरणाच्या ठिकाणींच अनुरक्त असतात ४०. तें पूर्णकृपेचें आयतन । तुझें भजनपूजाविधान । तें मज सांग कृपा करून । मी अतिदिन पैं तुझें ॥ ४१ ॥ ह्यास्तव तुझ्या पूर्ण कृपेचे स्थानच असें जें तुझे पूजाविधान तें मला कृपा करून सांगावें. मी तुझे अत्यंत दीन लेकरूं आहे ४१. म्हणसी तुज हा अधिकार नाहीं । परी मी शरण आलों तुज पाहीं । शरणागताची तुझ्या ठायीं । उपेक्षा नाहीं श्रीकृष्णा ॥ ४२ ॥ तूं कदाचित म्हणशील की, तुला हा अधिकार नाही; पण श्रीकृष्णा ! मी तुला शरण आलो आहे. आणखी असे की, तुझ्या ठिकाणी शरणागताची उपेक्षा होत नसते ४२. तुवां उद्धरिलें पशु-गीध-गजांसी । गणिके तारिलें कुंटणीसी । तेचि कृपा करीं आम्हांसी । हृषीकेशी कृपाळुवा ॥ ४३ ॥ तूं जटायु-संपाती-गजेंद्र इत्यादि पशुपक्ष्यादिकांचा उद्धार केला आहेस. तूं गणिकेला व कुंटिणीलाही तारलें आहेस. हे कृपाळू हृषीकेशा ! तीच कृपा तूं आम्हांवरही कर ४३. म्हणसी 'ब्रह्म शिव असतां सृष्टीं । मजचि पुसायाची श्रद्धा मोठी । कैसेनि पां वाढली पोटीं' । ऐक ते गोठी सांगेन ॥ ४४ ॥ कदाचित तूं म्हणशील की, सृष्टीमध्ये ब्रह्मदेव, शंकर वगैरे असतांना मलाच विचारण्याची श्रद्धा तुझ्या मनांत कशाने वाढली? तर त्याचेही कारण सांगतों ऐक ४४. ब्रह्मा जगाचा कर्ता होये । तोही विसरला निजात्मसोये । तो तुझ्या पोटा येऊनि पाहें । निजज्ञान लाहे तुझेनि ॥ ४५ ॥ ब्रह्मदेव हा जगाचा निर्माणकर्ता असूनही तो आत्मस्वरूपाला विसरला, म्हणून तो तुझ्याच पोटीं येऊन तुझ्यापासूनच आत्मज्ञान शिकला ४५. शिव पायवणी वाहे माथां । तुझें नाम सदा जपतां । तुझे कृपेस्तव तत्त्वतां । तोही निजात्मता पावला ॥ ४६ ॥ शंकरांनीही तुझ्या पायाचे तीर्थ जी गंगा ती मस्तकावर वागवून, तसेंच सदासर्वदा तुझ्याच नामाचा जप करून खरोखर तुझ्या कृपेमुळेच ते आत्मस्वरूप पावले ४६. यालागीं तूं ईश्वराचा ईश्वर । नियंत्या नियंता सर्वेश्वर । विश्वीं विश्वात्मा विश्वंभर । विश्वेश्वर तूं कृष्णा ॥ ४७ ॥ ह्यास्तव हे श्रीकृष्णा, तूं ईश्वराचाही ईश्वर आहेस ; नियंत्याचा नियंता जो सर्वेश्वर तो तूंच आहेस. विश्वाचा विश्वंभर व विश्वेश्वरही तूंच आहेस ४७. यापरी तूं ज्ञाननिधी । पूर्ण बोधाचा उदधी । जेणें होय निजात्मसिद्धी । ते पूजाविधी मज सांग ॥ ४८ ॥ अशा प्रकारे तूं ज्ञानाचा निधि असून पूर्णबोधाचा सागर आहेस. ह्याकरिता जेणेकरून आत्मस्वरूपाची प्राप्ति होते तो पूजाविधि मला सांगावा ४८. ऐसा भक्तवचनें तो संतोषला । पूर्ण निजबोधें द्रवला । निजात्मकृपा कळवळला । काय बोलिला श्रीकृष्ण ॥ ४९ ॥ असा भक्ताच्या भाषणाने संतोष पावलेला, पूर्ण निजबोधाने द्रवलेला व आत्मकृपेनें कळवळलेला तो श्रीकृष्ण काय म्हणाला? ४९. श्रीभगवानुवाच-नह्यन्तोऽनन्तपारस्य कर्मकाण्डस्य चोद्धव । संक्षिप्तं वर्णयिष्यामी यथावदनुपूर्वशः ॥ ६ ॥ ज्याचें ऐकतां वचन । वेदवाक्या पडे मौन । ज्याची करितां आठवण । मनपणा मन स्वयें मुके ॥ ५० ॥ ज्याचे वचन ऐकतांच वेदवाणीलाही मौन पडते, ज्याची आठवण करतांच मन हे स्वतः मनपणाला मुकते ५०, जो वेदार्थप्रकाशक । जो अर्काचा आदि अर्क । तो उद्धवासी यदुनायक । स्वमुखें देख बोलत ॥ ५१ ॥ जो वेदार्थाचा प्रकाशक; जो सूर्याचाही आदिसूर्य ; तो यदुनायक श्रीकृष्ण उद्धवाला आपल्या मुखाने सांगू लागला ५१. आगमनिगमोक्तप्रकार । माझी पूजाविधी सविस्तर । सांगतां अनंत अपार । न कळे पार ब्रह्मादिकां ॥ ५२ ॥ वेद व शास्त्रे यांनी जो माझ्या पूजेचा विधि सांगितला आहे, तो जर सविस्तर सांगावयास लागलों, तर तो अनंत आणि अपार आहे. ब्रह्मादिकांनासुद्धा त्याचा अंतपार लागावयाचा नाही ५२. उद्धवा ऐक पां तत्त्वतां । मी देवादिदेव झालों वक्ता । तरी पूजाविधानकथा । समूळ सर्वथा न सांगवे ॥ ५३ ॥ उद्धवा ! खरोखर सांगतों ऐक. मी देवाधिदेव जरी सांगू लागलों, तरी सारें पूजाविधिविधान मलाही सांगवणार नाही ५३. जरी झाले अतिसज्ञान । तरी पूजाविधिविधान । सांगावया समर्थपण । सर्वथा जाण असेना ॥ ५४ ॥ कितीही ज्ञानसंपन्न झाले तरी, पूजाविधीचे विधान सांगण्याचे सामर्थ्य कधीच कोणाच्या आंगी असणे शक्य नाही ५४. एवं पूर्वोक्तप्रकार । आगमनिगमनिजसार । निवडूनि संक्षेपाकार । तुज मी साचार सांगेन ॥ ५५ ॥ ह्यास्तव पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे वेदशाखांतील सार निवडून काढून संक्षेपाने सांगेन ५५. पूजाविधिनिजसार । त्रिविध विधान त्रिप्रकार । ऐक त्याचाही विचार । विधिउपचारविभागें ॥ ५६ ॥ पूजाविधीचे सार वैदिक, तांत्रिक व मिश्र असें तीन प्रकारचे आहे. विधि उपचाराच्या विभागांप्रमाणे त्यांचाही विचार ऐक ५६. वैदिकस्तात्रिको मिश्र इति मे त्रिविधो मखः । त्रयाणामीप्सितेनैव विधिना मां समर्चयेत् ॥ ७ ॥ वेदींचे मंत्र वेदींचें अंग । वेदोक्त माझी पूजा साङ्ग । या नांव गा 'वैदिक' मार्ग । आगम प्रयोग तो ऐक ॥ ५७ ॥ वेदांतले मंत्र व वेदांतलेच विधि घेऊन माझी साङ्ग पूजा करणे हा वैदिकमार्ग' होय. आता आगम प्रयोग कसा तेंही ऐक ५७. आगममंत्र आगमचि अंग । माझी आगमोक्त पूजा सा~घ्ग । या नांव गा 'तांत्रिक' मार्ग । मिश्रप्रसंग तो ऐक ॥ ५८ ॥ आगमांतलेच मंत्र व आगमांतलेच विधि घेउन माझी पूजा आगमोक्त रीतीने करणे ह्याचें नांव 'तंत्रमार्ग' होय. आतां मिश्रविधि म्हणजे कसा असतो तो ऐक ५८. वेदींचे मंत्र तंत्रींचें अंग । एवं मिश्रित उभय भाग । माझी पूजा निपजे साङ्ग । 'मिश्र' मार्ग या नांव ॥ ५९ ॥ वेदांतले मंत्र, आणि तंत्रांतले विधि, अशा दोन्ही प्रकारांचे मिश्रण करून माझी पूजा करणे याचे नांव 'मिश्रमार्ग' होय ५९. हे त्रिविधविधि पूजा साङ्ग । तो जाण माझा 'त्रिविध' याग । येणें मी संतोषें श्रीरंग । पार्श्वदेशीं साङ्ग सपरिवार ॥ ६० ॥ या तीन प्रकारच्या विधींनी माझी यथासांग पूजा करणे, हाच माझा तीन प्रकारचा याग होय. ह्याच्या योगाने मी श्रीकृष्ण संतोष पावतों, आणि सपरिवार जवळ उभा राहतों ६०. ऐसें माझें त्रिविध भजन । जेथ ज्याची श्रद्धा पूर्ण । त्या विधीं करितां पूजन । मज तृप्ती समान भावार्थें ॥ ६१ ॥ याप्रमाणे माझे भजन तीन प्रकारचे आहे. त्यांत ज्यावर ज्याची पूर्ण श्रद्धा असेल, त्या विधीने त्याने पूजन करावें. तेंच भक्तीनें केलें असतां कोणत्याही विधीने मला सारखीच तृप्ति होते ६१. भावार्थें जें माझें पूजन । तेणें मी संतृप्त जनार्दन । हा आगमोक्त यज्ञ संपूर्ण । त्रिविध लंक्षण समसाम्यें ॥ ६२ ॥ भक्तिभावानें जें माझें पूजन होतें, तेणेकरून मी जनार्दन अत्यंत तृप्त होतो. हा आगमोक्त यज्ञ असून तिन्ही लक्षणे सारखीच आहेत ६२. वैदिकादि त्रिविध गती । पूजितां तृप्त मी श्रीपती । पूजाधिकाराची स्थिती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ६३ ॥ वैदिकादि तीन प्रकारांनी माझे पूजन केले असता मी श्रीकृष्ण तृप्त होतो. आतां पूजेच्या अधिकाराचा प्रकार तुला सांगतों ऐक ६३. यदा स्वनिगमेनोक्तं द्विजत्वं प्राप्य पूरुषः । यथा यजेत मां भक्त्या श्रद्धया तंनिबोध मे ॥ ८ ॥ द्विजन्मे जे तिन्ही वर्ण । त्यांचें अधिकारलक्षण । गर्भाष्टमीं उपनयन । तैं अधिकार पूर्ण ब्राह्मणा ॥ ६४ ॥ ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य हे द्विजन्मे तीन वर्ण, त्यांच्या अधिकारांचे लक्षण असें आहे :-गर्भापासून आठव्या वर्षी उपनयन करावयाचे, हा पूर्ण ब्राह्मणाचा अधिकार होय ६४. क्षत्रियांचा अधिकार शुद्ध । बारा वर्षां व्रतबंध । सोळा वर्षां प्रसिद्ध । व्रतबंध वैश्यासी ॥ ६५ ॥ क्षत्रियांचा शुद्ध अधिकार हा की, त्यांनी बाराच्या वर्षी व्रतबंध करावा आणि वैश्यांनी सोळाव्या वर्षी व्रतबंध करावा ६५, गायत्रीउपदेश पावोन । दुसरें जन्म उपनयन । या लागीं 'सावित्र' जन्म जाण । द्विजन्मे त्रिवर्ण वेदोक्तविधी ॥ ६६ ॥ गायत्रीमंत्राच्या उपदेशाने उपनयनविधि करणे हा दुसरा जन्म आहे. याला 'सावित्री जन्म' असे म्हणतात. तिन्ही वर्णाचे लोक द्विजन्मे असल्यामुळे वेदोक्त विधीला योग्य आहेत ६६. वेदोक्त अधिकारलक्षण । या नांव उद्धवा जाण । आतां माझें पूजाविधिस्थान । ऐक संपूर्ण निजभक्ता ॥ ६७ ॥ उद्धवा ! याचेच नांव वेदोक्त-अधिकारलक्षण होय. आता माझ्या प्रियभक्ता उद्धवा! माझ्या पूजाविधीचे स्थान सांगतों तेंही सारे ऐक ६७. अर्चायां स्थण्डिलेऽग्नौ वा सूर्ये वाप्सु हृदि द्विजे । द्रव्येण भक्तियुक्तोऽर्चेत् स्वगुरुं माममायया ॥ ९ ॥ माझें पूजाअधिष्ठान । अष्टविध पूजास्थान । त्याचेंही निजलक्षण । ऊणखूण ते ऐक ॥ ६८ ॥ माझी पूजा करावयाची स्थाने आठ प्रकारची आहेत. त्यांचेही लक्षण नीटपणे सांगतों ऐक ६८. प्रिय 'प्रतिमा' पूजास्थान । हें माझें प्रथम अधिष्ठान । कां पृथ्वीतळीं 'स्थंडिलीं' जाण । पूजास्थान दुसरें ॥ ६९ ॥ आपल्याला प्रिय असेल ती 'प्रतिमा' हे माझे पूजेचे पहिले स्थान होय. जमिनीवर 'स्थंडिल' (मातीचा चौकोनी ओटा) करून पूजा करणे हे दुसरे स्थान होय ६९. 'अग्नीचें तेज' स्वरूप माझें । तें पूजास्थान जाण तिजें । 'सूर्यमंडळीं' जे पूजा कीजे । तें चवथें माझें पूजास्थान ॥ ७० ॥ 'अग्नीचें तेज' माझंच स्वरूप आहे; म्हणून ते माझें तिसरें पूजेचे स्थान होय; आणि 'सूर्यमंडळांत' जी पूजा करतात ते माझे चवथें पूजास्थान होय ७०. 'उदकीं' जें माझें पूजन । तें पांचवें पूजास्थान । 'हृदयीं' जें माझें आवाहन । तें पूजास्थान सहावें ॥ ७१ ॥ 'उदकामध्ये' माझें पूजन करणे तें पांचवें पूजास्थान ; आणि 'हदयामध्ये' माझे आवाहन करणें तें सहावे पूजास्थान होय ७१. शालिग्राम केवळ अचेतन । 'ब्राह्मण' मझें स्वरूप सचेतन । तें अखंडत्वें ब्रह्मपूर्ण । पूजासन्मान षोडशोपचारें ॥ ७२ ॥ शाळिग्राम हा माझें अचेतन स्वरूप असून, 'ब्राह्मण' हे माझे सचेतन स्वरूप आहे. ते अखंड पूर्ण परब्रह्मच होय. म्हणून त्यांची सन्मानपुरःसर षोडशोपचार पूजा करावी ७२. ब्राह्मणीं ज्याचा ब्रह्मभावो । तो परम भाग्याचा स्वयमेवो । ब्रह्मादिकां पूज्य पहा हो । मी देवाधिदेवो स्वयें वंदीं ॥ ७३ ॥ ब्राह्मणांच्या ठिकाणी ज्याची ब्रह्मभावना असते, तो स्वतः मोठा भाग्यवान् म्हणून समजावें. तो ब्रह्मादिकानांही पूज्य आहे. हे तर काय, पण मी देवाधिदेव स्वत: त्याला वंदन करतों ७३. सकळ पूज्यांमाजीं जाण । मुख्यत्वें पूज्य ब्राह्मण । तें सातवें पूजास्थान । उद्धवा जाण अतिश्रेष्ठ ॥ ७४ ॥ सर्व पूज्यांमध्ये मुख्यत्वेकरून ब्राह्मण हे पूज्य आहेत. उद्धवा ! तेच माझें अत्यंत श्रेष्ठ असें सातवें पूजास्थान होय ७४. सकळ पूज्यां पूज्यत्वें पूजा । जो वरिष्ठां वरिष्ठ वोजा । जो विनटता आत्मा मझा । वंद्य 'गुरुराजा' सर्वांसी ॥ ७५ ॥ ह्या सर्व पूज्यांमध्येही पूज्यत्वाने पूजा करण्यास योग्य, वरिष्ठांमध्येही अति वरिष्ठ, जो केवळ माझा आत्माच; तो 'गुरुराजा' सर्वानाच वंद्य आहे ७५. ज्याचे सद्भावें धरितां चरण । मी सुखावें ब्रह्म पूर्ण । ज्याचें मद्रूपें करितां स्तवन । मी परमात्मा जाण उल्हासें ॥ ७६ ॥ ज्याचे सद्भावाने चरण धरिले असता मी पूर्णब्रह्म सुखावतो. त्याचे मद्रूपानें स्तवन केले असतां मला परमात्म्याला उल्हास वाटतो ७६. सद्गुरूचें नामस्मरण । निर्दळी बवभय दारुण । निवारोनी जन्ममरण । निववी संपूर्ण निजबोधें ॥ ७७ ॥ सद्गुरूचे नामस्मरण हे भयंकर संसारभयाचे निवारण करतें, जन्ममरणाचे निरसन करून निजात्मबोधाने पूर्ण तृप्त करून सोडते ७७. तो मी परमात्मा नारायण । गुरुरूपें प्रकटोनि जाण । परब्रह्माचें पूर्णपण । शिष्यद्वारा संपूर्ण प्रकाशक ॥ ७८ ॥ मी परमात्मा नारायण गुरुरूपाने प्रगट होऊन शिष्याच्या द्वारें परब्रह्माचे पूर्णत्व प्रकाशित करतों ७८. ब्रह्माचें परब्रह्मपणा । सद्गुरूचेनि सत्य जण । एव्हडें अगाध महिमान । अतिगहन गुरूचें ॥ ७९॥ ब्रह्माचें परब्रह्मपण सद्गुरूमुळेच सत्य होतें. गुरूचा महिमा एवढा अगाध व गहन आहे ७९. एवं 'सद्गुरु' ज्ञानघन । जो हरिहरां वद्य पूर्ण । तो माझें सद्रूप अधिष्ठान । हें पूजस्थान आठवें ॥ ८० ॥ तात्पर्य, सदुरु हे ज्ञानधन असून हरिहरांनाही पूर्णपणे वैद्य आहेत. सद्गुरु माझे सत्स्वरूप अधिष्ठान असून आठवें पूजास्थान होय ८०. हें आठवें पूजास्थान । अखंड आठवे आठवण । तेणें आठवें साङ्ग संपूर्ण । उद्धवा जाण मी पूजिलों ॥ ८१ ॥ उद्धवा ! हे माझें आठवें पूजास्थान अखंड आठवणींत ठेवलें असतां त्या आठवणीनेच मी पूजिला जातों ८१. एवं ही आठही पूजास्थानें । तुज सांगितलीं सुलक्षणें । तेथलीं पूजेचीं लक्षणें । तेही भिन्नपणें सांगेन ॥ ८२ ॥ ह्याप्रमाणे ही माझी आठ पूजास्थाने उत्तम लक्षणांनी युक्त अशी मी तुला सांगितली. आतां तेथच्या पूजेचे भिन्न भिन्न प्रकारही सांगतों ऐक ८२. सकळ अधिष्ठानां गोडपण । जें पूजनीं होय संपूर्ण । तें पूजेचें मुख्य लक्षण । निजवर्म खूण ते ऐक ॥ ८३ ॥ या सर्व अधिष्ठानांत ज्यामध्ये आपणास अत्यंत गोडी वाटते, तेंच पूजेचे मुख्य लक्षण आपण धरावे. त्यातही रहस्याची खूण सांगतो ती ऐक ८३. सांडूनि लोकरंजनव्यापार । त्यजूनि दांभिक उपचार । दवडूनि शठत्वाचा व्यवहार । भजनतत्पर सद्भावें ॥ ८४ ॥ लोकरंजन करण्याची वृत्ति सोडून, दांभिक उपचार टाकून देऊन, कपटाची कृति न करितां खऱ्या भक्तिभावाने भजनतत्पर असावें ८४. हीं अष्टौ महापूजास्थानें । येथ 'अमायिक' जें जें भजन । तें तें अतिगोड पूजन । उद्धवा जाण निश्चित ॥ ८५ ॥ उद्धवा ! ही जी आठ महापूजास्थाने सांगितली, त्यांत निष्कपटपणानें पूजन करणे हेच खरोखर अत्यंत गोड पूजन होय ८५. एथ निष्कपट जे जे सेवा । ते ते अतिवल्लभ देवाधिदेवा । आतां पूजाविधि आघवा । ऐक बरवा सांगेन ॥ ८६ ॥ ह्यांत जी जी निष्कपट सेवा असेल, ती ती देवाधिदेवाला अत्यंत प्रिय आहे. आतां पूजेचा सगळा विधिही नीट सांगतों तो ऐक ८६. पूर्वं स्नानं प्रकुर्वीत धौतदन्तोऽङ्गशुद्धये । उभयैरपि च स्नानं मन्त्रैर्मृद्‌ग्रहणादिना ॥ १० ॥ मळत्याग दंतधावन । यथाकाळीं करूनि जाण । देहशुद्धयर्थ करावें स्नान । मृत्तिकाग्रहण पूर्वक ॥ ८७ ॥ मलविसर्जन व दंतधावन योग्य वेळी (प्रातःकाळी) करून मृत्तिकाग्रहणपूर्वक देहशुद्धीकरिता स्नान करावें ८७. ऐसें झालिया मळत्यागस्नान । मग करावें मंत्रस्नान । वैदिक तांत्रिक विधान । दीक्षाग्रहण यथाविधि ॥ ८८ ॥ असें हें मलत्यागस्नान झाले म्हणजे मग, वैदिक-तांत्रिक पद्धतीचे यथाविधि दीक्षाग्रहण असेल त्याप्रमाणे मंत्रस्नान करावें ८८. जैसा सद्गुरुसंप्रदावो । तैसा चालवावा आम्नावो । त्या विधीं स्नान करूनि पाहा हो । निर्मळ भावो धरावा ॥ ८९ । सद्गुरूचा जो संप्रदाय असेल, त्याप्रमाणे परंपरागत आचार चालवावा. यथाविधि स्नान करून निर्मल भाव धारण करावा ८९. सन्ध्योपास्त्यादि कर्माणि वेदेनाचोदितानि मे । पूजां तैः कल्पयेत्सम्यक् सङ्कल्पः कर्मपावनीम् ॥ ११ ॥ वर्णाश्रमनिजविधींसीं । वेदें संध्या बोलिली जैसी । ते ते वर्णाश्रमीं संध्या तैसी । नित्यनैमित्येंसीं करावीं ॥ ९० ॥ आपापल्या वर्णाश्रमविधीप्रमाणे वेदामध्ये जशी संध्या सांगितलेली आहे, तशी त्या त्या वर्णाश्रमांत नित्य नैमित्तिक कर्मासह संध्या करीत जावी ९०. वेदोक्त आचरावें स्वकर्म । निःशेष त्यागावें निषिद्ध काम्य । या नांव शुद्ध स्वधर्म । उत्तमोत्तम अधिकारू ॥ ९१ ॥ वेदांत सांगितल्याप्रमाणे स्वकर्माचे आचरण करावे. निषिद्ध कर्म व काम्य कर्म निखालस टाकून द्यावे, ह्याचंच नांव शुद्ध स्वधर्म आणि हाच उत्तमोत्तम अधिकार होय ९१. वेदोक्त सांडणें स्वकर्म । हाचि मुख्यत्वें अतिअधर्म । हाता आलिया परब्रह्म । न त्यागितां कर्म स्वयें राहे ॥ ९२ ॥ वेदांत सांगितलेले स्वकर्म सोडणे हाच मुख्यत्वेकरून अत्यंत अधर्म आहे. परब्रह्म हाती आल्यानंतर कर्माचा त्याग न करितां कर्म आपोआप बंद पडते ९२. स्वयें स्वधर्म जो सांडणें । तेंचि अधर्माचें मुख्य ठाणें । स्वधर्में चित्तशुद्धि साधणें । यालागीं त्यागणें अहंता ॥ ९३ ॥ आपण होऊन स्वधर्माचा त्याग करणे तेंच अधर्माचें ठाणे होय. स्वधर्माने चित्ताची शुद्धि करावयाची असते, व याकरिता अहंता सोडावयाची असते ९३. तेथें स्वधर्मकर्म आचरतां । ऐसा भाव उपजे चित्ता । 'मी नव्हें एथ कर्मकर्ता । फळभोक्ता मी नव्हे' ॥ ९४ ॥ ह्याप्रमाणे स्वधर्मकर्म करतांना असा भाव मनांत उत्पन्न होतो की, यांत कर्मकर्ताही मी नव्हें, आणि फळभोक्ताही मी नव्हें ९४. देह जड मूढ अचेतन । त्यासी चेतवी जनीं जनार्दन । तेथ माझें मीपण कर्तेपण । सर्वथा जाण रिघेना ॥ ९५ ॥ देह हा जड, मूढ व अचेतन आहे. त्याला जनी जनार्दन चेतना देत असतो. त्यांत माझें मीपण किंवा कर्तेपण मुळींच शिरत नाहीं ९५. या बुद्धीं जें कर्माचरण । तें भावार्थें भावीं ब्रह्मार्पण । यापरी निरभिमान । माझें उपासन साधकां ॥ ९६ ॥ अशा बुद्धीने केलेले कर्माचरण भक्तीमुळे ब्रह्मार्पणच होते. याप्रमाणे साधकांना माझें निरभिमान उपासन घडतें ९६. माझी प्रतिमा पूजाविधान । तें प्रथम माझें पूजास्थान । तें प्रतिमाक्रियालक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥ ९७ ॥ असो. माझ्या प्रतिमेचे पूजाविधान हेच माझे पहिले पूजास्थान होय. उद्धवा ! त्या प्रतिमा कशाच्या कराव्यात त्याचें सारे लक्षण सांगतों ऐक ९७. शैली दारुमयी लौही लेप्या लेख्य च सैकती । मनोमयी मणिमयी प्रतिमाष्टविधा स्मृता ॥ १२ ॥ अष्टधा प्रतिमास्थिती । ज्या पूजितां सद्यःश्रेय देती । ऐशिया प्रतिमांची जाती । ऐक तुजप्रती सांगेन ॥ ९८ ॥ प्रतिमा आठ प्रकारच्या आहेत त्यांची पूजा केली असता त्या तत्काल कल्याण करतात. अशा ज्या प्रतिमा आहेत त्यांच्या जाति तुला सांगतों ऐक ९८. गंडक्यादि 'शिळामूर्ती' । कां दारु मांदार ब्रह्म 'काष्ठमूर्ती' । अथवा सुवर्णादि 'धातुमूर्ती' । सद्यः फळती सधकां ॥ ९९ ॥ गंडकी नदींतील शाळिग्रामादि ' शिळेच्या मूर्ति -देवदार, मंदार किंवा ब्रह्मकाष्ठ (पिंपळ) इत्यादि, ' लाकडाच्या मूर्ति ' अथवा सुवर्णादि धातूंच्या मूर्ति ' ह्या साधकांना तत्काळ फळ देणाऱ्या असतात ९९. मृत्तिकाकापडकीटणमूर्ती । या नांव 'लेप्या' म्हणिजेती । कां स्थंडिलीं लिहिल्या अतिप्रीतीं । त्या 'लेख्या' मूर्ती पूजकां ॥ १०० ॥ तशाच माती, कापड, लुकण, यांच्याही मूर्ति करतात, त्यांना ' लेप्या' असे म्हणतात. किंवा कोणी मोठ्या भक्तीने स्थंडिलावरही लिहून काढतात. त्यांना 'लेख्या ' मूर्ति म्हणतात १००. वाळुवेची जे केली मूर्ती । ती नांव 'सिकतामूर्ति' म्हणती । तेही पूज्य गा निश्चितीं । सुवर्णमूर्तीसमान ॥ १०१ ॥ वाळूची मूर्ति करितात तिला 'सिकतामूर्ति' म्हणतात. तीही सोन्याच्या मूर्तीप्रमाणेच पूज्य होय १. मूर्ति 'रत्नमयी' सोज्ज्वळ । हिरा मरकत इंद्रनीळ । पद्मराग मुक्ताफळ । या मूर्ति केवळ अतिपूज्य ॥ १०२ ॥ रत्नाची सुंदर मूर्ति, हिऱ्याची, पाचेची, नीलमण्याची, पद्मरागाची, किंवा मोत्याची मूर्ति, ह्या मूर्तीही अत्यंत पूज्य होत २. मूर्तीमाजीं अतिप्राधान्य । 'मनोमयी' मूर्ति पावन । जिचें करितां उपासन । समाधान साधकां ॥ १०३ ॥ सर्व मूतीमध्ये अत्यंत श्रेष्ठ मूर्ति म्हटली म्हणजे 'मनोमय' मूर्ति. ती अत्यंत पवित्र होय. तिची उपासना केली असतां साधकांना अत्यंत समाधान प्राप्त होते ३. तेंचि प्रतिमापूजाविधान । स्थावरजंगमलक्षण । तेही अर्थींचे निरूपण । विशद श्रीकृष्ण सांगत ॥ १०४ ॥ आता त्या प्रतिमांचे पूजाविधान व चल-अचल लक्षण ह्याविषयींचेही निरूपण श्रीकृष्ण स्पष्ट करून सांगतात ४. चलाचलेति द्विविधा प्रतिष्ठा जीवमन्दिरम् । उद्वासावाहने न स्तः स्थिरायामुद्धवार्चने ॥ १३ ॥ अचेतनाचेतनप्रकार । जडातें जीववी साचार । 'जीव' शब्दें चिन्मात्र । मुख्य परमेश्वर बोलिजे ॥ १०५ ॥ अचेतनाला चेतनत्व देणारा, जडाला जीवत्व देणारा-' जीवत्व म्हणजे चिन्मात्रत्व-असा जो तोच मुख्यत्वे परमेश्वर समजावा ५. भक्तभावार्थें साचार । त्या जीवाचें निजमंदिर । प्रतिमा जंगम-स्थावर । आगमशास्त्रसंमतें ॥ १०६ ॥ शुद्ध भक्तिभावाने निर्माण केलेलं जीवाचें निज मंदिर म्हणजे आगमशास्त्राच्या संमतीने स्थापन केलेल्या स्थावर-जंगम प्रतिमा समजाव्या ६. तेथें स्थावरमूर्तिपूजन । साधकें करितां आपण । न लगे आवाहनविसर्जन । तेथ अधिष्ठान स्वयंभ ॥ १०७ ॥ त्यांत साधकानें ' स्थावर ' मूर्तीचे पूजन केले असता, त्याचे आवाहन किंवा विसर्जन करावे लागत नाही. त्यांत स्वयंभूच अधिष्ठान असते ७. अस्थिरायां विकल्पः स्यात् स्थण्डिले तुभवेद्‌द्वयम् । स्नपनं त्वविलेप्यायामन्यत्र परिमार्जनम् ॥ १४ ॥ जंगम प्रतिमांच्या ठायीं । आवाहनविसर्जन पाहीं । एकीं आहे एकीं नाहीं । ऐक तेही विभाग ॥ १०८ ॥ 'जंगम' प्रतिमांतसुद्धा आवाहनविसर्जन काहींमध्ये असते व काहींमध्ये नसते. तोही प्रकार ऐक ८. शालग्राममूर्तीसी जाण । स्वयंभ माझें अधिष्ठान । तेथ आवाहनविसर्जन । सर्वथा जाण लागेना ॥ १०९ ॥ शालिग्रामाच्या मूर्तीमध्ये माझे स्वयंभूच अधिष्ठान असते; त्यामुळे शालिग्रामाला आवाहन व विसर्जन मुळींच लागत नाही ९. शालग्रामाचा कुटका । ज्याचे पूजेसी आहे फुटका । तेथ परमात्मा निजसखा । सर्वदा देखा नांदत ॥ ११० ॥ शालिग्रामाचा फुटका तुकडा सुद्धा ज्याच्या पूजेला असेल, तेथे निज सखा परमात्मा सदा सर्वकाल नांदत असतो असे समजावें ११०. इतर मूर्ती जंगमा जाण । तेथ आवाहनविसर्जन । साक्षेपें करावें आपण । हें विधिविधान आगमोक्त ॥ १११ ॥ ह्याशिवाय इतर जंगम म्ह. चलमूर्ति आहेत, त्यांना आवाहन व विसर्जन लागू आहे. ते आपण साक्षेपाने करावें. हेंच आगमोक्त विधिविधान होय ११. स्थंडिलीं मूर्तिआवाहन । सर्वेंचि पूजांतीं विसर्जन । हें उभय भावनाविधान । स्थंडिलीं जाण आवश्यक ॥ ११२ ॥ स्थंडिलावर. काढलेल्या मूर्तीचे आवाहन करावें व पूजा होतांच विसर्जन करावे. हे दोन प्रकारचे भावनाविधान स्थंडिलावर करणे अवश्य आहे १२. आपले हृदयींचा चिद्घन । मूर्तीमाजीं कीजे आवाहन । पूजांतीं करूनि विसर्जन । देव हृदयीं जाण ठेवावा ॥ ११३ ॥ हृदयांतील चिद्घन परमात्म्याचेच मूर्तीमध्ये आवाहन करावे आणि पूजा झाल्यावर त्याचे विसर्जन करून देवाला पुन्हा हृदयामध्ये ठेवावें १३. एथ आपणचि ब्रह्म परिपूर्ण । हेंचि व्हावया निजस्मरण । आवाहनविसर्जनें जाण । निजात्म‍आठवण साधका ॥ ११४ ॥ यांत आपणच परिपूर्ण ब्रह्म आहोत हेच निजस्मरण होण्याकरिता आवाहनविसर्जन करावयाचे असते. यायोगें साधकाला आत्मस्वरूपाची आठवण राहाते १४. हा आगमींचा निजात्मभावो । आपणचि आपला देवो । आपला आपण पूजक पहा हो । हा निजात्म-आठवो निजपूजे ॥ ११५ ॥ आगमशास्त्रांतील गूढार्थही हाच आहे की, आपणच आपला देव आहों व आपणच आपला पूजक आहों; अशी आपल्या पूजेमध्ये आपल्याच आत्मस्वरूपाची ओळख होते १५. 'देव हो‍ऊनि देव पूजिजे' । हें निजात्मता गोड खाजें । उपासनाकांड-व्याजें । उद्धवासी दीजे श्रीकृष्णें ॥ ११६ ॥ देव होऊनच देवाची पूजा करावी, हेच आत्मस्वरूपाचे गोड खाज असून उपासनाकांडाच्या रूपाने श्रीकृष्णांनी उद्ध्वाला देऊन सोडलें १६. हे निजात्मता निजगोडी । प्रतिपदीं न लभतां रोकडी । उपासना-तडातोडी । कोण कोरडी सोशील ॥ ११७ ॥ ही आत्मस्वरूपाची खरी गोडी पावलोपावली जर न मिळेल, तर उपासनेची कोरडी खटपट कोण सोसणार ? १७. हें आगमींचें निजगुह्य जाण । प्रतिपदीं सुखसंपन्न । साधक स्वयें होती चिद्घन । तें हें उपासन उद्धवा ॥ ११८ ॥ हेच आगमशास्त्रांतील गूढ रहस्य आहे. बा उद्धवा ! ह्यायोगे साधक हे पावलोपावली सुखसंपन्न होऊन आपोआप चिद्घन बनतात; अशी ही उपासना आहे १८. ऐसें ऐकतां कृष्णवचन । उद्धव स्वानंदें झाला पूर्ण । धांवोनि धरिले श्रीकृष्णचरण । म्हणे समूळ निरूपण मज सांग ॥ ११९ ॥ हे कृष्णाचे भाषण ऐकतांच उद्धव आनंदाने उचंबळून गेला; त्याने जाऊन श्रीकृष्णाचे पाय धरले आणि मला ते निरूपण साद्यन्त सांगावें, असें म्हणाला १९, तंव देव म्हणे स्थिर राहें । जें हें आगमोक्त गुह्य आहे । तें माझे कृपेंवीण पाहें । प्राप्त नोहे साधकां ॥ १२० ॥ तेव्हां श्रीकृष्ण म्हणाले की, थांब, हें जें आगमोक्त गुह्य आहे तें साधकांना माझ्या कृपेशिवाय प्राप्त व्हावयाचें नाहीं १२०. आगमोक्त गुह्य गहन । असो हें माझें गुप्तधन । तुवां पुशिलें पूजाविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥ १२१ ॥ हे आगमोक्त गुह्य फार गहन आहे. तें माझें गुप्त धन आहे. ते असो. उद्धवा ! तूं पूजाविधान विचारलेंस, तेच नीट लक्ष देऊन ऐक २१. लेप्या लेख्या ज्या मूर्ति जाण । त्यांसीं करावेनां स्नान । इतरां मूर्तीसी स्नपन । यथाविधान करावें ॥ १२२ ॥ ( मागें सांगितलेल्या) लेप्या आणि लेख्या मूर्ति यांना स्नान घालू नये. इतर मूर्तींना यथाविधि स्नान घालावें २२. द्रव्यैः प्रसिद्धैर्मद्यागः प्रतिमादिष्वमायिनः । भक्तस्य च यथालब्धैर्हृदि भावेन चैव हि ॥ १५ ॥ पूजक सकाम होय चांग । तैं पूजाद्रव्य व्हावें साङ्ग । पूजासाधन झालिया व्यंग । फळ निर्व्यग उपजेना ॥ १२३ ॥ पूजक जर सकाम म्ह. फळाची इच्छा करणारा असेल तर, पूजासाहित्य यथासाङ्ग पाहिजे. पूजेच्या साहित्यांत व्यंग पडेल तर फळही निर्व्यंग मिळावयाचें नाहीं २३. भक्त निष्काम वाडेंकोडें । तैं पूजाद्रव्याचें सांकडें । सर्वथा कांहीं न पडे । भक्तभाव आवडे भगवंता ॥ १२४ ॥ भक्त निष्काम असून त्याला पूजेची आवड असेल, तर त्याला पूजाद्रव्याचे तेवढे संकट सोसावे लागत नाही. कारण भगवंताला ( उपचारापेक्षा ) भावच आवडत असतो २४. तेथ अनायासें जें प्राप्त । तेणें भगवंत होय तृप्त । तोचि पूजायाग यथोक्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥ १२५ ॥ अशा वेळी अनायासाने जे काय मिळेल, तेवढ्यानेच भगवान् संतुष्ट होतो. उद्धवा ! तोच पूजायाग यथोक्त होय २५. निष्कामवृत्तीं फल मूल । दूर्वांकुर कां निर्मळ जळ । इतकेन पूजायाग सकळ । होय अविकळ मद्भावें ॥ १२६ ॥ निष्काम वृत्ति असली म्हणजे फल, मूल, दूर्वा, किंवा निर्मळ पाणी एवढ्यानेच म्ह. सद्भावानेच सगळा पूजायाग सफळ होतो २६. जेथ माझा सद्भाव दृढ । तेथ उपचारांचा कोण पाड । भक्तांचा भावाचि मज गोड । तेणें सुख सुरवाड मद्भक्तां ॥ १२७ ॥ जेथे माझा भाव दृढ असतो, तेथे इतर उपचारांची काय प्रतिष्ठा ? भक्तांचा भावच मला गोड वाटतो, त्यायोगें माझ्या भक्तालाही महासुखाचा लाभ होतो २७. बाह्य उपचार जे कांहीं । ते प्रतिमामूर्तिपूजेसी पाहीं । मानसपूजेचे तंव ठायीं । वाणी नाहीं उपचारां ॥ १२८ ॥ जे काहीं बाह्योपचार करावयाचे, ते प्रतिमामूर्तीच्या पूजेलाच लागतात; मानसपूजेमध्ये तर ह्या उपचारांना कांहींच तोटा नाही. २८. तेथ मनचि होय माझी मूर्ती । मनोमय उपचारसंपत्ती । निर्लोभें जें मज अर्पिती । तेणें मी श्रीपती संतुष्ट ॥ १२९ ॥ तेथे मनच माझी मूर्ति होते, आणि उपचाराचे साहित्यही मनोमयच असते. पण ही उपचारसंपत्ति सुद्धा मला निर्लोभपणानें अर्पण करीत असतात. त्यामुळे मी श्रीपति संतुष्ट होतो २९. प्रतिमादि अष्टौ पूजास्थान । यथोक्त पूजेचें विधान । तुज मी साङ्ग सांगेन । ऐक सावधान उद्धवा ॥ १३० ॥ (असो) प्रतिमादि आठ पूजास्थाने आहेत, त्यांचेही यथोचित पूजाविधान मी तुला सांगतो. तर उद्धवा ! ती तूं लक्ष देऊन ऐक १३०. स्नानालङ्करणं प्रेष्ठमर्चायामेव तूद्धव । स्थण्डिले तत्त्वविन्यासो वह्नावाज्यप्लुतं हविः ॥ १६ ॥ प्रतिमामूर्ति पूजास्थान । ते मूर्तीस जें महास्नपन । या नांव बोलिजे 'स्नान' । साङ्ग भूषण मुकुटादी ॥ १३१ ॥ प्रतिमामूर्ति हें एक पूजास्थान आहे. त्या मूर्तीला जो महाभिषेक करितात, त्यालाच 'स्नान' असे म्हणतात. मुगुट आदिकरून सर्व प्रकारचे अलंकार तिला घालावेत ३१. जे लोकीं उत्तम प्रकार । कां आपणासी जे प्रियकर । जे जे अनर्घ्य अळंकार । तेणें श्रद्धा मी श्रीधर पूजावा ॥ १३२ ॥ लोकांत जे उत्तम प्रकार असतात किंवा आपणाला जे अतिशय आवडतात किंवा लोकांत अत्यंत मौल्यवान् म्हणून अलंकार असतात, ते घेऊन त्यांनी श्रद्धापूर्वक श्रीहरीची पूजा करावी ३२. स्न्नान भोजन अलंकार । साङ्ग पूजा सपरिकर । हा प्रतिमापूजाप्रकार । ऐक विचार स्थंडिलाचा ॥ १३३ ॥ स्नान, भोजन, अलंकार इत्यादि सर्वोपचारांसहित यथासांग पूजा करणे हाच प्रतिमापूजेचा प्रकार होय. आतां स्थंडिलाचा विचार ऐक ३३. स्थडिलीं जे पूजास्थान । तेथ तत्त्वांचें धरोनि ध्यान । करावें तत्त्वविन्यासलेखन । पूजाविधान या हेतू ॥ १३४ ॥ स्थंडिलावर जें पूजास्थान असते, तेथे तत्त्वांचे ध्यान करून त्यावर तत्वविन्यासाचे लेखन करावे. हेच त्याचें पूजाविधान होय ३४. आत्मतत्त्वादि तत्त्वविवंच । स्थंडिली विवंचूनि साच । हृदय शिर शिखा कवच । नेत्र अस्त्र दिशंच निजपूजा ॥ १३५ ॥ आत्मतत्त्वादिकांच्या विचाराचा स्थंडिलावर खरोखर विचार करून हृदय, मस्तक, शिखा, कवच, नेत्र, अस्त्र, इत्यादि काढून त्यांचे दिशाबंधन करून पूजा करावी ३५. अग्नीचे ठायीं जें पूजन । तेथ माझें करूनि ध्यान । आज्यप्लुत हविहवन । हें पूजाविधान अग्नीचें ॥ १३६ ॥ अग्नीच्या ठिकाणी जी पूजा करायची, तेथे माझे ध्यान करून घृतपूर्ण आहुति देऊन होम करणे हें अग्नीचें पूजाविधान होय ३६. अग्नि देवांचें वदन । येणें विश्वासें संपूर्ण । हविर्द्रव्य करितां हवन । 'अग्निपूजन' या हेतू ॥ १३७ ॥ अग्नि हा देवाचे मुख आहे अशा पूर्ण श्रद्धेनें हविर्द्रव्याचे हवन करणे हेच 'अग्निपूजन' होय ३७. सूर्याच्या ठायीं प्रकाशमान । मंडळात्मा सूर्यनारायण । तेथ सौरमंत्रें उपस्थान । पूजाविधान या हेतू ॥ १३८ ॥ सूर्यामध्ये प्रकाशमान होणारा मंडळात्मा जो सूर्यनारायण, त्याचे सौरमंत्रानें पूजा व स्तवन करावे. हेच 'सूर्य' पूजाविधान होय ३८. विचारितां श्रुतीचा अर्थ । 'आपोनारायण' साक्षात् । येथ पूजाविधान यथोक्त । जळीं जळयुक्त तर्पण ॥ १३९ ॥ श्रुतीच्या अर्थाचा विचार केला असतां 'आप' म्ह. पाणी हें साक्षात नारायणस्वरूपच आहे. त्याचे यथोचित पूजाविधान म्हटले म्हणजे जलामध्येच जलानें तर्पण करणे हे होय ३९. 'हृदयीं' जें माझें पूजास्थान । तेथें मनें मनाचें अर्चन । मनोमय मूर्ति संपूर्ण । पूजाविधान मानसिक ॥ १४० ॥ 'हृदयामध्ये' जें माझें पूजास्थान आहे, तेथें मनानेच मनाची पूजा करावयाची. मूर्ति सारी मनोमयच आणि पूजाविधीही सारा मानसिकच १४०. माझें मुख्यत्वें अधिष्ठान । ब्रह्ममूर्ति जे 'ब्राह्मण' । तेथील जें पूजाविधान । आज्ञापालन दासत्वें ॥ १४१ ॥ माझें मुख्य अधिष्ठान म्हटले म्हणजे ब्रह्ममूर्ति 'ब्राह्मण' होत. त्यांचे दासत्वाने आज्ञापालन करणे हेच त्यांचे पूजाविधान होय ४१. ब्रह्मासी ज्याचेनि ब्रह्मपण । तो सद्गुरु' माझें पूजास्थान । सर्वार्थीं श्रेष्ठ पावन । तेथील पूजन तें ऐसें ॥ १४२ ॥ ब्रह्मालाही ज्याच्यामुळे ब्रह्मपण येते, तो 'सद्गुरु' तर माझें सर्वोपरी श्रेष्ठ व पवित्र पूजास्थान होय. त्याचे पूजन तें असें ४२ जीवें सर्वस्वेंसीं आपण । त्यासी रिघावें अनन्य शरण । त्याच्या वचनासी प्राण । निश्चयें जाण विकावा ॥ १४३ ॥ आपण सर्वस्वी जिवाभावाने त्याला अनन्य शरण जाणे आणि त्याच्या वचनाला प्राण विकणे ४३. गुरूची नीचसेवा सेवन । आवडीं करणें आपण । हेंचि तेथील पूजाविधान । येणें सुखसंपन्न साधक ॥ १४४ ॥ गुरूची अगदी हलकी सेवाही आवडीने करणे हेच त्याचे पूजाविधान होय. ह्यानेच साधकांना खरे सौख्य प्राप्त होते ४४. सद्गुरुसेवा करितां पाहीं । ब्रह्मसायुज्य लागे पायीं । गुरुसेवेपरतें कांहीं । श्रेष्ठ नाहीं साधन ॥ १४५ ॥ सद्गुरूची सेवा केली असतां ब्रह्मसायुज्य पायीं लागते. गुरूसेवेपेक्षा श्रेष्ठ असे दुसरे साधन काहींच नाही ४५. सद्गुरुस्वरूप तें जाण । अखंडत्वें ब्रह्म पूर्ण । तेथें आवाहन विसर्जन । सर्वथा आपण न करावें ॥ १४६ ॥ सद्गुरूचे स्वरूप हें अखंड पूर्ण ब्रह्म आहे. तेथे आपण आवाहन व विसर्जन कधीही करूं नये ४६. निष्कपटभावें संपूर्ण । सद्गुरूसी जो अनन्य शरण । त्याचे मीही वंदीं चरण । येथवरी जाण तो धन्य ॥ १४७ ॥ पूर्ण निष्कपट भावानें सद्गुरूला जो अनन्य शरण जातो, त्याचे मीसुद्धा चरण वंदन करतो, इतका तो धन्य होतो ४७. निर्लोभभावें सहज । पूजितां तोषे अधोक्षज । त्या भावाचें निजगुज । स्वयें यदुराज सांगत ॥ ४८ ॥ निर्लोभ भावाने सहज पूजा केली असतां भगवंताला संतोष होतो. त्या भावाचे रहस्य श्रीकृष्ण सांगतात ४८. सूर्ये चाभ्यर्हण प्रेष्ठं सलिले सलिलादिभिः । श्रद्धयोपाहतं प्रेष्ठं भक्तेन मम वार्यपि ॥ १७ ॥ भूर्यप्यभक्तोपहृतं न मे तोषाय कल्पते । गन्धो धूपः सुमनसो दीपोऽअन्नाद्यं च किं पुनः ॥ १८ ॥ माझ्या ठायीं अतिप्रीतीं । श्रद्धायुक्त अनन्य भक्तीं । भक्त 'भावें' जळ अर्पिती । तेणें मी श्रीपति सुखावें ॥ १४९ ॥ माझ्या ठिकाणी अत्यंत प्रेम धरून श्रद्धायुक्त अनन्य भक्तीने जे भक्त मला नुसते उदक अर्पण करतात, त्यांच्या त्या उदकानेंही मी श्रीपति संतुष्ट होतो ४९. तो जळबिंदु यथासुखें । म्यां मुखीं झेलिजे आदिपुरुखें । तंव भक्तभावाचेनि हरिखें । मी सुखरूप सुखें सुखावें देख ॥ १५० ॥ तो जलबिंदु मी आदिपुरुषही मोठ्या प्रेमाने तोंडांत झेलून घेतो, तेव्हा मी मूळचा सुखस्वरूप, पण भक्तभावाच्या हर्षाने मी अधिक सुखी होतो १५०. माझें त्रैलोक्यासी सुख । ऐसा मीही सुखरूप देख । त्या मज होय परम संतोख । भाविकांचें उदक सेवितां ॥ १५१ ॥ त्रैलोक्याला माझ्यापासून सुख, असा मी सुखाचा सागर; त्या मला भाविकांचे उदक प्यालें असतां परम संतोष होतो ५१. त्या जळबिंदूचिया साठीं । रमा नावडे गोमटी । ब्रह्मा जन्मला माझे पोटीं । तोही शेवटी नावडे ॥ १५२ ॥ त्या जलबिंदू इतकी माझी सुंदर लक्ष्मीसुद्धा मला आवडत नाहीं; ब्रह्मदेव माझ्या पोटी जन्मलेला आहे, पण तोसुद्धा शेवटी आवडत नाही ५२. भाविकांचेनि उदकलेखें । मज वैकुंठही झालें फिकें । शेषशयनींचीं निद्रासुखें । त्यांचींही तुकें उतरलीं ॥ १५३ ॥ भक्तांच्या जलबिंदूपुढे मला माझे वैकुंठही फिकें वाटते; शेषावर शयन करण्याचे जे सौख्य तेही त्याच्या पासंगाला पुरत नाही ५३. भाविकांच्या उदकापुढें मज आणिक कांहीं नावडे । तेथही गंधादि पूजा जोडे । नैवेद्य चोखडे रसयुक्त ॥ १५४ ॥ भाविकांच्या उदकापुढे मला दुसरे काही आवडत नाही; त्यांतच आणखी गंधादिक पूजा केली व षड्रसान्नाचा नैवेद्य मिळाला ५४, ते पूजेचिये सुखप्राप्ती । उपमा नाहीं त्रिजगतीं । ऐसा भाविकांचिये भक्तीं । मी श्रीपती सुखावें ॥ १५५ ॥ तर त्या पूजेच्या सुखाला त्रिभुवनांत उपमाच नाही. इतका भाविकांच्या मतीने मी श्रीपति सुखावतों ५५. भावें करितां भगवद्भक्ती । 'मी कृतकृत्य झालों निश्चितीं । ऐशिया निश्चियें जो भावार्थी । त्याचेचि जळें संतृप्ति मज होय ॥ १५६ ॥ भाव धरून भगवद्भक्ति केली असता आपण खरोखरच कृतकृत्य होतो असा ज्याचा निश्चय असेल, त्याच्याच उदकानेंही मी तृप्त होतों ५६. येर जो अभक्त दंभस्थितीं । जीवीं द्रव्याशा बाह्य विरक्ती । लौकिकप्रतिष्ठेपुरती । माझी भक्ति जो मिरवी ॥ १५७ ॥ इतर जो ढोंगी भक्त असतो, पोटांत द्रव्याची आशा आणि बाहेर विरक्ति; लोकांमध्ये प्रतिष्ठा वाढण्यापुरतीच जो माझी भक्ति मिरवितो ५७, ऐशिया अभक्ताचिया स्थितीं । छत्र चामर गजसंपत्ती । मज अर्पितांही अभक्तीं । सुखलेश चित्तीं उपजेना ॥ १५८ ॥ अशा अभक्ताने छत्र, चामर किंवा गजान्तलक्ष्मीही अर्पण केली तरी माझ्या चित्तांत मुखाचा लेशही उपजत नाही ५८. क्षीरसागर निवडी राजहंस । तेथ निसूं दीधला कापुस । तेवीं अभक्तभजनीं संतोष । मी हृषीकेश पावोना ॥ १५९ ॥ दूध आणि पाणी निवडून काढणाऱ्या राजहंसापुढे पिंजण्यासाठी कापूस ठेवला असतां जसें त्याला सुख वाटणार नाही, त्याप्रमाणे अभक्तांच्या भजनपूजनाने मी हृषीकेश संतोष पावत नाही ५९. कागाची गायनकळा । जेवीं तोषेना किन्नरशाळा । तेवीं अभक्ताची भजनलीला । माझी चित्कळा तोषेना ॥ १६० ॥ कावळ्याची गायनकला पाहून ज्याप्रमाणे किन्नरांच्या शाळेला संतोष होत नाही, त्याप्रमाणे अभक्तांची भजनलीला पाहून माझी ज्ञानकळा संतोष पावत नाही १६०. जेवीं रजस्वलेचें पक्वान्न । उत्तम परी तें अतिहीन । तेवीं अभक्तांचें भजन । कदा जनार्दन स्पर्शेना ॥ १६१ ॥ विटाळशीचें पक्वान्न कितीही उत्तम असले तरी ते अति अमंगल; त्याप्रमाणे अभक्तांच्या भजनाला जनार्दन कधीं स्पर्शही करीत नाही ६१. ज्या भजना नातळे नारायण । ऐसें जें अभक्तांचें भजन । तेणें भजनें जनार्दन । अणुमात्र जाण तोषेना ॥ १६२ ॥ ज्या भजनाला नारायण स्पर्श करीत नाही, असें जें अभक्तांचे भजन, त्या भजनाने जनार्दनाला यत्किंचितही संतोष होत नाही ६२. एवं भक्ताभक्तभजनमार्ग । दावूनि अधिकाराचे भाग । आतां समूळ पूजामार्ग । साङ्ग श्रीकृष्ण सांगत ॥ १६३ ॥ याप्रमाणे भक्त आणि अभक्त यांचे मार्ग व त्यांच्या अधिकारांचे विभाग दाखवून दिले. आतां साद्यन्त पूजामार्गच श्रीकृष्ण सांगत आहेत ६३. शुचिः सम्भृतसम्भारः प्राग्दर्भैः कल्पितासनः । आसीनः प्रागुदग्वार्चेदर्चायामथ संमुखः ॥ १९ ॥ करूनि मलस्नान आपण । वैदिक तांत्रिक मंत्रस्नान । सारूनि नित्यविधान । 'शुचित्वपण' या नांव ॥ १६४ ॥ शरीरशुद्धीचे स्नान झाल्यानंतर वैदिकतांत्रिक मंत्रस्नान करावें व नित्यविधि उरकावा, याचे नांव 'शुचिर्भूतपणा' ६४. मग देवपूजासंभार । शोधूनि करावे पवित्र । यथास्थानीं पूजाप्रकार । गंधादि उपचार ठेवावे ॥ १६५ ॥ नंतर देवपूजेचे साहित्य शोधून पवित्र करावें; आणि मग गंधादिक पूजेची सामग्री जेथच्या तेथे ठेवावी ६५. श्वेतकंबल चैलाजिन । पूर्वदर्भाग्रीं आसन । पूर्वामुख बैसावें आपण । अथवा जाण उदङ्‌मुख ॥ १६६ ॥ पांढरी कांबळ, मृगचर्म आणि पूर्वाभिमुख दर्भाग्र आसन घालून त्यावर पूर्वाभिमुख किंवा उत्तराभिमुख बसावे ६६. स्थावरमूर्ती पूजितां देख । आसन करावें मूर्तिसंमुख । हा आसनविधि निर्दोख । पूजान्यासादिक हरि सांगे ॥ १६७ ॥ स्थावर मूर्तीची पूजा करतांना आपले आसन मूर्तीच्या समोर घालावे. हा निर्दोष आसनविधि होय. आतां पूजान्यासादिक श्रीकृष्ण सांगतात ६७. कृतन्यासः कृतन्यासां मदर्ची पाणिना मृजेत् । कलशं प्रोक्षणीयं च यथावदुपसाधयेत् ॥ २० ॥ विधियुक्त घालूनि आसन । गुरूसी करावें नमन । परमगुरु-परमेष्ठीसी जाण । करावें अभिवंदन अतिप्रीतीं ॥ १६८ ॥ याप्रमाणे विधियुक्त आसन घालून गुरूला नमस्कार करावा; परमगुरु (गुरुचा गुरु) व परमेष्ठीगुरु (परमगुरूचा गुरु) यांनाही अत्यंत प्रेमाने अभिवंदन करावें ६८. जो मंत्र प्राप्त आपणांस । त्या मंत्राचे देहीं करावे न्यास । मंत्रमूर्ति आणोनि ध्यानास । पूजा 'मानस' करावी ॥ १६९ ॥ जो मंत्र गुरूकडून मिळाला असेल त्या मंत्राचे देहावर न्यास करावेत. आणि मंत्रमूर्ति ध्यानात आणून मानसपूजा करावी ६९. जे मूर्ति आली ध्यानासी । तेचि आणावया प्रतिमेसी । हातीं धरोनिया अर्चेसी । करावें न्यासासी प्रतिमाअंगीं ॥ १७० ॥ जी मूर्ति ध्यानात आणली असेल तीच प्रतिमेत आणण्यासाठी प्रतिमेला हातात धरून तिच्या अंगावरही न्यास करावेत १७०. कलश आणि प्रोक्षणी जाण । साधावीं यथाविधान । जळें करोनिया पूर्ण । दूर्वादि चंदन द्रव्ययुक्त ॥ १७१ ॥ कलश आणि प्रोक्षणपात्र (पंचपात्र इ.) योग्य ठिकाणी ठेवून, ती पाण्याने भरून, त्यांत दूर्वा, गंध, इत्यादि पूजाद्रव्ये घालावीत ७१. तदद्भिर्देवयजनं द्रव्याण्यात्मानमेव च । प्रोक्ष्य पात्राणि त्रीण्यद्भिस्तैस्तैर्द्रव्यैश्च साधयेत् ॥ २१ ॥ तें प्रौक्षणपात्रींचें जळ । नखोदकें न करूनी निर्मळ । तेणें पूजसंभार सकळ । कुशाग्रें केवळ प्रोक्षावा ॥ १७२ ॥ त्या प्रोक्षणपात्रांतील जलांत बोटांची नखें न बुडवितां सारी पूजासामग्री त्या जलाने फक्त दर्भांच्या शेंड्याने प्रोक्षण करावी ७२. तेणेंचि प्रोक्षावें देवसदन । आपणासी करावें प्रोक्षण । प्रोक्षोनि देवपूजास्थान । पूजाविधान मांडावें ॥ १७३ ॥ त्यांनेच देवघरही प्रोक्षण करावें; स्वतःला प्रोक्षण करून घ्यावें व देवपूजेची जागा (देव्हारा वगैरें ) प्रोक्षण करून पूजेला आरंभ करावा ७३. पाद्य-अर्घ्य-आचमनीयें । तदर्थ मांडावीं पात्रत्रयें । जळें पूर्ण करूनि पाहें । भिन्न द्रव्य आहे पात्रत्रयासी ॥ १७४ ॥ पाद्य , अर्ध्य , आणि आचमनीय ह्याकरितां तीन पात्रे मांडावीत व त्यात पाणी भरून त्या तिन्ही पात्रांत भिन्न भिन्न पदार्थ घालावेत ७४. श्यामाक-दूर्वा-अब्ज-विष्णुक्रांता । 'पाद्यपात्रीं' हे द्रव्यशुद्धता । गंध पुष्प फल अक्षता । एवं कुशाग्रता 'अर्घ्यपात्रीं' ॥ १७५ ॥ सावे, दूर्वा, कमळ व विष्णुक्रांत ही 'पाद्यपात्रांतील शुद्ध द्रव्ये होत. गंध, फूल, फल, अक्षता व दार्भाग्रे ही अर्ध्य पात्रांत घालणेची शुद्ध द्रव्ये होत ७५. एळा वाळा जातीफळ । लवंग कर्पूर कंकोळ । 'आचमनपात्रीं' हा देव्यमेळ । शुद्ध जळ समायुक्त ॥ १७६ ॥ वेलदोडे, वाळा, जायफळ, लवंग, कापूर व कंकोळ हे 'आचमनीय' पात्रांत घालणेचे शुद्ध पदार्थ होत ७६. पाद्यार्घ्याचमनीचार्थं त्रीणि पात्राणि देशिकः । हृदा शीर्ष्णाथ शिखाया गायत्र्या चाभिमन्त्रयेत् ॥ २२ ॥ गुरुमंत्रदीक्षा जैसी ज्यासी । तोचि निजमार्ग शिष्यासी । तेणें पाद्यादि तिहीं पात्रांसी । संप्रदायेंसी मांडावे ॥ १७७ ॥ गुरुमंत्राची दीक्षा असेल, तोच मार्ग शिष्याने धरून गुरुसंप्रदायाप्रमाणे, पाद्यादि तिन्ही पात्रे मांडावीत ७७. पाद्य द्यावें हृदयमंत्रें । अर्घ्य अर्पावें शिरोमंत्रे । आचमन द्यावें शिखामंत्रें । गुरुसंस्कारें आगमोक्त ॥ १७८ ॥ हृदयमंत्राने पाद्य द्यावें; शिरोमंत्र म्हणून अर्घ्य अर्पण करावें व शिखामंत्राने आचमनीय द्यावें. आगमोक्त गुरुसंस्कार असेल त्याप्रमाणे हे करावें ७८, तेंचि तिनी पात्रें जाण । गायत्रीमंत्रें आपण । अभिमंत्रोनियां पूर्ण । देवार्पण करावीं ॥ १७९ ॥ ही तिन्ही पात्रे आपण गायत्रीमंत्राने अभिमंत्रण करून देवाला अर्पण करावीत ७९. गुरुसंप्रदाय नेटक । यालागीं त्यातें 'देशिक' । स्वयें बोलिला यदुनायक । दीक्षाविवेक निजद्रष्टा ॥ १८० ॥ गुरुसांप्रदायाने पवित्र झाला असल्याकारणाने, आत्मद्रष्टा व दीक्षेचा विवेक जाणणारा जो श्रीकृष्ण त्याने स्वतः त्या पूजकाला 'देशिक' असे म्हटले आहे १८०. आगमशास्त्रींचा निजमार्ग । भूतशुद्धि प्राणप्रतिष्ठायोग । तेणेंचि अन्वयें श्रीरंग । श्लोकार्थें साङ्ग सांगत ॥ ८१ ॥ आगमशास्त्राचा निजमार्ग, भूतशुद्धि, आणि प्राणप्रतिष्ठेचा योग, यासंबंधाने श्रीकृष्ण पुढील श्लोकार्थाने सर्व काही सांगतात ८१. पिण्डे वाय्वग्निसंशुद्धे हृत्पद्मस्थां परां मम । अणवीं जीवकलां ध्यायेन्नादांते सिद्धभाविताम् ॥ २३ ॥ वायुबीजें आवाहूनी । पिंगला प्राण पूरूनि । तोचि कुंभकें स्तंभूनि । मात्राधारणीं धरावा ॥ १८२ ॥ वायुबीजानें आवाहन करून पिंगलानाडीने प्राण पूर्ण करून (उजव्या नाकपुडीने श्वास आंत घेऊन ) कुंभकानें तोच थांबवून मात्राधारणेनें धरावा (उदाहरणार्थ--पूरक चार मात्रांनी केला तर कुंभक १६ मात्रांनी व रेचक ८ मात्रांनी करावा) ८२. वायु जो धारणा धरावा । तो जंव फुटेना अव्हासव्हा । तंवचि वरी निरोधावा । मग रेचावा शनैः शनैः ॥ १८३ ॥ वायु जो कोंडून धरावयाचा तो बाहेर भलत्याच मार्गाने जाणार नाही तोपर्यंतच थांबवून धरावा, आणि मग हळूहळू बाहेर सोडावा ८३. ऐसें करितां प्राणधारण । स्वयें कल्पावें शरीरशोषण । शरीर शोषलें मानूनि जाण । देहदहन मांडावें ॥ १८४ ॥ असा प्राणायाम करीत असतां आपलें शरीर क्षीण झाले आहे अशी आपणच कल्पना करावी. अशा प्रकारे शरीर शुष्क झाले आहे असे मानून त्याचे दहन करूं लागावें ८४. आदारस्थित जो अग्नी । तो अग्निबीजें चेतवूनी । तोचि देह लावूनि दहनीं । भस्म मानूनी निजदेह ॥ १८५ ॥ मूलाधारचक्रामधील अग्नि अग्निमंत्राने जागृत करून तो आपल्या देहाला लावून त्याने आपला देह जळून भस्म झाला अशी कल्पना करावी ८५. देह दहनें अतिसंतप्त । तेथ चंद्रबीजें चंद्रामृत । आणोनि निववाये समस्त । नवा देह तेथ कल्पावा ॥ १८६ ॥ देह अग्नीनें अत्यंत तप्त झाला असें मानून चंद्राच्या बीजाने चंद्रामृत आणून तें सारें शरीर गारीगार करावें. आणि आपला देह नवाच झाला आहे अशी कल्पना करावी ८६. देह कल्पावा जो एथ । पूर्ण पाटव्य इंद्रिययुक्त । त्याच्या हृदयपद्माआंत । अण्वी जीवकळा तेथ पहावी माझी ॥ १८७ ॥ यांत जो देह नवीन कल्पावयाचा तो, सर्व इंद्रियांनी युक्त, निरोगी व कार्यक्षम असा असावा, आणि त्याच्या हृदयकमलांत माझी 'अण्वी' म्ह. सूक्ष्म जीवकला आहे ती पहावी ८७. माझी जीवकळा परम । सूक्ष्माहूनि अति सूक्ष्म । यालागीं 'अण्वी' तिचें नाम । विश्रामधाम जगाचें ॥ १८८ ॥ ती माझी श्रेष्ठ जीवकला सूक्ष्माहूनही अत्यंत सूक्ष्म आहे म्हणूनच तिला 'अण्वी' असे म्हणतात. तीच सर्व जगाचे विश्रांतिस्थान आहे ८८. अकार उकार मकारस्थिती । यांतें प्रकाशे अण्वी जीवज्योती । ते तंव शब्दाहूनि परती । योगीं नादांतीं लक्षिजे ॥ १८९ ॥ अकार, उकार व मकार यांसही अण्वी जीवज्योतिच प्रकाशित करते. ती तर शब्दाहूनही परती (पलीकडे) असल्यामुळे योगी लोक नादाच्या शेवटी तिला पाहतात ८९. ते देहीं सबाह्य परिपूर्ण । असोनि सूक्ष्मत्वें अलक्ष्य जाण । तीतें हृत्पद्मीं योगिजन । लक्षिती आसनप्राणायामें ॥ १९० ॥ देहामध्ये ती अंतर्बाह्य परिपूर्ण भरलेली आहे, पण सूक्ष्मत्वामुळे भासत नाही. तिला योगी लोक आसन-प्राणायामादिकांच्या योगाने हृदयकमलांत पाहातात १९०. ते अण्वी जीवकळा अव्यक्त । तीतेंकरोनियां व्यक्त । योगी निजभावनायुक्त । हृदयीं चिंतित महामूर्ती । १९१ ॥ ती अण्वी जीवकला अव्यक्त असते, तिला योगी लोक आत्मनिष्ठेने व्यक्त करून तिची महामूर्ति हृदयामध्ये चिंतन करतात ९१. 'नार' जीवसमूह जाण । त्यांचे जें आयतनस्थान । ते महामूर्ति श्रीनारायण । हृदयीं सज्जन चिंतिती ॥ १९२ ॥ 'नार' म्ह. जीवसमुदाय, त्याचें जें 'आयतन' म्ह, आधारस्थान, तीच श्रीनारायणाची महामूर्ति; तिचें सज्जन लोक हृदयामध्ये चिंतन करितात ९२. तयाऽऽत्मभूतया पिण्डे व्याप्ते संपूज्य तन्मयः । आबाह्यर्चदिषु स्थाप्य न्यस्ताङ्गं मां प्रपूजयेत् ॥ २४ ॥ जेवीं गृह प्रकशी दीपस्थिती । तेवीं देह प्रकाशी जीवज्योती । ते सांगोपांग माझी मूर्ती । हृदयीं चिंतिती साकार ॥ १९३ ॥ दिवा ज्याप्रमाणे घराला प्रकाशित करतो, त्याप्रमाणे जीवज्योति ही देहाला प्रकाशित करते. ती माझी सांगोपांग साकार मूर्ति हृदयामध्ये चिंतितात ९३. जेवीं तूप तूपपणें थिजलें । तेंचि अवर्ण वर्णव्यक्ती आलें । तेवीं चैतन्य माझें मुसावलें । लीलाविग्रहें झालें साकार ॥ १९४ ॥ तूप तूपपणाने थिजलें म्हणजे तें रंगहीन असताही रंगरूपास चढते, त्याप्रमाणेच माझे चैतन्य मुसावून लीलेने साकार झाले आहे ९४. ऐशी ते माझी सगुण मूर्ती । चिन्मात्रतेजें हृदयदीप्ती । तिनें व्यापूनि देहाची स्थिती । चित्तीं निजभक्ती उपजवी ॥ १९५ ॥ अशी ती माझी सगुण मूर्ति चिन्मात्र तेजाने हृदयाला प्रकाशित करते. तीच सर्व देह व्यापून मनामध्ये भक्ति उत्पन्न करते ९५. देह जड मूढ अचेतन । तेथ मूर्ति प्रकटोनि चिद्घन । अचेतना करोनि सचेतन । करवी निजभजन उल्हासें ॥ १९६ ॥ देह हा जड, मूढ व अचेतन आहे. त्यांत चिन्मय मूर्ति प्रगट होऊन अचेतनाला सचेतन करून उल्हासाने भजन करविते ९६. जेवीं हरणुलीचें सोंग जाण । हरिणीरूपें नाचे आपण । तेवीं भक्तभावें नारायण । भजनपूजन स्वयें कर्ता ॥ १९७ ॥ हरणाचे घेतलेले सोंग, ज्याप्रमाणे हरणाच्याच रूपाने नाचत असते, त्याप्रमाणे भक्ताच्या रूपानें, भजनपूजन करणारा स्वतः नारायणच होय ९७. यापरी अभेदभजन । मूर्ति पूजितां चिद्घन । पूज्य पूजक हे आठवण । सहजें जाण मावळे ॥ १९८ ॥ ह्याप्रमाणे चिन्मय -चिद्घन मूर्तीची पूजा केली असतां अभेदभक्ति उत्पन्न होते; आणि पूज्य व पूजक ही आठवण सहजच मावळून जाते ९८. मावळल्या हा भजनभेद । उल्हासे भक्तीचा अभेदबोध । हा गुरुमार्ग अतिशुद्ध । प्रिय प्रसिद्ध मजलागीं ॥ १९९ ॥ हा भजनभेद नाहीसा झाला की, भक्तीचा अभेदबोध वाढत जातो. हाच अत्यंत शुद्ध, प्रसिद्ध व मला प्रिय असा गुरुमार्ग आहे ९९. जेथ माझी अभेदभक्ती । तेथ मी सर्वस्वें श्रीपती । आतुडलों भक्तांच्या हातें । स्वानंदप्रीती उल्हासें ॥ २०० ॥ जेथे माझी अभेद भक्ति असते, तेथे मी स्वानंदप्रेमाच्या उल्हासाने सर्वस्वी भक्तांच्या अधीन होतो २००. जेवीं कां अफाट मेघजळा । धरण बांधोनि घालिजे तळां । तेवीं मज अनंताचा एकवळा । अभेदभजनाला आतुडे ॥ २०१ ॥ ज्याप्रमाणे अपरंपार पावसाच्या पाण्याला धरण बांधून तलावांत साठवावे, त्याप्रमाणे अभेद भजनाच्या योगानें मज अनंताशी ऐक्य साधले जातें १. अडवीं वर्षलें सैरा जळ । तेणें नुपजेचि उत्तम फळ । तेंचि तळां भरलिया प्रबळ । तेणें पिकती केवळ राजागरें ॥ २०२ ॥ अरण्यांत पुष्कळसा पाऊस पडला तरी, त्याने काही उत्तम फळ येणार नाहीं; पण तेच पावसाचे पाणी तळ्यांत साठवून ठेवले तर त्याने रायभोग तांदळाची शेते सुद्धा पिकतील २. तैसें माझें स्वरूप वाडेंकोडें । अभेदक्तांमाजीं आतुडे । तैं ब्रह्मानंदें गोंधळ पडे । शीग चढे भक्तीची ॥ २०३ ॥ त्याप्रमाणे माझे अनंत अपार स्वरूप प्रेमपूर्वक अभेद भावनेच्या भक्तांमध्येच सांपडते. तेव्हां ब्रह्मानंदाला ऊत येऊनच भक्ति शिखराला पोचते ३. अभेदभक्तांच्या द्वारपाशीं । तीर्थें येती पवित्र व्हावयासी । सुरनर लागते पायांसी । मी हृषीकेषी त्यांमाजीं ॥ २०४ ॥ अभेद भावनेच्या भक्ताच्या दाराशी तीही पवित्र होण्यासाठी येतात. देव व मानव त्याच्या पायीं लागतात व मी भगवानही त्याच्यापाशीच असतो ४. अभेदभक्तांपाशीं देख । सकळ तीर्थें होती निर्दोख । बक्तीचें माहेर तें आवश्यक । मजही सुख त्यांचेनी ॥ २०५ ॥ अभेद भावनेच्या भक्तापाशीं सारी तीर्थे येऊन निर्दोष होतात. ते भक्तीचे माहेर होत. मलाही त्यांच्यामुळेच सुख होतें ५. अभेद जे क्रियास्थिती । या नांव माझी उत्तम भक्ती । ऐसा अतिउल्हासें श्रीपती । उद्धवाप्रती बोलत ॥ २०६ ॥ अभेद भक्तीची क्रिया "कर्मासबाह्य मजदेखत" तिचंच नांव 'उत्तम भक्ति' असें मोठ्या उल्हासाने श्रीकृष्ण उद्धवाला म्हणाला ६. अभेदभक्ती वाडेंकोडें । श्रीकृष्ण सांगे उद्धवापुढें । कथा राहिली येरिकडे । तेंही धडफुडें स्मरेना ॥ २०७ ॥ श्रीकृष्ण उद्धवापुढे अभेद भक्ति मोठ्या आवडीने सांगत असतां कथाभाग एकीकडेच राहिला, ह्याची त्यांना आठवण राहिली नाहीं ७. देव विसरला निरूपण । तंव उद्धवासी बाणली खूण । तोही विसरला उद्धवपण । कृष्णा कृष्णपण नाठवे ॥ २०८ ॥ देव निरूपण विसरले, पण उद्धवाला भक्तीची खूण बाणली. तोही आपले उद्धवपण विसरला; आणि कृष्णालाही कृष्णपणा आठवेनासा झाला ८. अभेदभजनाचा हरिख । देव भक्त झाले एक । दोघां पडोनि ठेलें ठक । परम सुख पावले ॥ २०९ ॥ अभेद भजनाच्या हर्षानें देव आणि भक्त एकच झाले. दोघेही स्तब्ध होऊन बसले व परम सुखी झाले ९. उद्धव निजबोधें परिपूर्ण । तरी पूजाविधानप्रश्न । एथ करावया काय कारण । ऐशी आशंका मन कल्पील ॥ २१० ॥ उद्धव हा आत्मज्ञानाने इतका पुर्ण होता, मग त्याला पूजाविधानाचा प्रश्न करण्याचे कारण काय ? अशी शंका मनांत येईल २१०. तरी उद्धवाच्या चित्तीं । उगा राहतांचि श्रीपती । जाईल निजधामाप्रती । यालागीं प्रश्नोक्ती तो पुसे ॥ २११ ॥ तर उद्धवाच्या मनात असे की, आपण जर उगीच बसलो तर तो निजधामास निघून जाईल. म्हणून तो प्रश्न विचारूं लागला ११. उपासनाकांड गुह्यज्ञान । आगमोक्तपूजाविधान । उद्धवमिषें श्रीकृष्ण । वेदार्थ आपण स्वयें बोले ॥ २१२ ॥ उपासनाकांडांतील गुप्त ज्ञान, आगमोक्त पूजाविधान, वगैरे वेदाचा अर्थ उद्धवाच्या निमित्ताने श्रीकृष्ण आपणच बोलू लागले १२. सकळ वेदार्थ शास्त्रविधी । ग्रंथीं श्रीकृष्ण प्रतिपादी । जैसी श्रद्धा तैसी सिद्धी । व्हावया त्रिशुद्धी साधकां ॥ २१३ ॥ खरोखर साधकांची जशी श्रद्धा असेल तशीच सिद्धि प्राप्त व्हावी म्हणून वेदार्थातील सारा शास्त्रविधि श्रीकृष्ण ह्या ग्रंथामध्ये प्रतिपादन करीत आहेत १३. असो हे ग्रंथव्युत्पत्ती । ऐकता अद्वैतभक्ती । उद्धव निवाला निजचित्तीं । तेणें श्रीपति सुखवला ॥ २१४ ॥ हे ग्रंथाविषयी बोलणे असो. पण अद्वैतभक्ति ऐकता ऐकतां उद्धव मनामध्ये तृप्त झाला; त्यामुळे श्रीकृष्णालाही समाधान वाटले १४. संतोषें म्हणे श्रीकृष्ण । उद्धवा होईं सावधान । पूढील पूजाविधान । तुज मी सांगेन यथोक्त ॥ २१५ ॥ श्रीकृष्ण आनंदाने म्हणाले, उद्धवा! नीट लक्ष दे. पुढील यथोक्त पूजाविधान तुला मी सांगतों १५. पूज्य पूजक एकात्मता ध्यान । करोनियां दृढ धारण । तेंचि बाह्य पूजेलागीं जाण । करावें आवाहन प्रतिमेमाजीं ॥ २१६ ॥ पूज्य व पूजक ह्यांच्या एकात्मतेचे ध्यान दृढ करून, त्याचेंच बाह्य पूजेकरितां प्रतिमेत आवाहन करावें १६. प्रतिमेसंमुख आपण । आवाहनमुद्रा दाखवून । माझी चित्कळा संपूर्ण । प्रतिमेसी जाण भावावी ॥ २१७ ॥ आपण प्रतिमेच्या समोर बसून आवाहनमुद्रा दाखवून माझी सारी चित्कला त्या प्रतिमेत आली आहे अशी भावना करावी १७. तेव्हां मूर्तीचें जडपण । निःशेष न देखावें आपण । मूर्ति भावावी चैतन्यघन । मुख्य 'आवाहन' या नांव ॥ २१८ ॥ त्या वेळी मूर्तीचा जडपणा आपण यत्किंचितही मनांत आणूं नये; मूर्ति चैतन्यरूप आहे असेंच मानावं. ह्याचंच नांव मुख्य 'आवाहन' १८. गुरुमुखें मंत्र निर्दोष । तेणें मंत्रें मूर्तींसी न्यास । करावे सर्वांगीं सावकाश । शास्त्रविन्यास आगमोक्त ॥ २१९ ॥ गुरूच्या मुखाने मिळालेला मंत्र निर्दोष होतो. ह्याकरित त्या मंत्राने मूर्तीच्या सर्वांगावर, आगमशास्त्रोक्त सर्व न्यास सावकाश करावेत १९. एवं आवाहन संस्थापन । सन्निधि सन्निरोधन । संमुखीकरण स्वायतन । या मुद्रा आपण दावाव्या ॥ २२० ॥ अशा प्रकारें आवाहन, संस्थापन, संनिधि सन्निरोधन, संमुखीकरण, स्वायतन ह्या मुद्रा आपण दाखवाव्या २२० अवगुंठन संकलीकरण । या अष्टौ मुद्रा दावूनि जाण । मग हो‍ऊनि सावधान । पूजाविधान मांडावें ॥ २२१ ॥ (मागील ओवींतील सहा) तसेंच अवगुंठन संकलीकरण मिळून आठ मुद्रा दाखवून मग नीट लक्ष लावून आरंभ करावा २१. पाद्योपस्पर्शार्हणादीनुपचारान्प्रकल्पयेत् । धर्मादिभिश्च नवभिः कल्पयित्वाऽऽसनं मम ॥ २५ ॥ पद्ममष्टदलं तत्र कर्णिकाकेसरोज्ज्वलम् । उभाभ्यां वेदतन्त्राभ्यां मह्यं तूभयसिद्धये ॥ २६ ॥ स्नानमंडप कल्पूनि जाण । तेथ आणावा देव चिद्घन । पाद्य अर्घ्य आचमन । मधुपर्क-विधान करावें ॥ २२२ ॥ स्नानमंडपाची कल्पना करून तेथें चित्स्वरूप देवाला आणावे, आणि पाद्य, अर्घ्य, आचमन, मधुपर्क, इत्यादि विधान करावें २२. अभ्यंग अंगमर्दन । पुरुषसूक्तें थथोक्त स्न्नान । पीतांबरपरिधान । स्नानमंडपीं जाण देवासी ॥ २२३ ॥ अभ्यंगानें अंगमर्दन करून पुरुषसूक्ताने यथोक्तस्नान घालावे आणि स्नानाच्या मंडपातच देवाला पीतांबर नेसवावा २३. इतर यथोक्त पूजन । करावें सिंहासनीं संपूर्ण । तें आसन पीठावरण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ २२४ ॥ इतर यथोक्त पूजन सारे सिंहासनावर करावें. तें आसन व पीठावरण (म्हणजे पीठाला वेष्टून राहणाऱ्या देवता) श्रीकृष्ण स्वतः सांगत आहेत २४. सिंहासनीं आवरणक्रम । आधारप्रकृति-कूर्म क्षेम । क्षीराब्धि श्वेतद्वीप कल्पद्रुम । मनोरम भावावा ॥ २२५ ॥ सिंहासनावरील आवरणक्रम म्हटला म्हणजे आधारशक्ति, मूलप्रकृति, क्षीराब्धि, श्वेतद्वीप व तेथील मनोरम कल्पवृक्ष इत्यादिकांची त्या ठिकाणी भावना करावी २५. त्या तळीं रत्नमंडप नेटक । त्यामाजीं विचित्र पर्यंक । त्या मंचकाचा विवेक । यदुनायक सांगत ॥ २२६ ॥ त्याच्याखाली सुरेख रत्नखचित मंडप; त्यांत सुवर्णाचा मंचक म्ह. पलंग कल्पावा. त्या पलंगाचा विचार श्रीकृष्ण सांगतात २६. धर्म ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य । हेचि माचवे अतिवर्य । अधर्म अज्ञान अनैश्वर्य । अवैराग्येंसीं पाय गातें चारी ॥ २२७ ॥ धर्म, ज्ञान, वैराग्य आणि ऐश्वर्य हे त्या मंचकाचे चार पाय होत. अधर्म, अज्ञान, अनैश्वर्य व अवैराग्य ही त्या मंचकाच्या चौकटीची चार आडवी लाकडे होत २७. ईश्वरतत्त्व निजसूत । गुणागुणीं वळोनि तेथ । मंचक विणिला अचुंबित । योगयुक्त महामुद्रा ॥ २२८ ॥ ईश्वर तत्त्व हे सूत, ते त्यांत गुणागुणांनी वळून हा मंचक योगयुक्त महामुद्रेनें मजबूत विणला आहे असें कल्पावें २८. त्या मंचकावरी शेषपुटी । शोभे अतिशयेंसीं गोमटी । सहस्रफणीं मणितेज उठी । छत्राकार पृष्टीं झळकत ॥ २२९ ॥ त्या मंचकावर अत्यंत सुंदर व शोभिवंत असें शेषाचे वेटोळे असून पाठीमागे छत्रासारख्या लागलेल्या हजार फणा त्यांतील रत्नांच्या दिव्यतेजानें झळकत असतात २९; शेषपुटीमाजीं निर्मळ । विकासलें रातोत्पळ । सकर्णिक अष्टदळ । शोभे कमळ मनोहर ॥ २३० ॥ शेषाच्या वेटोळ्यामध्ये देठासह निर्मळ लाल कमळ उमललें आहे, त्याला आठ पाकळ्या असून ते मनोहरपणाने शोभते २३०, सत्‌शक्ति कमळकंदमूळ । ज्ञाननाळ त्याचें सरळ । प्रकृति अष्टधा जे सबळ । तेंचि अष्टदळ कमळाचें ॥ २३१ ॥ सत्-शक्ति हें त्या कमलकंदाचे मूळ, व ज्ञान हा त्याचा सरळ देंठ, आणि अष्टधा प्रकृति ह्या त्या कमळाच्या आठ पाकळ्या होत ३१. ऐसें कमळ अतिसुंदर । षड्विकार तेचि केसर । वैराग्यकर्णिका सधर । मघमघी थोर सुवासें ॥ २३२ ॥ असें तें अत्यंत सुंदर कमळ असून षड्विकार हे त्याचे केसर होय; आणि वैराग्य हा त्यांतील घमघमीत मकरंद होय ३२. पूर्वादि कमळदळीं जाणा । देवता न्यासाव्या त्या त्या स्थाना । विमळा उत्कर्षणी आणि ज्ञाना । क्रियाशक्ती जाणा चौथी पैं ॥ ३३ ॥ पूर्वादि अष्ट दिशांच्या कमळदळांमध्ये त्या त्या देवतांचा न्यास करावा. विमळा, उत्कर्षिणी, ज्ञाना आणि चौथी क्रियाशक्ति ३३. योगा प्रह्वी सत्या ईशाना । कर्णिका योजिजे मध्यस्थाना । कल्पूनि अनुपम रचना । अनुग्रहा जाणा स्थापावी ॥ २३४ ॥ त्याचप्रमाणे योगा, प्रव्ही , सत्या आणि ईशाना अशा अष्टशक्तींची स्थापना करावी. याप्रमाणे अनुपम कल्पनेने रचलेल्या कमलाच्या मध्यभागी नवव्या अनुग्रहेची स्थापना करावी ३४. आत्मा अंतरात्मा परमात्मा । हा संमुखभाग देवोत्तमा । सत्त्व रज आणि मोह तमा । पुरुषोत्तम पृष्ठिभाग ॥ २३५ ॥ आत्मा, अंतरात्मा, आणि परमात्मा हा देवोत्तमाचा पुढचा भाग होय. सत्त्व, रज, मोह, तम हा त्या पुरुषोत्तमाचा पृष्ठभाग होय ३५. ऐशापरी पीठन्यास । आगमोक्त सावकाश । करूनियां हृषीकेश । सिंहासनास आणावा ॥ २३६ ॥ ह्याप्रमाणे सावकाश आगमोक्त पीठन्यास करून देवाधिदेवाला सिंहासनावर आणावें ३६, छत्र आणि युग्म चामर । नाना वाद्यें जयजयकार । दावूनि पीठ मुद्रा सधर । आसनीं श्रीधर बैसवावा ॥ २३७ ॥ छत्र आणि दोन चवऱ्या यांसह नानाप्रकारच्या वाद्यांच्या जयजयकारयुक्त गजरांत पीठ व मुद्रा नीट दाखवून श्रीहरीला आसनावर बसवावें ३७. मज सर्वगतासी आवाहन । मज अधिष्ठानासी आसन । मज निर्विकारासी जाण । दाविती आपण विकारमुद्रा ॥ २३८ ॥ मी सर्वव्यापी असता मला आवाहन; मज सर्वाधिष्टानाला आसन; मला निर्विकाराला विकार-मुद्रा दाखवितात ३८. मज चिद्रूपालागीं लोचन । निःशब्दा कल्पिती श्रवण । मज विश्वमुखासी वदन । निमासुरें जाण भाविती ॥ २३९ ॥ मज ज्ञानस्वरूपाला डोळे; निःशब्दाला कान व मला विश्वतोमुखाला सुंदर मुख आहे अशी कल्पना करितात ३९. मी विश्वांघ्री दों पायीं चालत । मज विश्वबाहूसी चारी हात । मज सर्वगतातें एथ । स्थान भावित एकदेशी ॥ २४० ॥ मी विश्वपाद असतांना दोन पायांनी चालतों; मला विश्वबाहूला चार हात; आणि सर्वगताला एकदेशी स्थान कल्पितात २४०. मज निरुपचारासी उपचार । मज विदेहासी अळंकार । मज सर्वसमाना अरिमित्र । भावना विचित्र भाविती ॥ २४१ ॥ मज निरुपचाराला उपचार; मज विदेहाला अलंकार व सर्वत्र सम असणाराला शत्रु-मित्र; अशा विचित्र कल्पना करतात ४१. मज अकर्त्या कर्मबंधन । अजासी जन्मनिधन । नित्यतृप्तासी भोजन । निर्गुणा सगुण भाविती ॥ २४२ ॥ मज अकर्त्याला कर्मबंधन; अजन्म्याला जन्म-निधन; नित्यतृप्ताला भोजन; आणि निर्गुणाला सगुण अशी कल्पना करतात ४२. या अवघियांचा अभिप्रावो । उपासनाकांडनिर्वाहो । जैस जैसा भजनभावो । तैसा मी देवो तयांसी ॥ २४३ ॥ ह्या साऱ्यांचे तात्पर्य हेच की, उपासनाकांडाचा निर्वाह व्हावा. उपासकांचा जसा भाव असतो, तसा मी देव त्यांना होतो ४३. मी अवाप्त सकळकाम । परी भक्तप्रेमालागीं सकाम । जैसा भक्तांचा मनोधर्म । तैसा पुरुषोत्तम मी तयां ॥ २४४ ॥ मी पूर्णकाम असतांही भक्ताच्या प्रेमासाठी सकाम होतों; भक्तांचा जसा मनोभाव असतो, त्याप्रमाणेच मी पुरुषोत्तम त्यांना दिसतो ४४. भक्त जैसा भावी मातें । मी तैसाचि होयें त्यातें । तो जें जें अर्पी भावार्थे । तें अर्पे मातें सहजचि ॥ २४५ ॥ भक्त जशी माझी भावना करतो, तसाच मी त्याला होतो. तो जें जें मला भावार्थाने अर्पण करतो, तें तें मला सहजच पोचते ४५. मी सर्वत्र भरलों असें । तेथ जो जेथ मज उद्देशें । भक्त भावार्थें अर्पुं बैसे । तें अर्पे अनायासें सहजें मज ॥ २४६ ॥ मी सर्वत्र भरलेलाच आहे; भक्त मला उद्देशून भक्तीने अर्पण करावयाला जेथे बसेल, तेथे मला तें अनायासें सहजच अर्पण होतें ४६. मी सर्वत्र देवाधिदेव । तैसा प्राणीयांचा नव्हे भाव । यालागीं भक्तांचा जेथ सद्भाव । तेथ मी देव सहजेंचि ॥ २४७ ॥ मी देवाधिदेव सर्वत्र आहेच, अशी दरोबस्त प्राण्यांची भावना होत नाहीं; म्हणून भक्तांचा जेथे भाव असतो, तेथे सहजच मी देव प्रगट होतो ४७. यालागें वडेंकोडें । भक्तभावार्थ मज आवडे । भक्तभावाहूनि पुढें । वैकुंठ नावडे क्षीराब्धीही ॥ २४८ ॥ तात्पर्य भक्ताचा भावार्थ मला फार आवडतो; भक्ताच्या भावार्थापुढे मला वैकुंठ किंवा क्षीराब्धीसुद्धा आवडत नाही ४८. भक्तभावार्थाचीं भूषणें । अंगीं बाणावया श्रीकृष्णें । म्यां निर्गुणेंही सगुण होणें । भावार्थगुणें भक्तांच्या ॥ २४९ ॥ भक्तांच्या भावार्थाचे अलंकार घालण्यासाठी मला निर्गुण श्रीकृष्णाला सगुण रूप घ्यावे लागते. हे सर्व भक्तांच्या भावार्थासाठी ४९. यालागीं मी अजन्मा जन्में । अकर्माही करीं कर्में । अनामा मी धरीं नामें । भक्त मनोधर्में तरावया ॥ २५० ॥ ह्याकरितांच मी अजन्मा असूनही जन्म घेतों; अकर्मा असूनही कर्म करतों; अनामा असूनही भक्ताला त्यांच्या मनोधर्मानुसार तारण्यासाठी नामें धारण करतों २५०. निर्गुणीं लागल्या मन । मनचि होय चैतन्यघन । सगुणीं ठसावल्या मन । साधक श्रीकृष्ण स्वयें होती ॥ २५१ ॥ निर्गुणाच्या ठिकाणी मन लागले असतां तें चैतन्यरूप होऊन जाते; आणि सगुण स्वरूपांतच मन गढून गेले असता साधक स्वत:च श्रीकृष्णरूप होतात ५१. निर्गुणाचा बोध अटक । यालागीं उपासनविवेक । सगुणमूर्ति भावूनि देख । तरले साधक अनायासें ॥ २५२ ॥ निर्गुणाचें ज्ञान होणे फार कठीण आहे, म्हणून ही उपासनेची योजना आहे. सगुण मूर्तीची भावना करून साधक अनायासें तरून जातात ५२. हे आगमोक्त उपासनविधी । येणें भोगमोक्ष उभयसिद्धी । साधक पावती त्रिशुद्धी । मी कृपानिधि संतुष्टें ॥ २५३ ॥ हे उपासनाविधीचे आगमोक्त विधान सांगितले. यायोगें साधकांना भोग व मोक्ष दोन्हीही साध्य होतात व मी कृपानिधि परमात्मा संतुष्ट होतों ५३. तेंचि उपासनाविधिविधान । मागां सांगतां पूजन । देव सिंहासनीं बैसल्या पूर्ण । पुढें आवरणपूजा ऐक ॥ २५४ ॥ मागे पूजाविधान सांगतांना पूजेसाठी देव सिंहासनावर आणून बसवावा असे सांगितले. त्यानंतर आवरणपूजा कशी करावी ते सांगतों ऐक ५४. सुदर्शनं पाञ्चजन्यं गदासीषुधनुर्हलान् । मुसलं कौस्तुभं मालां श्रीवत्सं चानुपूजयेत् ॥ २७ ॥ अण्वी जीवकळेसी 'देहावरण' । सिंहासनीं 'शक्त्यावरण' । सुदर्शनादि आयुधावरण' । आपुलीं आपण हरि सांगे ॥ २५५ ॥ अण्वी-जीवकलेला देहावरण, सिंहासनावर शक्तीचे आवरण, आणि सुदर्शनादि आयुधावरणे श्रीकृष्ण आपली आपणच सांगत आहेत ५५. सतेज धार सुदर्शन । शंख शोभे पांचजन्य । नंदक तो खड्‌ग जाण । गदा गहन कौमोदकी ॥ २५६ ॥ लखलखीत तीक्ष्ण धारेचे 'सुदर्शन'; शोभिवंत 'पांचजन्य' शंख ; 'नंदक' नावाचे खङग ; आणि 'कौमोदकी' नावाची प्रचंड गदा ५६, शार्ङ्ग-धनुष्य अतिसबळ । सुवर्णपुंखें बाण सरळ । हल आणि मुसळ । आयुधें प्रबळ पूजावीं ॥ २५७ ॥ अत्यंत बळकट असें ' शान्ग ' नांवाचे धनुष्य; सुवर्णमय बुंधाचे सरळ बाण; 'नांगर' आणि 'मुसळ'; ह्या प्रबळ आयुधांचीही पूजा करावी ५७. या आठवी भुजा सायुधा सरळा । कंठी कौस्तुभ वनमाळा । कांसे कशिला पिंवळा । घनसांवळा शोभत ॥ २५८ ॥ सशस्त्र सरळ आठ हात ; गळ्यामध्ये कौस्तुभमणि आणि वनमाला ; कमरेखाली नेसलेला पिवळा पीतांबर; यांनी मेघासारखी श्यामवर्ण सुंदर मूर्ति कल्पावी ५८. ब्रह्मण्यदेव रमानाथ । ब्राह्मणाचा चरणघात । हृदयीं अलंकार मिरवत । शोभा अद्भुत तेणें शोभे ॥ २५९ ॥ साक्षात् लक्ष्मीचा पति, पण ब्राह्मणाने मारलेली लाथ, अलंकार म्हणून हृदयावर मिरविणारा ब्राह्मणभक्त देव त्या श्रीवत्सचिन्हाने विलक्षणच शोभा पावतो. (त्या श्रीवत्साची पूजा करावी) ५९. चिद्रत्नांच्या अळंकारीं । गुण काढोनियां बाहेरी । वोविली वैजयंती कुसरी । ते हृदयावरी रुळत ॥ २६० ॥ चिद्रत्नाच्या अलंकारामधील गुण बाहेर काढून मोठ्या कुशलतेने ओवलेली वैजयंतीमाळाही हृदयावर रुळत आहे २६०. यापरी साळंकार सायुध । शंखचक्रपद्मेसीं अगाध । ऐसा शोभला स्वयंबोध । नारदादि संनिध तिष्ठती सदा ॥ २६१ ॥ ह्याप्रमाणे सालंकार आणि सायुध; शंख, चक्र, पद्मादिकांसहवर्तमान अद्भुत दिसणारा असा स्वयंबोध (स्वयंप्रकाश) भगवान् : ज्याच्याजवळ नारदादिक सदोदित उभे असतात ६१. यापरी साळंकार सायुध । पूज्य पूजोनियां गोविंद । मग पूजावे पार्षद । ऐक विशद सांगेन ॥ २६२ ॥ ह्याप्रमाणे अलंकारांसहवर्तमान व आयुधांसहवर्तमान पूज्य जो श्रीहरि त्याची पूजा करून मग त्याच्या परिवाराची पूजा करावी. ते पार्षदही तुला विशद करून सांगतों, ऐक ६२. नन्दं सुनन्दं गरुडं प्रचण्डं चण्डमेव च । महाबलं बलं चैव कुमुदं कुमुदेक्षणम् ॥ २८ ॥ दुर्गां विनायकं व्यासं विष्वक्सेनं गुरून् सुरान् । स्वे स्वे स्थाने त्वभिमुखान् पूजयेत्प्रोक्षणादिभिः ॥ २९ ॥ नंद सुनंद देवापाशीं । गरुड सदा तिष्ठे दृष्टीसी । चंड प्रचंड दोनी बाहींसीं । अहर्निशीं तिष्ठती ॥ २६३ ॥ नंद आणि सुनंद हे नेहमी देवापाशी असतात. गरुड तर नेहमी डोळ्यांसमोर उभाच असतो. चंड व प्रचंड हे दोहों बाजूला दोघे रात्रंदिवस उभे असतात ६३. बळ आणि महाबळ । सुमुख संज्ञें अवधानशीळ । कुमुद कुमुदाक्ष केवळ । पाठीसी प्रबळ बळें उभे ॥ २६४ ॥ बळ आणि महाबळ हे नेत्रसंकेतानेच आज्ञा झेलण्यास तत्पर असतात; आणि कुमुद व कुमुदाक्ष हे महासामर्थ्यवान् दोघे पाठीशी उभे असतात ६४. गरुड दृष्टीं तिष्ठे आपण । येर नंदादि जे अष्टौ जन । ते अष्टौ दिशांप्रति जाण । पार्षदावरण हरिनिकटीं ॥ २६५ ॥ गरुड हा डोळ्यांसमोरच उभा असतो; आणि बाकीचे नंदादिक जे आठ असामी ते आठ दिशांकडे असतात. ह्याप्रमाणे श्रीहरीच्या संनिध असणारें हें पार्षदावरण होय ६५. दुर्गा विनायक जाण । व्यास आणि विष्वक्सेन । चहूं कोनीं चारी स्थापून । करावें पूजन देवाभिमुख ॥ २६६ ॥ ह्याशिवाय दुर्गा, विनायक, व्यास आणि विष्वक्सेन चार कोपऱ्याला चौघे स्थापन करून देवाच्यासमोरच त्यांचेही पूजन करावें ६६. मूळमूर्तीसी अभिन्नाकारु । गुरु आणि परमगुरु । परमेष्ठिगुरूसी एकाकारु । पूजाप्रकारु करावा ॥ २६७ ॥ मूळ मूर्तीशी एकरूप असणारे गुरु व परमगुरु यांचे परमेष्ठी गुरुशी ऐक्य धरून पूजन करावें ६७. इंद्रादि अष्टौ लोकपाळ । आह्वानूनियां सकळ । स्थापूनि अष्टौ दिशा केवळ । तेही तत्काळ पूजावे ॥ २६८ ॥ तसेच इंद्रादिक अष्ट लोकपाळ या सर्वाचे आवाहन करून त्यांचीही आठ दिशांना स्थापना करावी व त्यांचेही त्या वेळी पूजन करावें ६८. गुरु-दुर्गादिक लोकपाळ । पूजावे सांगोपांग सकळ । प्रोक्षणपाद्यादि अविकळ । पूजा निश्चळ करावी ॥ २६९ ॥ गुरु-दुर्गादिक व अष्ट लोकपाळांची, प्रोक्षण-पाद्य इत्यादि उपचारांनी निश्चळ मनाने यथासांग पूजा करावी ६९. तेचि पूजेचे पूजोपचार । कोण कोण पैं प्रकार । साही श्लोकीं शार्ङ्गधर । संक्षोपाकार सांगत ॥ २७० ॥ त्या पूजेला उपचार कोणते व प्रकार किती ते पुढील सहा श्लोकांत श्रीकृष्ण संक्षेपाने सांगतात २७०. चन्दनोशीरकर्पूरकुङ्कुमागुरुवासितैः । सलिलैः स्नापयेन्मन्त्रैर्नित्यदा विभवे सति ॥ ३० ॥ स्वर्णघर्मानुवाकेन महापुरुषविद्यया । पौरुषेणापि सूक्तेन सामभीरजनादिभिः ॥ ३१ ॥ एळा वाळा कर्पूर । चंदन कुंकुम केशर । त्यांमाजीं मेळवूनि अगर । धूपिलें नीर स्न्नपनासी ॥ २७१ ॥ वेलची, वाळा, कापूर, चंदन, कुंकू, केशर, यांत कृष्णागर मिळवून त्याने सुवासिक केलेले पाणी स्नानाला घ्यावे ७१. सुवासित सपरिकर । गंगाजळ अतिपवित्र । शंखमुद्रापुरस्कार । शंखीं तें नीर भरावें ॥ २७२ ॥ सुवासिक केलेलें अत्यंत पवित्र गंगाजळ शंखामध्ये शंखमुद्रा दाखवून भरावे ७२. ऐसें जळ घेऊनि शुद्ध । आपस्तंबशाखेचें प्रसिद्ध । 'सुवर्णधर्मनुवाक' पद । तेणें अभिषेक विशद मज करावा ॥ २७३ ॥ असें शुद्ध जळ घेऊन आपस्तंब शाखेतील 'सुवर्णधर्म.' हा प्रसिद्ध अनुवाक म्हणून त्याने नीट अभिषेक करावा ७३. अथवा केवळ 'पुरुषसूक्त' । 'रुद्राभिषेक' 'विष्णुसूक्त' । इंहीं मंत्रीं मंत्रोक्त । देवासीं यथोक्त स्नान द्यावें ॥ २७४ ॥ अथवा नुसतें पुरुषसूक्त, रुद्राभिषेक, किंवा विष्णुसूक्त या मंत्रांनी देवाला स्नान घालावें ७४. कां सामवेदींचें गायन । त्यामाजीं सामनीराजन । तेणेंहीकरूनियां जाण । देवासी स्नान करावें ॥ २७५ ॥ किंवा सामवेदांतील गायन गाउन अर्थात त्यांतील राजनादि सामें गाऊन तेणेंकरून देवाला स्नान घालावें ७५. असल्या वैभवसंपन्न । नित्य द्यावें हें महास्नान । नातरी पर्वविशेषें जाण । करावें आपण जयंत्यादिकीं ॥ २७६ ॥ द्रव्यानुकूलता असल्यास अशा थाटाने रोज महाभिषेक करावा. नाही तर विशेष पर्वाच्या दिवशी किंवा जयंतीउत्सवादिकांचे वेळी असें स्नान घालीत असावें ७६. आगमोक्त सुलक्षण । 'महापुरुषविद्या' पूर्ण । तेणेंही करूनि आपण । देवासी स्नान करावें ॥ २७७ ॥ आगमशास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे सुलक्षण अशी महापुरुषविद्या (जितं ते पुण्डरीकाक्ष.) इत्यादिकीकरूनही देवाला स्नान घालावें ७७. देवासी पूर्ण झालिया स्नान । करावें मंगळनीरांजन । मग वस्त्रें अलंकार भूषण । देवासी आपण अर्पावीं ॥ २७८ ॥ देवांचे स्नान संपूर्ण झाले म्हणजे मंगलारती करावी. आणि मग देवाला वस्त्रें , भूषणे, इत्यादींनी अलंकृत करावें (शृंगारावे) ७८. वस्त्रोपवीताभरणपत्रस्रग्गन्धलेपनैः । अलङ्कुर्वीत सप्रेम मद्भक्तो मां यथोचितम् ॥ ३२ ॥ देवो स्वरूपें घनसांवळा । कांसे कसावा सोनसळा । हेमसूत्र अर्पूनि गळां । रत्नमेखळा बाणावी ॥ २७९ ॥ देव हा वर्णाने मेघासारखा श्याम म्ह. सांवळा आहे. त्याच्या कमरेला जरी-पीतांबर नेसवावा, गळ्यात सुवर्णयज्ञोपवीत घालून कंबरेत रत्नजडित कडदोरा घालावा. ७९. वांकीअंदुवांचा गजर । चरणीं नूपुरांचा झणत्कार । मुकुटकुंडले मनोहर । हृदयीं गंभीर महापदक ॥ २८० ॥ वांकी आणि तोरड्या ह्यांचा गजर; पायांत धुंगरूंचा शणत्कार; मस्तकावर मनोरम मुगुट व कानांत कुंडलें; आणि हृदयावर सुंदर महापदक २८०. जडित मोतिलग पत्रवेली । अतिशोभित दिसे निढळीं । तिलक पिंवळा तयातळी । कंठी झळाळी कौस्तुभ ॥ २८१ ॥ कपाळावर (मुकुटाच्या खाली) रत्नजडित मोत्यांची वेल, त्याच्याखाली लावलेला पिवळा गंधाचा टिळा; आणि गळ्यांत झळकणारा कौस्तुभमणि ८१. बाहीं बाहुवटे वीरकंकणें । करमुद्रिका रत्नखेवणें । पीतांबर झळके कोणें मानें । रविबिंब तेणें लाजविलें ॥ २८२ ॥ भुजांवर बाहुटे व वीरकंकणे ; बोटांत रत्नजडित आंगठ्या; आणि पीतांबराची झांक तर अशी की, त्या तेजापुढे सूर्यतेजही फिके पडेल ८२. सांवळें अंगीं गोमटी । शुभ्र चंदनाची शोभे उटी । सुमनमाळा वीरगुंठीं । होत घरटीं मधुकरां ॥ २८३ ॥ देवाच्या सावळ्या अंगावर शुभ्र चंदनाची लावलेली उटी शोभते आहे; मस्तकावरील केसांच्या झुपक्यावर गुंडाळलेल्या पुष्पांच्या माळा, ज्यांवर भ्रमर घरटी करूं पाहात आहेत ८३. वैजयंती वनमाळा । आपाद रुळे गळां । घवघवीत दिसे डोळां । घनसांवळा शोभत ॥ २८४ ॥ वैजयंती व वनमाळा पायांपर्यंत लोंबत आहेत व नेत्रांना त्या कशा घवघवीत दिसताहेत. अशा रीतीने तो मेघश्याम देव शोभत आहे ८४. एवं वस्त्रालंकारभूषणीं । स्वयं पूजावा शार्ङ्गपाणी । प्प्जेहूनियां मनीं । श्रद्धा कोटिगुणीं असावी ॥ २८५ ॥ याप्रमाणे वस्त्रालंकारभूषणांनी श्रीहरीची पूजा करावी. पण पूजेपेक्षाही कोट्यवधि पट अधिक श्रद्धा मनात असावी ८५, भक्त असो अतिसंपन्न । अथवा हो कां अतिनिर्धन । जेथ शुद्ध श्रद्धा संपूर्ण । तेथ नारायण संतुष्टे ॥ २८६ ॥ भक्त अतिशय श्रीमान् असो, अतिशय दरिद्री असो; जेथे शुद्ध आणि परिपूर्ण श्रद्धा असते, तेथेंच नारायण संतुष्ट होतो ८६. सकळ पूजेचें कारण । मुख्य श्रद्धाचि गा प्रमाण । अत्यंत श्रद्धे जो संपन्न । तो देवाचा पूर्ण पढियंता ॥ २८७ ॥ सर्व पूजेमध्ये श्रद्धा हीच मुख्य प्रमाण आहे. अत्यंत श्रद्धायुक्त असतो तोच देवाचा अत्यंत आवडता होतो ८७. पाद्यमाचमनीयं च गन्धं सुमनसोऽक्षतान् । धूपदीपोपहार्याणि दद्यान्मे श्रद्धयार्चकः ॥ ३३ ॥ एवं मूर्ति शृंगारिल्या पूर्ण । द्यावें पाद्य अर्घ्य आचमन । देऊनि मथुपर्कविधान । करावें पूजन श्रद्धयुक्त ॥ २८८ ॥ अशा प्रकारें मूर्ति पूर्णपणे श्रृंगारली म्हणजे पाद्य, अर्घ्य व आचमन यावे आणि मधुपर्कविधान देऊन श्रद्धायुक्त पूजा करावी ८८. गंधाक्षता शुद्ध सुमन । धूप दशांग दीपदान । दीपावली नीराजन । श्रद्धा मदर्चन साधकां ॥ २८९ ॥ गंध, अक्षता, चांगली चांगली फुलें, दशांग धूप, दीपदान, नीरांजन, इत्यादि साहित्याने साधकांनी पूर्ण श्रद्धेने माझी पूजा करावी ८९. गुडपायससर्पींषि शष्कुल्यापूपमोदकान् । संयावदधिसूपांश्च नैवेद्यं सति कल्पयेत् ॥ ३४ ॥ झाल्या घूप दीप नीरांजन । देवासी वोगरावें भोजन । नानापरीचें पक्वान्न । अन्न सदन्न रसयुक्त ॥ २९० ॥ धूप, दीप, नीरांजन वगैरे दाखवून झाले म्हणजे देवास भोजन अर्पण करावे. त्यात नाना प्रकारची पक्वान्ने व षड्रसयुक्त अन्न असावे २९०. मांडा साकरमांडा गुळवरी । शष्कुल्या अमृतफळें क्षीरधारी । दुधामाजीं आळिली क्षीरी । वाढिली परी वळिवट ॥ २९१ ॥ मांडे, साखरमांडे, गुळवरी, करंज्या, अमृतफळे, बासुंदी, दुधांत बोटवे घालून आटीव दुधाची क्षीर ९१. मधुवडा कोरवडा । लाडू तिळवयांचा जोडा । रुची आला अंबवडा । ठायापुढां वाढिंनला ॥ २९२ ॥ घारगे, कोरवडे, लाडू, तिळांचे लाडू, तसेंच अंबवडे वगैरे पदार्थ पुढे वाढावेत ९२. पत्रशाकांची प्रभावळी । भात अरुवार जिरेसाळी । सूप सोलींव मुगदाळी । गोघृत परिमळीं सद्यस्तप्त ॥ २९३ ॥ शाकभाज्या दुसऱ्या ओळीला; मध्यंतरी जिरेसाळी मऊ भात, त्यावर सोलीव मुगांच्या डाळीचे पिवळें धमक वरण व घमघमित सुवासाचे गाईचे लोणकढत तूप ९३ ; सांजा सडींव गुळयुक्त । एळा मिरें घालूनि आंत । पाक केला घ्रुतमिश्रित । सेवितां मुखांत अरुवार ॥ २९४ ॥ गूळ घालून उत्तम सडून केलेला सांजा, त्यांत वेलची मिरी घालून व तुपांत परतून मऊ केलेला, तोंडांत घालतांच अरुवार लागणारा असा ९४ ; कथिका तक्राची गोमटी । आम्ररसें भरली वाटी । शिखरणी केळांची वाडिली ताटीं । देखोनि लाळ घोंटी अमरेंद्र ॥ २९५ ॥ त्याचप्रमाणे ताकाची उत्तम कढी; आंब्याच्या रसाने भरलेली वाटी आणि ताटांत केळ्याची वाढलेली शिखरण, जी पाहून इंद्रानेसुद्धा लाळ घोटावी ९५. दधि दुग्ध साय साकर । नैवेद्या वाढिले परिकर । देव न पाहे उपचार । श्रद्धा श्रीधर तृप्त होय ॥ २९६ ॥ तसेंच दही, दूध, साय, साखर, इत्यादि पदार्थही नैवेद्याला वाढावे. परंतु हे लक्षात ठेवावें की, देव काही उपचारांकडे लक्ष देत नाही; तो श्रद्धेनेच तृप्त होतो ९६. सामर्थ्य असलें करावयासी । तरी हे परवडी प्रतिदिवशीं । नैवेद्य अर्पावे देवासी । ना तरी पर्वविशेषीं अर्पावे ॥ २९७ ॥ करावयाला सामर्थ्य असेल तर इतके प्रकार रोज करून देवाला नैवेद्य अर्पण करावा. नाही तर विशेष पर्वणीच्या दिवशी अर्पण करावेत ९७. उपास्यमूर्ति जे साचार । ते जयंतीस सविस्तर । पर्वविशेषीं उपचार । पूजा अपार हरि सांगे ॥ २९८ ॥ खरोखरच आपली जी उपास्य मूर्ति असेल, तिच्या जयंतीच्या दिवशी व विशेष पर्व असेल त्या दिवशी अर्पण करणेचे पूजोपचार श्रीहरि सांगत आहेत ९८. अभ्यङ्गोन्मर्दनादर्श दन्तधावाभिषेचनम् । अनाद्यगीतनृत्यादि पर्वणि स्युरुतान्वहम् ॥ ३५ ॥ पर्वे बोलिलीं आगमोक्तीं । अथवा वार्षिक पर्वे येती । कां निजमूर्तीची जयंती । ते पूजा श्रीपति स्वयें सांगे ॥ २९९ ॥ आगमशास्त्रांत सांगितलेली पर्वे किंवा इतर वार्षिक पर्वे येतात तीं, अथवा आपल्या उपास्य मूर्तीची जयंती येते त्या दिवशींची पूजा श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात ९९, दंतधावन उद्वर्त्तन । मूर्तिसी द्यावें अभ्यंजन । पंचामृते करूनि स्नपन । विचित्राभरण पूजावी ॥ ३०० ॥ दंतधावन, उद्वर्तन, अभ्यंजन हे मूर्तीला देऊन पंचामृताचें स्नान घालावे व नाना प्रकारच्या आभरणांनी तिची पूजा करावी ३००. पूजोनि साळंक्रुत देवासी । नैवेद्य अर्पावे षड्रसीं । देऊनि करोद्वर्तनासी । मुखवासासी अर्पावें ॥ ३०१ ॥ अलंकारासहवर्तमान देवाची पूजा करून षड्रसानाचा नैवेद्य अर्पण करावा. नंतर हात धुण्यासाठी सुवासिक उदक देऊन मुखशुद्धीसाठी तांबूल अर्पण करावा १. देव विसरला देवपणासी । तें देवपण भेटे देवासी । ऐशिया दाखवावें आदर्शासी । तेणें देवदेवासी उल्हासु ॥ ३०२ ॥ देव आपला देवपणा विसरला होता. ते देवपण देवाला भेटलें अशा भावनेने देवाला आरसा दाखवावा म्हणजे देवाधिदेवाला संतोष होतो २. पर्वविशेषीं जयंतीसी । मेळवूनि संतविष्णवांसी । करावें गीतनृत्यकीर्तनासी । अतिप्रेमेंसीं अहोरात्र ॥ ३०३ ॥ विशेष पर्वाच्या दिवशी किंवा जयंतीच्या दिवशी संतवैष्णवांना जमवून अत्यंत प्रेमाने रात्रंदिवस गीत, नृत्य, कीर्तन करावें ३. आगमोक्त दीक्षा हवन । करितां तत्काळ देव प्रसन्न । त्या होमाचें विधिविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ३०४ ॥ तसेंच शास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे दीक्षा घेऊन हवन केले असतांही देव तत्काल प्रसन्न होतो. उद्धवा ! त्या होमाचे विधिविधानही नीट लक्ष देऊन ऐक ४. विधिना विहिते कुण्डे मेखलागर्तवेदिभिः । अग्निमाधाय परितः समूहेत्पाणिनोदितम् ॥ ३६ ॥ परिस्तीर्याथ पर्युक्षेदन्वाधाय यथाविधि । प्रोक्षण्याऽऽसाद्य द्रव्याणि प्रोक्ष्याग्नौ भावयेत माम् ॥ ३७ ॥ आगमोक्त कुंडविधान । लांबी रुंदी खोली कोण । गणूनि उंचीचें प्रमाण । कुंड संपूर्ण साधावें ॥ ३०५ ॥ कुंडाचे विधान म्ह. आगमशास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे त्याची लांबी, रुंदी, खोली व कोपरे हे प्रमाणात धरून उंचीचे प्रमाणही बरोबर मोजून सगळे कुंड तयार करावें ५. स्वशाखा जें वेदप्रोक्त । मेखळायुक्त साधावी गर्त । योनीसकट वेदी तेथ । लक्षणोक्त साधावी ॥ ३०६ ॥ आपल्या शाखेच्या वेदामध्ये सांगितल्याप्रमाणे मेखलेसहवर्तमान गर्ता तयार करून योनीसहवर्तमान यथोक्त लक्षणाची वेदी तयार करावी ६. तेथ करूनि अग्न्याधान । प्रतिष्ठिला जो हुताशन ॥ त्यासी करूनि करस्पर्शन । परिसमूहन करावें ॥ ३०७ ॥ तीवर अग्न्याधान करून जो अग्नि स्थापन केला असेल, त्याला करस्पर्श करून परिसमूहन करावें ७. दर्भी करावें परिस्तरण । मग करावें पर्युक्षण । इध्माबर्हिविसर्जन । त्रिसंधान ठेवावें ॥ ३०८ ॥ दर्भानी परिस्तरण करावें आणि मग पर्युक्षण करावें. इध्माबर्हि विसर्जन करून त्यावर त्रिसंधान (प्रादेशमात्र तीन ठिकाणी तोडून विशिष्ट रीतीने बांधलेली रज्जू ) ठेवावें ८. करूनि बर्हीचें आस्तरण । करावें आज्यस्थालीस्थापन । व्याहृतीं समिधाहोम जाण । 'अन्वाधान' त्या नांव ॥ ३०९ ॥ बर्हिचें, आस्तरण करून त्यावर तुपाचे भांडे ठेवावे. व्याहृतींनी समिधांचा होम करणे ह्याला 'अन्वाधान ' असे म्हणतात ९. प्रोक्षणीपात्रींचें विधान । करूनि भरावें जळ पूर्ण । तेणें कुशाग्रजळें आपण । होमद्रव्यें जाण प्रोक्षावीं ॥ ३१० ॥ प्रोक्षणीपात्राचे जे विधान असेल ते करून ते पाण्याने पुरते भरावें. आणि दर्भाच्या शेंड्याने त्यांतील उदक घेऊन सारी होमद्रव्ये प्रोक्षण करावीत ३१०. कुंडीं प्रदीप्त हुताशन । तेथ करावें माझें ध्यान । तें ध्यानमूर्तीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३११ ॥ नंतर कुंडामधील प्रदीप्त अग्नीमध्ये माझें ध्यान करावे. त्या ध्यानाच्या मूर्तीचे लक्षण स्वतःच श्रीकृष्ण सांगतात ११. तप्तजाम्बूनदप्रख्यं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः । लसच्चतुर्भुजं शान्तं पद्मकिञ्जल्कवाससम् ॥ ३८ ॥ स्फुरत्किरीटकटककटिसूत्रवराङ्गदम् । श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्‌कौस्तुभं वनमालिनम् ॥ ३९ ॥ जैसा तप्तस्वर्णभा । तैशी मूर्तीची अंगप्रभा । चतुर्भुज साजिरी शोभा । चिन्मात्रगाभा साकार ॥ ३१२ ॥ तप्तसुवर्णाच्या कांतीप्रमाणे त्या मूर्तीची अंगकांति असून ती चतुर्भुज व अतिशय शोभिवंत आणि चिन्मात्र गाभ्याची अशी साकार आहे १२. शंखचक्रगदाकमळ । कांसे पीतांबर सोज्ज्वळ । लोपूनि अग्निप्रभाज्वाळ । मूर्तिप्रभा प्रबळ प्रकाशे ॥ ३१३ ॥ हातांत शंख, चक्र, गदा, पद्म ही आयुधे, कमरेला दिव्य पीतांबर; अग्नीची प्रभाही लोपून जाईल अशी त्या मूर्तीची प्रभा फांकत आहे १३. मुकुटकुंडले मेखळा । श्रीवत्स शोभे वक्षस्थळा । आपाद रुळे वनमाळा । झळके गळां कौस्तुभ ॥ ३१४ ॥ मुकुट, कुंडलें, मेखला म्ह. कमरपट्टा, वक्षःस्थळावर शोभणारे श्रीवत्सलांछन, पायापर्यंत रुळणारी वनमाला, आणि गळ्यांत झळकणारा कौस्तुभमणि, अशा प्रकारे मूर्तीचे ध्यान करावें १४. ध्यायन्नभ्यर्च्य दारूणि हविषाभिघृतानि च । प्रास्याज्यभागावाघारौ दत्त्वा चाज्यप्लुतं हविः ॥ ४० ॥ ऐसें साङ्ग माझें ध्यान । अग्नीमाजीं भावूनि जाण । करूनि आवाहन पूजन । विध्युक्त हवन मांडावें ॥ ३१५ ॥ ह्याप्रमाणे अग्नीमध्ये यथासांग माझ्या ध्यानाची कल्पना करून, त्याचे आवाहन व पूजन करून विधियुक्त होमाला आरंभ करावा १५. अग्नि विधियुक्त आव्हानूनी । समिधा होमघृतें अभिघारूनि । आज्यभाग दों अवदानीं । प्रथमहवनीं होमावा ॥ ३१६ ॥ अग्नीचें विधियुक्त आवाहन करून समिधा होमघृताने अभिघार करून (भिजवून ) प्रथम होमामध्ये दोन आज्य भाग आहुति द्याव्या १६. तेथ तिलाज्य हविर्द्रव्य पूर्ण । घृतप्लुत अवदान । आगमोक्त होमविधान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३१७॥ त्यांत तीळ, तूप, इत्यादि होमद्रव्य घेऊन तुपाने भिजवून आगमोक्त विधानाने होम करावा. ते विधान स्वत:च श्रीकृष्ण सांगतात १७. जुहुयान्मूलमन्त्रेण षोडशर्चावदानतः । धर्मादिभ्यो यथान्यायं मन्त्रैः स्विष्टकृतं बुधः ॥ ४१ ॥ लक्षूनि मुखबोध देवाचा । मूलमंत्रें होम साधकांचा । कां पुरुषसूक्त सोळा ऋचा । हा होमाचा विधिमार्ग ॥ ३१८ ॥ देवाच्या मुखाकडे लक्ष लावून साधकांनी अष्टाक्षरी मूलमंत्राने होम करावा. किंवा पुरुषसूक्ताच्या सोळा ऋचा म्हणून होम करणे हाही होमाचा विधि आहे १८. धर्मादिक पीठार्चन । इतर देवता आवरण । त्यांसीही एकएक अवदान । नाममंत्रें जाण होमावें ॥ ३१९ ॥ पूर्वी सांगितलेल्या पीठार्चनामधील धर्मादिक देवतांना, तसेंच इतर देवतांची पूजा केली असेल त्यांनाही त्यांच्या नाममंत्राने एक एक अवदान द्यावें १९. मग स्विष्टकृताचें अवदान । साधकें द्यावें सविधान । ऐसें हें माझें निजभजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ ३२० ॥ नंतर साधकानें 'स्विष्टकृता' चेंही विधियुक्त अवदान द्यावे, असें हें माझें भजन सज्ञान भक्त जाणतात ३२०. होमादि मूर्तिभजनविधि । येणें तत्काळ साधकां सिद्धी । भक्त पावती निजपदीं । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ३२१ ॥ होमादिकांच्या साहाय्याने मूर्तिभजनाच्या विधीने साधकांना तत्काळ सिद्धि प्राप्त होते. आणखी उद्धवा ! असे भक्त ब्रह्मपदाला पोचतात असें तूं निश्चित समज २१. अभ्यर्च्याथ नमस्कृत्य पार्षदेभ्यो बलिं हरेत् । मूलमन्त्रं जपेद्‌ब्रह्म स्मरन्नारायणात्मकम् ॥ ४२ ॥ यापरी होम विधियुक्त अर्चन । करूनि करावें साष्टांग नमन । मग देवाचे जे पार्षदगण । त्यांसी बळिहरण कल्पावें ॥ ३२२ ॥ ह्याप्रमाणे विधियुक्त होम व पूजन करून देवाला साष्टांग नमस्कार करावा. आणि मग देवाचे सेवकगण असतील त्यांना बलि अर्पण करावा २२. मग बाह्यप्रतिमापूजास्थान । तेथें येवोनियां आपण । मूलमंत्राचें स्मरण । ध्यानयुक्त जाण करावें ॥ ३२३ ॥ आणि नंतर आपण बाह्य प्रतिमेचे पूजास्थान असेल तेथे येऊन ध्यानपूर्वक मूलमंत्राचे स्मरण करावें २३. पूज्य-पूजक अभिन्न । परात्पर जो कां नारायण । ते परब्रह्मीं लावूनी मन । घालावें आसन सावधानवृत्तीं ॥ ३२४ ॥ पूज्य आणि पूजक यांहून भिन्न नसलेला असा परात्पर जो नारायण त्या परब्रह्माच्या ठिकाणी मन लावून स्वस्थ अंत:करणाने आसन घालावें २४. ध्यानीं जंव स्थिरावे मन । तंव स्थिर राखावें आसन । तेथूनि उपरमल्या मन । पुढें पूजाविधान हरि सांगे ॥ ३२५ ॥ ध्यानात जोपर्यंत मन स्थिर राहील, तोपर्यंत आसन स्थिर ठेवावे. तेथून मन उपरम पावले म्हणजे पुढचे पूजाविधान कसे करावें तें कृष्ण सांगतात २५. दत्वाऽऽचमनमुच्छेषं विष्वक्सेनाय कल्पयेत् । मुखवासं सुरभिमत्ताम्भूलाद्यमथार्हयेत् ॥ ४३॥ एवं विसर्जिलिया ध्यान । झालें देवाचें भोजन । ऐसें भावूनि आपण । शुद्धाचमन अर्पावें ॥ ३२६ ॥ ह्याप्रमाणे ध्यानाचे विसर्जन झाले म्हणजे देवाचे भोजन झाले अशी भावना करून त्याला शुद्ध आचमन अर्पण करावें २६. अग्नीमाजील मूर्तिध्यान । प्रतिमा पूजिली जे आपण । दोहीं ठायीं शुद्धाचमन । यथोक्त जाण करावें ॥ ३२७ ॥ अग्नीतील मूर्तिध्यान व आपण पूजिलेली प्रतिमा या दोहों ठिकाणीही यथोक्तरीतीने शुद्ध आचमन समर्पावें २७. देवाचिया भुक्तशेषासी । भाग द्यावा विष्वक्सेनासी । मग काढूनि उच्छिष्टासी । द्यावें देवासी करोद्वर्तन ॥ ३२८ ॥ देवाच्या नैवेद्यांतील अवशिष्ट भाग विष्वक्सेनाला द्यावा, आणि नंतर उष्टं काढून करोद्वर्तन द्यावें २८. कापुरें घोळिवा सुपारीफोडी । सुवर्णवर्णा पानांची विडी । काथ सुवासिला परवडीं । अभिनव गोडी तांबूला ॥ ३२९ ॥ कापरांत घोळलेल्या सुपारीच्या फोडी, पिकलेल्या पानाचा विडा, सुवासिक केलेला कात, अशा प्रकारचा उत्कृष्ट तांबूल रुचि येण्यासाठी द्यावा २९. एळा लवंगा कंकोळ । अल्प अर्पिलें जातीफळ । सुरंग रंगलें तांबूल । दिसे मुखकमळ साजिरें ॥ ३३० ॥ वेलची, लवंगा, कंकोळ, थोडेसें जायफळ, अशा पदार्थांनी युक्त असलेल्या तांबूलाने देवाचे तोंड अतिशय रंगून ते फारच शोभायमान दिसते ३३०. चोवा कस्तूरी बुका सधर । अर्पूनि पुष्पांजळीसंभार । जेणें शीघ्र संतोषे श्रीधर । तें प्रेम साचार हरि सांगे ॥ ३३१ ॥ चोवा (चंदनापासून केलेला एक सुवासिक पदार्थ), कस्तूरी, बुका व पुष्पांजलि अर्पण करावी. आतां जेणेकरून श्रीकृष्ण लौकर प्रसन्न होईल तें प्रेमच खरोखर श्रीहरि सांगत आहे ३१. उपगायन्गृणन्नृत्यन् कर्माण्याभिनयन्मम । मत्कथाः श्रावायञ्छृण्वन् मुहूर्तं क्षणिको भवेत् ॥ ४४ ॥ ज्ञान ध्यान उपासकता । हे गौण जाण सर्वथा । देव भावाचा भोक्ता । भावें तत्त्वतां देव भेटे ॥ ३३२ ॥ ज्ञान, ध्यान, उपासना ही सारी गौण होत; देव हा भावाचा भोक्ता. खरोखर देव हा भावानेच भेटतो ३२. ध्यानीं तुटलिया निजमन । करावें माझें नामस्मरण । कां माझ्या गुणांचें श्रवण । आदरें जाण करावें ॥ ३३३ ॥ मन ध्यानातून निसटलें तर माझे नामस्मरण करावें; किंवा आदरपूर्वक माझ्या गुणांचे श्रवण करावें ३३. करितां हरिगुणयशश्रवण । तेणें सुखावे अंतःकरण । सुखें सुखावोनि आपण । स्वयें हरिकीर्तन करावें ॥ ३३४ ॥ हरिगुणांचे किंवा हरीच्या यशाचे श्रवण केले असता अंत:करणाला सुख होते. त्या सुखानें सुखभरित होऊन आपण स्वत:च हरिकीर्तन करावें ३४. निर्लज्ज नटाचे परी । हरिरंगणीं नृत्य करी । हावभावकटाक्षकुसरी । अभिनयो धरी कर्माचा ॥ ३३५ ॥ निर्लज्ज सोंगाड्याप्रमाणे हरीच्या सभामंडपांत नाचूं लागावे, मोठ्या कुशलतेने हावभाव करून हरीची लीला कर्में दाखवावी ३५. गोवर्धन‍उद्धरण । अंगें दावावें आपण । कां मांडूनियां दृढ ठाण । त्र्यंबकभंजन दावावें ॥ ३३६ ॥ गोवर्धनपर्वत कसा उचलला त्याचा अभिनय स्वतःच करून दाखवावा किंवा मोठ्या अवसानानें बैठक मारून शंकराचे धनुष्य रामाने कसे मोडले ते दाखवावें ३६. पूतनाप्राणशोषण । कुवलयाचें निर्दळण । दावूनि मल्लमर्दन । हरिकीर्तन करावें ॥ ३३७ ॥ पूतनेचे प्राणहरण, कुवलयहत्तीचा संहार, किंवा मल्लमर्दन कसे केलें तें दाखवून हरिकीर्तन करावें ३७. नवल प्रेमाचा उद्बोध गद्यपद्यनामप्रबंध । भुजंगप्रयातादि अगाध । गाती स्वानंद स्तुतिस्तोत्रें ॥ ३३८ ॥ प्रेमाचा आविर्भाव विलक्षण असतो. त्यांत गद्य, पद्य, नामप्रबंध, भुजंगप्रयातादि छंद म्हणून भक्त आनंदानें स्तुतिस्तोत्रं गात असतात ३८. स्तवैरुच्चावचैः स्तोत्रैः पौराणैः प्राकृतैरपि । स्तुत्वा प्रसीद भगवन्निति वन्देत दण्डवत् ॥ ४५ ॥ माझीं स्तुतिस्तोत्रें पुराण । सादरें करावीं श्रवण । श्रोता मिळालिया आपण । कथानिरूपण सांगावें ॥ ३३९ ॥ माझी स्तुतिस्तोत्रं व पुराणें आदरपूर्वक श्रवण करावी. कोणी श्रोते मिळाल्यास आपण कथेचे निरूपण करावें ३९. शुद्ध न ये स्तोत्रपठण । करितां अबद्ध गायन । पाठका दोष न लगे जाण । तेणें होय निर्दळण महादोषां ॥ ३४० ॥ शुद्ध रीतीने स्तोत्रपठण करितां आलें नाही किंवा गाणेही अबद्ध असले, तरी ते प्रेमाने म्हणणाराला दोष लागत नाही. उलट त्याच्यायोगाने महादोषाचे निर्दळणच होते ३४०. वेदींचें उपनिषत्पठण । कां ऋचामंत्रें हरीचें स्तवन । ये लौकिकीं उच्चावचें जाण । देवासी समान निजभावें ॥ ३४१ ॥ वेदांतील उपनिषदांचे पठण, किंवा ऋचामत्रांनी हरीचे स्तवन, ह्यामध्ये लौकिकरीत्या मात्र उच्चनीचपणा आहे; परंतु देवाला भक्तिभावामुळे दोन्ही सारखींच प्रिय आहेत ४१. पुराणींचें श्रेष्ठ स्तोत्र । अथवा पढतां नाममात्र । अर्थें भावार्थें साचार । समान श्रीधर मी मानीं ॥ ३४२ ॥ पुराणांतील मोठे थोरलें स्तोत्र म्हटले काय, आणि फक्त नाम घेतलें काय, अर्थाने आणि भावाने खरोखर मी ती सारखींच मानतों ४२. नेणें वेद शास्त्र पुराण । केवळ भाळाभोळा जाण । तेणें करितां प्राकृत स्तवन । मी जनार्दन संतोषें ॥ ३४३ ॥ एखादा भाळाभोळा मनुष्य असून त्याला वेद, शास्त्र, पुराण काहीच कळत नसले, आणि त्याने प्राकृत भाषेतच स्तवन केले, तरीसुद्धा मी श्रीकृष्ण संतुष्ट होतो ४३. वेदीं चुकल्या स्वरवर्ण । पाठका दोष बाधी गहन । प्राकृत करितां हरीचें स्तवन । दोषनिर्दळण तेणें होय ॥ ३४४ ॥ वेद पठण करतांना एखादा स्वर - वर्ण चुकला, तर पठण करणाराला भयंकर दोष लागतो; परंतु प्राकृतामध्येच श्रीहरीचे स्तवन केले, तर तेणेंकरून दोषाचे निर्दळण होतें ४४. शास्त्रश्रवण पुराणस्थिती । पाहिजे पंचमीसप्तमीव्युत्पत्ती । प्राकृत अबद्धही नामकीर्ती । भगवत्प्राप्तिप्रापक ॥ ३४५ ॥ शास्त्रश्रवणाला किंवा पुराणप्रवचनाला पंचमी-सप्तमी इत्यादि विभक्तीचे ज्ञान असावे लागते, परंतु प्राकृत नामकीर्ति अशुद्धपणे जरी गाइली, तरी ती भगवत्प्राप्ति करून देणारीच होते ४५. संस्कृत वाणी देवें केली । प्राकृत चोरापासून झाली । असोत या पक्षाभिमानी बोली । देवाची चाली निरभिमान ॥ ३४६ ॥ संस्कृत भाषा देवाने केली, आणि प्राकृत भाषा काय चोरापासून झाली ? ही केवळ पक्षाभिमानाची बोलणी आहेत; देवाची रीत निरभिमानत्वाची आहे ४६. वेदशास्त्र हो पुराण । कां प्राकृतभाषास्तवन । एथें भावचि श्रेष्ठ जाण । तेणें नारायण संतोषे ॥ ३४७ ॥ वेदशास्त्र असू द्या, की पुराण असू द्या , किंवा प्राकृत भाषेचे स्तवन असूं द्या ; त्यांत भक्तिभावच मुख्य आहे. त्यानेच नारायण संतुष्ट होतो ४७. देवासी प्रेमाचें पढियें कोड । न पाहे व्युत्पत्तीचें काबाड । भाविकांचा भावर्थचि गोड । तेणें भक्तांची भीड नुल्लंघी देवो ॥ ३४८ ॥ देवाला भक्ति-प्रेमाचीच आवड आहे; तो भाषेचें अवडंबर पहात नाही. भाविकांचा भावार्थच त्याला गोड लागतो; त्यामुळे देवाला भक्तांची भीड मोडवत नाही ४८. एवं भावार्थें करितां स्तवन । देव होय भक्ताअधीन । तेणें भावार्थें करूनि नमन । हरिचरण वंदावे ॥ ३४९ ॥ तात्पर्य, भक्तिभावानें स्तवन केले असतां देव भक्तांच्या अधीन होतो. याकरितां भक्तिभावानेच नमस्कार करून हरिचरणी मिठी घालावी ४९. मुहूर्त निमेष क्षणेंक्षण । हरिचरणीं सुखावल्या मन । इतर व्यापार तेणें सुखें जाण । सहजें आपण वोसरती ॥ ३५० ॥ मुहूर्त, निमेष, किंवा क्षणभरही जर हरिचरणीं मन सुखावले, तर त्या सुखाने इतर व्यवसाय सहजच खुंटतात ३५०. जेणें तुटें माझें अनुसंधान । तें कर्म त्यागावें आपण । जेणें स्वरूपनिष्ठ होय मन । तें समाधान राखावें ॥ ३५१ ॥ ज्यायोगें माझें अनुसंधान तुटेल, तें कर्म आपण सोडून द्यावें; आणि ज्यायोगें मन स्वरूपनिष्ठ होऊन राहील, तसलेच समाधान राखावें ५१. सप्रेम करितां नमन । नित्य नूतन समाधान । त्या नमनाचें लक्षण । लोटांगण दंडवत ॥ ३५२ ॥ भगवंताला सप्रेम नमन केले असतां नित्य नवें समाधान लाभते. अशा नमनाचे लक्षण कोणते? तर लोटांगण आणि दंडवत घालणे ५२. सुटल्या दंड सत्राणें । संमुख विमुख पाहों नेणे । तैशीं घालीं लोटांगणें । देहाभिमानें अहेतुक ॥ ३५३ ॥ हातांतून दांडा सुटून खाली पडत असतां तो जसा मागे पुढे पहात नाही, त्याप्रमाणे देहाभिमान टाकून अहेतुकपणे लोटांगणे घालावीत ५३. असतां देहाचें अनुसंधान । जो परमार्थे करी नमन । त्या नमस्काराचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३५४ ॥ देहाकडे थोडेसें लक्ष ठेवूनही जो परमार्थासाठी नमन करितो त्या नमस्काराचे लक्षण श्रीकृष्ण सांगतात ५४. शिरो मत्पादयोः कृत्वा बाहुभ्यां च परस्परम् । प्रपन्नं पाहि मामीश भीतं मृत्युग्रहार्णवात् ॥ ३४६ ॥ मस्तक माझ्या चरणांवरी । उभय बाहु परस्परीं । दोनी चरण दोंही करीं । धरी निर्धारीं भावार्थें ॥ ३५५ ॥ भक्त माझ्या चरणावर मस्तक ठेवून माझे दोन्ही पाय दोहों हातांनी भक्तिभावाने धरतो ५५. संसारसागराच्या पोटीं । मृत्युग्रहें घातली मिठी । चरणीं लागलों उठाउठीं । मज जगजेठी सोडवीं ॥ ३५६ ॥ आणि म्हणतो की, संसारसागराच्या पोटी मृत्युरूप नक्राने मला पकडले आहे; म्हणून हे जगजेठी ! मी लगबगीनें तुमच्या पायाला लागलों आहे. या मगराच्या मिठीतून मला सोडवावें ५६. भवभयें भ्यालों दारुण । यालागीं तुज आलों शरण । निवारी माझें जन्ममरण । भावें श्रीचरण दृढ धरिले ॥ ३५७ ॥ संसाराच्या भयाने अत्यंत घाबरून गेलों असल्यामुळे मी तुला शरण आलो आहे. माझे जन्ममरण नाहीसे करावें. मी भक्तिभावाने तुमचे पूज्य चरण घट्ट धरले आहेत ५७. तूं स्वामी असतां शिरीं । मज मृत्यु बापुडें केवीं मारी । भावें लोटांगण चरणांवरी । कृपा उद्धरीं कृपाळुवा ॥ ३५८ ॥ आपल्यासारखे धनी माझ्या शिरावर असतां बिचारा मृत्यु मला कसा मारणार ! म्हणून भक्तिभावाने चरणांवर लोटांगण घालीत आहे. तर हे कृपाळुवा ! कृपा करून आपण माझा उद्धार करावा ५८. देखोनि साष्टांग नमन । ऐकोनि भयभीतस्तवन । मज तुष्टला नारायण । ऐसें आपण भावावें ॥ ३५९ ॥ तो साष्टांग नमस्कार पाहून व भयभीत होऊन केलेले स्तवन ऐकून मजवर नारायण प्रसन्न झाला, अशी आपण भावना करावी ५९. इति शेषां मया दत्तां शिरस्याधाय सादरम् । उद्वासयेच्चेदुद्वास्यं ज्योतिर्ज्योतिषि तत्पुनः ॥ ४७ ॥ म्यां दीधला शेषप्रसाद । तो शिरीं धरोनि स्वानंद । स्थावरमूर्ति जेथ प्रसिद्ध । तेथ उद्वाससंबंध न करावा ॥ ३६० ॥ त्यानंतर मी दिलेला शेषप्रसाद आनंदानें शिरसी धारण करावा. जेथे प्रसिद्ध अचल (स्थावर) मूर्ति असेल, तेथें विसर्जनविधि करूं नये ३६०. जंगम जे प्रतिमामूर्ती । तेथ आवाहिली निजात्मज्योती । ते उद्वासुनियां मागुती । निजात्मस्थितीं ठेवावी ॥ ३६१ ॥ परंतु जेथें चल (जंगम) प्रतिमामूर्ति असेल, तिच्यात ज्या आत्मज्योतीने आवाहन केले असेल, ती निजात्मज्योति उद्वासन करून पुन्हा आपल्या हृदयांत आणून स्थापावी ६१. मूर्तीमाझारील ज्योति । आणोनियां हृदयस्थितीं । मग निजात्मज्योतीसी ज्योती । यथास्थितीं मेळवावी ॥ ३६२ ॥ बाह्य मूर्तीमध्ये असलेली ज्योत पुन्हा हृदयांत आणून, ती आपल्या आत्मज्योतींत मिळवावी ६२. विसर्जनान्त पूजास्थिती । ऐकोनि उद्धवाचे चित्तीं । साधकां पूज्य कोण मूर्ती । देव ते अर्थीं स्वयें सांगे ॥ ३६३ ॥ याप्रमाणे विसर्जनापर्यंत पूजेचा विधि ऐकून उद्धवाच्या मनात आले की, साधकांना पूज्य मूर्ति तरी कोणती? (हें उद्धवाचे मनोगत जाणून ) त्याविषयींच देव स्वतः सांगतात ६३. अर्चादिषु यदा यत्र श्रद्धा मां तत्र चार्चयेत् । सर्वभूतेष्वात्मनि च सर्वात्माहमवस्थितः ॥ ४८ ॥ उद्धवा जे मूर्ति ज्या पढियंती । तोचि त्यासी पूज्य मूर्ती । तुवांही अणुमात्र चित्तीं । संदेह ये अर्थीं न धरावा ॥ ३६४ ॥ उद्धवा ! जी मूर्ति ज्याला आवडली असेल, त्याला ती पूज्य होय, यांत तूं काडीमात्र संशय धरूं नकोस ६४. विष्णु विरिचि सविता जाण । शिव शक्ति कां गजवदन । या मूर्तीमाजीं मी आपण । सर्वीं समान सर्वात्मा ॥ ३६५ ॥ विष्णु, ब्रह्मदेव, सूर्य, शिव, शक्ति, किंवा गणपति यांपैकी कोणत्याही मूर्तीमध्ये मी सर्वात्मा समानच आहे ६५, सर्व प्रतिमांचें पूजन । करितां मज पूजा समान । भक्तांची जेथ प्रीति गहन । तिये अधीन मी परमात्मा ॥ ३६६ ॥ कोणत्याही प्रतिमेचे पूजन केले तरी ती पूजा मला समानच आहे. भक्तांचे प्रेम जिच्यात अधिक असते, त्याच्या अधीन मी परमात्मा असतों ६६. जेवीं बाळकाचेनि मेळें । माता तदनुकूल खेळे । तेवीं भक्तप्रेमाचिये लीळें । म्यां चित्कल्लोळें क्रीडिजे ॥ ३६७ ॥ मुलाबरोबर खेळतांना आई ज्याप्रमाणे त्याच्याच धोरणाने खेळते, त्याप्रमाणे भक्तप्रेमाच्या लीलेनुसार मीही क्रीडा करितों ६७. या सर्व भूतांच्या ठायीं । आणि अवतारादि लीलादेहीं । मी सर्वांसी समान पाहीं । ये अर्थीं नाहीं संदेहो ॥ ३६८ ॥ मी या सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी आणि अवतारादि लीलेने घेतलेल्या देहांत अगदी सारखाच आहे, यांत मुळींच संशय नाही ६८. उद्धवा मी नाहीं ऐसें । कोणीही ठिकाण रितें नसे । परी प्राण्यांचें भाग्य कैसें । त्या मज विश्वासें न भजती ॥ ३६९ ॥ उद्धवा ! मी नाही असें रितें ठिकाणच नाही, पण प्राण्यांचे प्रारब्ध कसे ते पहा; अशा विश्वासाने मला ते भजतच नाहीत! ६९. जो जेथ मज भजों बैसे । त्या मी तेथ तैसाचि असें । हें उपासनाकांडविशेषें । गुप्त अनायासें प्रकाशिलें ॥ ३७० ॥ जो जेथे माझें भजन करावयास बसतो, त्याला मी तेथें तसाच दिसतों, हे रहस्य उपासनामार्ग प्रगट करण्याच्या निमित्ताने सहज उघडे केलें . ३७०, उपासनाकांडींचा निर्वाहो । मी सर्वांभूतीं देवाधिदेवो । हा ज्यासी न कळे मुख्य भावो । त्यासी मूर्तिनिर्वाहो द्योतिला ॥ ३७१ ॥ उपासनाकांडांतील मर्म हेच की, सर्व प्राणिमात्रांमध्ये मी देवाधिदेव आहे हा मुख्य अभिप्राय ज्यांना कळत नाही, त्यांच्याकरितां मूर्तिपूजेचा प्रकार सांगितला ७१. हो कां माझी प्रतिमामूर्ती । तेही मी चिदात्मा निश्चितीं । तेथ करितां भावे भक्ती । भक्त उद्धरती उद्धवा ॥ ३७२ ॥ माझी प्रतिमामूर्ति का होईना, तीसुद्धा चिदात्मरूप मीच आहे. उद्धवा ! तिचीसुद्धा भाव धरून भक्ति केल्यास भक्त उद्धरतात ७२. एवं क्रियायोगपथैः पुमान्वैदिकतान्त्रिकैः । अर्चन्नुभयतः सिद्धिं मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् ॥ ४९ ॥ एवं क्रियायोगलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र जाण । आगमनिगम विस्तार गहन । तो मुख्यार्थ पूर्ण सांगितला ॥ ३७३ ॥ तात्पर्य, क्रियायोगाचे लक्षण वैदिक व तांत्रिक असें मिश्र आहे. त्याचा वेदशास्त्रांत मोठाच विस्तार आहे. परंतु त्यांतील मुख्य सार तुला मी सांगितले ७३. येणें क्रियायोग भजनमार्गें । भक्त जैं भोगमोक्ष मागे । तैं उभय सिद्धी लागवेगें । म्यां श्रीरंगें अर्पिजे ॥ ३७४ ॥ या क्रियायोगाच्या भजनमार्गानं भक्त जर भोग व मोक्ष मागेल, तर त्या दोन्ही सिद्धि मी श्रीहरि त्यास तत्काल देतों ७४. भक्त निष्काम अनन्यभक्ती । तैं भोग मोक्षादि संपत्ती । घेऊनियां मी श्रीपती । त्यांच्या द्वाराप्रती सदा तिष्ठें ॥ ३७५ ॥ भक्त निष्कामबुद्धीने अनन्य भक्ति करु लागला, तर भोग-मोक्षादि संपत्ति घेऊन मी श्रीपति त्याच्या दारांत सर्वकाळ तिष्ठत असतो ७५. मदर्चां सम्प्रतिष्ठाप्य मन्दिरं कारयेद्‌दृढम् । पुष्पोद्यानानि रम्याणि पूजायात्रोत्सवाश्रितान् ॥ ५० ॥ साङ्ग माझी प्रतिमामूर्ती । करूनि जे प्रतिष्ठा करिती । दृढ देवालय उभारिती । अतिप्रीतीं मद्भावें ॥ ३७६ ॥ माझे भक्त अत्यंत प्रेमाने व भक्तीने निर्व्यंग अशी माझी प्रतिमा करून सद्भावानें स्थापन करतात व मजबूत देवालय बांधतात ७६. वन उपवन उद्यान । पुष्पवाटिका लावाव्य पूर्ण । नित्यपूजेचें विधान । उत्साहीं जाण महापूजा ॥ ३७७ ॥ वन, उपवन, उद्यान, पुष्पवाटिका, इत्यादि भरपूर लावतात; आणि विधियुक्त नित्य पूजा करून उत्साहामध्ये महापूजा करतात ७७. यात्रा बहुजनसमाजा । वार्षिक पर्व महापूजा । चालवावया अधोक्षजा । उपाय सहजा हरि सांगे ॥ ३७८ ॥ त्या देवाची यात्रा चालावी, बहुजनसमाज जमावा, वार्षिक पर्वात महापूजा व्हावी व ती अखंड चालावी, यासाठी श्रीकृष्ण सहज उपाय सांगतात ७८. पूजादीनां प्रवाहार्थं महापर्वस्वथान्वहम् । क्षेत्रापणपुरग्रामान् दत्त्वा मत्सार्ष्टितामियात् ॥ ५१ ॥ नित्यपूजा महापूजा । वार्षिक पर्वें चालवाव्य वोजा । नित्यनिर्वाह करी राजा । ग्रामसमाजा अर्पूनि ॥ ३७९ ॥ नित्यपूजा, महापूजा, किंवा वार्षिक पर्व नीट चालावीत म्हणून ग्रामांतील लोकांस राजा काही वर्षासने देऊन निर्वाहाची व्यवस्था लावितो ७९. 'क्षेत्र' म्हणिजे शेत गहन । हाट‍उत्पन्न द्रव्य 'आपण' । हाटेंविण तो 'ग्राम' जाण । ऐक लक्षण पुराचें ॥ ३८० ॥ 'क्षेत्र' म्हणजे मोठे शेत; 'आपण ' म्हणजे बाजार, त्या बाजारांत होणारे उत्पन्न देतो, बाजाराशिवाय असतो तो 'ग्राम'; 'पुर' म्हणजे काय तें ऐक ३८०. हाटयुक्त तें 'पुर' पाहीं । जे अर्पिती देवालयीं । ते माझें ऐश्वर्य पाहीं । सर्वां ठायीं पावती ॥ ३८१ ॥ बाजार ज्यांत भरतो तें 'पुर ' म्ह. शहर. याप्रमाणे जे कोणी देवालयास अर्पण करतात, ते सर्व ठिकाणी माझें ऐश्वर्य पावतात ८१. मूर्तिप्रतिष्ठा पूजाविधान । देवालयीं केलिया जाण । कर्त्यासी फळ कोण कोण । तेंही श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३८२ ॥ देवालयांत मूर्तीची प्रतिष्ठा किंवा पूजा केली असतां कर्त्याला काय फळ मिळतें तेंही श्रीकृष्ण सांगतात ८२. प्रतिष्ठया सार्वभौमं सद्मना भुवनत्रयम् । पूजादिना ब्रह्मलोकं त्रिभिर्मत्साम्यतामियात् ॥ ५२ ॥ जो मूर्तिप्रतिष्ठा करूनि ठाये । तो सार्वभौम राज्य लाहे । जो देवालय करी स्वयें । तो स्वामी होये तिहीं लोकीं ॥ ३८३ ॥ जो मूर्तीची प्रतिष्ठा करून ठेवतो, त्याला सार्वभौम राज्य प्राप्त होते; जो स्वतः देवालय करतो, तो त्रिभुवनाचा स्वामी होतो ८३. जो करी पूजाविधान । तो पावे ब्रह्मसदन । ये तीनी जो करी आपण । तो मजसमान ऐश्वर्य पावे ॥ ३८४ ॥ जो पूजाविधान करतो तो सत्यलोकाला जातो. या तिन्ही गोष्टी जो करतो त्याला माझ्यासारखें ऐश्वर्य प्राप्त होते ८४. ऐसे हे तिघे साधक । पोटींहूनि सकामुक । कामनेसारखे लोक । ते आवश्यक पावती ॥ ३८५ ॥ असे हे तिन्ही साधक पोटांतून सकाम असले, तर ते इच्छिलेल्या लोकाला जातात ८५. ज्यासी माझें निष्काम भजन । त्याचे प्राप्तीचें निजलक्षण । तें अत्यादरें श्रीकृष्ण । स्वानंदें पूर्ण सांगत ॥ ३८६ ॥ परंतु जे निष्काम भक्त असतात, त्यांना काय प्राप्त होते, त्याचे लक्षण मोठ्या आदराने व आनंदाने श्रीकृष्ण सांगतात ८६. मामेव नैरपेक्ष्येण भक्तियोगेन विन्दति । भक्तियोगं स लभते एवं यः पूजयेत माम् ॥ ५३ ॥ मज मुख्यत्वें जीवीं धरून । ज्यासी माझें निष्काम भजन । निष्कामता जे अनन्य । ते पुरुष जाण मी होती ॥ ३८७ ॥ मुख्यत्वेकरून मलाच अंत:करणांत धरून जे माझें निष्काम भजन करतात व निष्कामतेने जे अनन्य असतात, ते पुरुष मीच होतात ८७. तो वर्तमानदेहीं असतां । माझें निजरूप होय तत्त्वतां । त्या आम्हां आंतौता । भेद सर्वथा असेना ॥ ३८८ ॥ तो विद्यमान देहांत असताही खरोखर माझेच स्वरूप होतो. त्याच्यात व आमच्यांत मुळीच भेद नसतो ८८. करितां निष्काम भजन । भक्त झाला मजसमान । 'समान' म्हणावया जाण । वेगळेपण असेना ॥ ३८९ ॥ निष्काम भजन करीत असल्यामुळे तो भक्त माझ्यासमान होतो. 'समान' तरी काय म्हणावे, त्याच्या आमच्यांत वेगळेपणाच असत नाहीं ८९. एवं भक्त तो मजभीतरीं । मी भक्ताआंतबाहेरी । ऐसे मिळाले परस्परीं । निजभक्तजनावरी नांदत ॥ ३९० ॥ अशा प्रकारें तो भक्त माझ्यात आणि मी भक्ताच्या आंत व बाहेर, असे एकमेकांत मिसळून नांदत असतों ९०. गूळ जेवीं गोडियेसी । कां कल्लोळ जैसा सागरासी । ऐशिया निजभक्तीपाशीं । आम्हां तयांसी रहिवासु ॥ ३९१ ॥ गूळ जसा गोडीशी अभिन्न किंवा लाटा जशा समुद्राला अभिन्न असतात, त्याप्रमाणेच निजभक्तीपाशीं तो व आम्ही अभिन्नरूपाने राहतों ९१. ऐशी निष्काम जो भक्ति करी । तो धन्य धन्य चराचरीं । जो देवाद्विजांची वृत्ति हरी । तो पचे अघोरीं तें ऐक ॥ ३९२ ॥ याप्रमाणे जो निष्काम भक्ति करतो, तो चराचरामध्ये धन्य होय. आतां देवाला व ब्राह्मणाला दिलेली वृत्ति (शेत वगैरे) जो हरण करतो, तो अघोर नरकांत पडतो. तेही ऐक ९२. यः स्वदत्तां परैर्दत्तां हरेत सुरविप्रयोः । वृत्तिं स जायते विड्‍भुग्वर्षाणामयुतायुतम् ॥ ५४ ॥ कर्तुश्च सारथेर्हेतोः अनुमोदितुरेव च । कर्मणां भागिनः प्रेत्य भूयो भूयसि तत्फलम् ॥ ५५ ॥ इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥ जो देवालयाची वृत्ति हरी । जो ब्राह्मणवृत्तीचा लोप करी । तो अयुतायुतवर्षसहस्रीं । योनी सूकरी विष्ठा भोगी ॥ ३९३ ॥ जो देवालयाचे उत्पन्न हरण करतो, ब्राह्मणाच्या वृत्तीचा अपहार करतो, तो कोट्यवधि वर्षे डुकराच्या योनीत जाऊन विष्ठा खात राहातो ९३. जो द्विजदेवांची वृत्ति हरी । त्यासी जो होय सहाकारी । कां जो अनुमोदन करी । ते तिघे अघोरीं पचिजेती ॥ ३९४ ॥ तसेंच ब्राह्मणाची वृत्ति हरण करण्याचे कामीं जो साहाय्य करतो, किंवा त्याला जो अनुमोदन देतो, ते तिघेही अघोर नरकांत पडतात ९४. ते जन्ममरणांच्या आवर्तीं । तेंचि फळ पुढतपुढतीं । मरमरोनि गा भोगिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३९५ ॥ उद्धवा ! ते जन्ममरणाच्या भोवऱ्यात सांपडून खरोखर तेंच फळ मरून मरून पुनः पुन्हा भोगीत राहातात ९५. माझे प्राप्तीची चाड चित्ता । तरी नातळावी अधर्मता । अधर्मवंताची कथा । स्वभावें सर्वथा न करावी ॥ ३९६ ॥ माझ्या प्राप्तीची जर इच्छा असेल तर मनाला अकर्म शिवू देऊ नये. सहजसुद्धा अधर्मकर्त्याची गोष्ट काढू नये ९६. न देखावें दोषदर्शन । न बोलावें मर्मस्पर्शन । भूतमात्रांचा द्वेष जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ ३९७ ॥ कोणाचे दोष पाहूं नयेत, कोणाचे मर्मी भाषण बोलू नये; आणि प्राणिमात्राचा द्वेष कधीच करूं नये ९७. नायकावी परनिंदा । न बोलावें परापवादा । अधर्माचिया संवादा । कोणासी कदा न मिळावें ॥ ३९८ ॥ दुसऱ्याची निंदा कधी ऐकू नये; दुसऱ्याचे दोष उच्चारूं नयेत; अधर्माच्या भाषणामध्ये कधीही कोणाशी मिसळू नये ९८. त्रिलोकींचें पाप असकें । ज्यास घेणें असेल आवश्यकें । तैं साधुनिंदा निजमुखें । यथासुखें करावी ॥ ३९९ ॥ त्रिभुवनातील सारे पातक ज्याला हटकून आपल्या माथीं घ्यावयाचे असेल, त्याने आपल्या तोंडाने साधूची यथेच्छ निंदा करावी ९९. सकळ दुःखांचिया राशी । अवश्य याव्या मजपाशीं । ऐसी आवडी ज्याचे मानसीं । तेणें ब्रह्मद्वेषासी करावें ॥ ४०० ॥ साऱ्या दुःखाच्या राशीं अवश्य आपल्यापाशी याव्यात, अशी ज्याच्या मनाला आवड असेल, त्याने अवश्य ब्रह्मद्वेष करावा ४००. सकळ काळ वृथा जावा । ऐसें आवडे ज्याचे जीवा । तेणें सारिपटादि आघवा । खेळ मांडावा अहर्निशीं ॥ ४०१ ॥ सारा वेळ व्यर्थ जावा असे ज्याच्या मनाला आवडत असेल, त्याने रात्रंदिवस सोंगट्यांचे वगैरे डाव मांडावेत १. मी हृदयस्थ आत्माराम । स्वतःसिद्ध परब्रह्म । तो मी व्हावया दुर्गम । अधर्म कर्म जगासी ॥ ४०२ ॥ मी जो हृदयांत राहणारा आत्माराम, स्वतःसिद्ध परब्रह्म, तो मी दुर्गम होण्यासाठीच जगाला अधर्मकर्म लागलें आहे २. तें निर्दाळावया कर्माकर्म । वर्म आहे गा अतिसुगम । अखंड स्मरावें रामनाम । पुरुषोत्तम अच्युत ॥ ४०३ ॥ तें कर्माकर्म नष्ट करणेचें वर्म फार सोपे आहे. पुरुषोत्तम, अच्युत, रामराम असें अखंड नामस्मरण करीत राहावे ३. जेथें हरिनामाचा गजर । तेथ कर्माकर्मांचे संभार । जाळूनि नुरवीं भस्मसार । ऐसें नाम पवित्र हरीचें ॥ ४०४ ॥ जेथें हरिनामाचा गजर चालतो, तेथे कर्माकर्माच्या राशि साफ जळून जातात. त्यांची चिमटीभर राखसुद्धा राहात नाही. इतकें हरी नाम पवित्र आहे ४. नाम निर्दळी पाप समस्त । हें सकळशास्त्रसंमत । जो विकल्प मानी एथ । तो जाण निश्चित वज्रपापी ॥ ४०५ ॥ हरीचे नाम सर्व पातकांचा नाश करते, हे सर्व शास्त्रांना संमत आहे. असे असतांही जो त्यांत संशय घेईल तो खरोखर वज्रपापी समजावा ५. वज्रपापाचे पर्वत । निर्दळी श्रीमहाभागवत । तें जनार्दनकृपा एथ । झालें प्राप्त अनायासें ॥ ४०६ ॥ अशा वज्रपापांचे पर्वतही श्रीमहाभागवत भस्म करून टाकते. जनार्दनाच्या कृपेनें तें मला अनायासें प्राप्त झाले आहे ६. ते भागवतींचा पाहतां अर्थ । हरीचें नाम अतिसमर्थ । वर्णिलेंसे परमाद्भुत । स्वमुखें अच्युत बोलिला ॥ ४०७ ॥ ह्या भागवतांतील अर्थ पाहिला असता हरीचें नाम अत्यंत समर्थ आहे, अशाबद्दल पराकाष्ठेचे वर्णन अच्युतानें स्वमुखाने केलेले आहे ७. एथही जो विकल्प धरी । तो अतिअभाग्य संसारीं । महादुःखदोषसागरीं । विकल्पेंकरीं बुडाला ॥ ४०८ ॥ येथेही जो विकल्प मानील, तो संसारामध्ये अत्यंत अभागी समजला पाहिजे. तो विकल्पामुळे महादोषांच्या दुःखसागरांत बुडाला म्हणून समजावें ८. संकल्पविकल्पेंकरीं जाण । जनांसी झालें दृढ बंधन । त्या भवबंधाचें छेदन । जनार्दन निजनाम ॥ ४०९ ॥ संकल्पविकल्पामुळेच लोकांना दृढबंधन प्राप्त झाले आहे असे समज. त्या संसारबंधनाचें छेदन करावयाला एक जनार्दनाचें नामच समर्थ आहे ९. जनार्दनाचें निजनाम । निर्दळी भवभय परम । तें नाम स्मरे जो सप्रेम । तो पुरुषोत्तम स्वयें होय ॥ ४१० ॥ केवढेही भवभय असले तरी जनार्दनाचें नाम त्याचा नाश करून टाकतें. तें नाम जो अंतर-प्रेमाने स्मरतो, तो स्वत:च पुरुषोत्तम होतो ४१०. स्वयें होणें ब्रह्म पूर्ण । ये अर्थींचें गोड निरूपण । अठ्ठाविसावे अध्यायीं जाण । उद्धवा श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ४११ ॥ स्वत:च पूर्ण ब्रह्म कसे व्हावें, याविषयींचं गोड निरूपण अठ्ठाविसाव्या अध्यायामध्ये श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगेल ११. ते कथा जैं श्रवणीं पडे । तैं जीवीं स्वयंभ सुख वाढे । मग आंतबाहेर दोंहीकडे । करी वाडेंकोडें समसाम्य ॥ ४१२ ॥ ती कथा कानी पडली असतां जीवाला निरुपाधिक सुख प्राप्त होईल आणि आंत बाहेर दोहींकडे ते सारखे भरून राहील १२. जे कथेचें गोडपण । जीव गेल्या न सोडी जाण । ऐसें रसाळ निरूपण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ४१३ ॥ ज्या कथेची गोडी प्राण गेला तरी सोडवणार नाही, इतके रसाळ निरूपण श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगेल १३. श्रवणें उपजे ब्रह्मभावो । तो हा अठ्ठाविसावा अध्यावो । उद्धवासी देवाधिदेवो । निजकृपें पहा हो सांगेल ॥ ४१४ ॥ ते ऐकताच ब्रह्मभाव उत्पन्न होईल. असा तो अठ्ठाविसावा अध्याय देवाधिदेव निजकृपेनें उद्धवाला सांगणार आहे १४. अक्षरें भरोनि अक्षररसीं । देव सांगेल उद्धवासी । तें निरूपण अठ्ठाविसाव्यासी । ब्रह्मसुखेंसीं लगडेल ॥ ४१५ ॥ प्रत्येक अक्षर अक्षररसानेच भरून देव उद्धवाला सांगेल; आणि ते निरूपण अठ्ठाविसाव्यांत ब्रह्मानंदाला जाऊन पोचेल १५. ब्रह्मसुखाची सांठवण । तो हा अठ्ठाविसावा जाण । ते उघडूनियां उणखूण । उद्धवासी श्रीकृष्ण सांगेल ॥ ४१६ ॥ हा अठ्ठाविसावा अध्याय म्हणजे ब्रह्मसुखाची सांठवण आहे हे लक्षात ठेव. त्यांतील ऊणखूण उघडून श्रीकृष्ण उद्धवाला सांगेल १६ तें कृष्ण‍उद्धवनिजज्ञान । एका विनवी जनार्दन । तुमचे कृपेंकरूनि पूर्ण । श्रोतां अवधान मज द्यावें ॥ ४१७ ॥ हे कृष्ण-उद्धवाचे आत्मज्ञान आहे. एकनाथ जनार्दनाला शरण होऊन विनंती करतो की, तुमच्या पूर्ण कृपेंकरून श्रोत्यांनी ह्याकडे लक्ष द्यावें १७. श्रोतां दीधल्या अवधान । ग्रंथीं उल्हासे निरूपण । एका जनार्दन शरण । शिरीं श्रीचरण वंदिले ॥ ४१८ ॥ श्रोत्यांनी लक्ष दिले असतां ग्रंथांतील निरूपणाचा उल्हास वाढतो. म्हणून एकनाथ जनार्दनाला शरण जाऊन त्याचे चरण शिरसावंद्य करीत आहे १८. इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे श्रीकृष्णोद्धवसंवादे, एकाकारटीकायां सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ मूळश्लोक ५५ ॥ ओंव्या ४१८ ॥ ह्याप्रमाणे श्रीमद्भागवत-पुराणांतील एकादशस्कंधामधील श्रीकृष्ण-उद्धवसंवादाचा एकनाथकृत सत्ताविसावा अध्याय संपूर्ण झाला ॥ २७॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ |