श्रीनारायण उवाच
आचारहीनं न पुनन्ति वेदा
यदप्यधीताः सह षड्भिरङ्गैः ।
छन्दांस्येनं मृत्युकाले त्यजन्ति
नीडं शकुन्ता इव जातपक्षाः ॥ १ ॥
ब्राह्मे मुहूर्त्ते चोत्थाय तत्सर्वं सम्यगाचरेत् ।
रात्रेरन्तिमयामे तु वेदाभ्यासं चरेद् बुधः ॥ २ ॥
किञ्चित्कालं ततः कुर्यादिष्टदेवानुचिन्तनम् ।
योगी तु पूर्वमार्गेण ब्रह्मध्यानं समाचरेत् ॥ ३ ॥
जीवब्रह्मैक्यता येन जायते तु निरन्तरम् ।
जीवन्मुक्तश्च भवति तत्क्षणादेव नारद ॥ ४ ॥
पञ्चपञ्च उषःकालः सप्तपञ्चारुणोदयः ।
अष्टपञ्चभवेत्प्रातः शेषः सूर्योदयः स्मृतः ॥ ५ ॥
प्रातरुत्थाय यः कुर्याद्विण्मूत्रं द्विजसत्तमः ।
नैर्ऋत्यामिषुविक्षेपमतीत्याभ्यधिकं भुवः ॥ ६ ॥
विण्मूत्रेऽपि च कर्णस्थ आश्रमे प्रथमे द्विजः ।
निवीतं पृष्ठतः कुर्याद्वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ ७ ॥
कृत्वा यज्ञोपवीतं तु पृष्ठतः कण्ठलम्बितम् ।
विण्मूत्रं तु गृही कुर्यात्कर्णस्थं प्रथमाश्रमी ॥ ८ ॥
अन्तर्धाय तृणैर्भूमिं शिरः प्रावृत्य वाससा ।
वाचं नियम्य यत्नेन ष्ठीवनश्वासवर्जितः ॥ ९ ॥
न फालकृष्टे न जले न चितायां न पर्वते ।
जीर्णदेवालये कुर्यान्न वल्मीके न शाद्वले ॥ १० ॥
न ससत्त्वेषु गर्तेषु न गच्छन्न पथि स्थितः ।
सन्ध्ययोरुभयोर्जप्ये भोजने दन्तधावने ॥ ११ ॥
पितृकार्ये च दैवे च तथा मूत्रपुरीषयोः ।
उत्साहे मैथुने वापि तथा वै गुरुसन्निधौ ॥ १२ ॥
यागे दाने ब्रह्मयज्ञे द्विजो मौनं समाचरेत् ।
देवता ऋषयः सर्वे पिशाचोरगराक्षसाः ॥ १३ ॥
इतो गच्छन्तु भूतानि बहिर्भूमिं करोम्यहम् ।
इति सम्प्रार्थ्य पश्चात्तु कुर्याच्छौचं यथाविधि ॥ १४ ॥
वाय्वग्नी विप्रमादित्यमापः पश्यंस्तथैव गाः ।
न कदाचन कुर्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम् ॥ १५ ॥
उदङ्मुखो दिवा कुर्याद्रात्रौ चेद्दक्षिणामुखः ।
तत आच्छाद्य विण्मूत्रं लोष्ठपर्णतृणादिभिः ॥ १६ ॥
गृहीतलिङ्ग उत्थाय स गच्छेद्वारिसन्निधौ ।
पात्रे जलं गहीत्वा तु गच्छेदन्यत्र चैव हि ॥ १७ ॥
गृहीत्वा मृत्तिकां कूलाच्छ्वेतां ब्राह्मणसत्तमः ।
रक्तां पीतां तथा कृष्णां गृह्णीयुश्चान्यवर्णकाः ॥ १८ ॥
अथवा या यत्र देशे सैव ग्राह्या द्विजोत्तमैः ।
अन्तर्जलाद्देवगृहाद्वल्मीकान्मूषकोत्करात् ॥ १९ ॥
कृतशौचावशिष्टाच्च न ग्राह्याः पञ्चमृत्तिकाः ।
मूत्रात्तु द्विगुणं शौचे मैथुने त्रिगुणं स्मृतम् ॥ २० ॥
एका लिङ्गे करे तिस्र उभयोर्मृद्द्वयं स्मृतम् ।
मूत्रशौचं समाख्यातं शौचे तद् द्विगुणं स्मृतम् ॥ २१ ॥
विट्शौचे लिङ्गदेशे तु प्रदद्यान्मृत्तिकाद्वयम् ।
पञ्चापाने दशैकस्मिन्नुभयोः सप्त मृत्तिकाः ॥ २२ ॥
वामपादं पुरस्कृत्य पश्चाद्दक्षिणमेव च ।
प्रत्येकं च चतुर्वारं मृत्तिकां लेपयेत्सुधीः ॥ २३ ॥
एवं शौचं गृहस्थस्य द्विगुणं ब्रह्मचारिणः ।
त्रिगुणं वानप्रस्थस्य यतीनां च चतुर्गुणम् ॥ २४ ॥
आर्द्रामलकमाना तु मृत्तिका शौचकर्मणि ।
प्रत्येकं तु सदा ग्राह्या नातो न्यूना कदाचन ॥ २५ ॥
एतद्दिवा स्याद्विट्शौचं तदर्धं निशि कीर्तितम् ।
आतुरस्य तदर्धं तु मार्गस्थस्य तदर्धकम् ॥ २६ ॥
स्त्रीशूद्राणामशक्तानां बालानां शौचकर्मणि ।
यथा गन्धक्षयः स्यात्तु तथा कुर्यादसंख्यकम् ॥ २७ ॥
गन्धलेपक्षयो यावत्तावच्छौचं विधीयते ।
सर्वेषामेव वर्णानामित्याह भगवान्मनुः ॥ २८ ॥
वामहस्तेन शौचं तु कुर्याद्वै दक्षिणेन न ।
नाभेरधो वामहस्तो नाभेरूर्ध्वं तु दक्षिणः ॥ २९ ॥
शौचकर्मणि विज्ञेयो नान्यथा द्विजपुङ्गवैः ।
जलपात्रं न गृह्णीयाद्विण्मूत्रोत्सर्जने बुधः ॥ ३० ॥
गृह्णीयाद्यदि मोहेन प्रायश्चित्तं चरेत्ततः ।
मोहाद्वाप्यथवाऽऽलस्यान्न कुर्याच्छौचमात्मनः ॥ ३१ ॥
जलाहारस्त्रिरात्रः स्यात्ततो जापाच्च शुध्यति ।
देशकालद्रव्यशक्तिस्वोपपत्तीश्च सर्वशः ॥ ३२ ॥
ज्ञात्वा शौचं प्रकर्तव्यमालस्यं नात्र धारयेत् ।
पुरीषोत्सर्जने कुर्याद् गण्डूषान्द्वादशैव तु ॥ ३३ ॥
चतुरो मूत्रविक्षेपे नातो न्यूनान्कदाचन ।
अधोमुखं नरः कृत्वा त्यजेत्तं वामतः शनैः ॥ ३४ ॥
आचम्य च ततः कुर्याद्दन्तधावनमादरात् ।
कण्टकिक्षीरवृक्षोत्थं द्वादशाङ्गुलमव्रणम् ॥ ३५ ॥
कनिष्ठिकाग्रवत्स्थूलं पूर्वार्धे कृतकूर्चकम् ।
करञ्जोदुम्बरौ चूतः कदम्बो लोध्रचम्पकौ ।
बदरीति द्रुमाश्चेति प्रोक्ता दन्तप्रधावने ॥ ३६ ॥
अन्नाद्याय व्यूहध्वंसे सोमो राजायमागमत् ।
स मे मुखं प्रक्षाल्य तेजसा च भगेन च ॥ ३७ ॥
आयुर्बलं यशो वर्चः प्रजाः पशुवसूनि च ।
ब्रह्मप्रज्ञां च मेधां च त्वन्नो देहि वनस्पते ॥ ३८ ॥
अभावे दन्तकाष्ठस्य प्रतिषिद्धदिनेषु च ।
अपां द्वादशगण्डूषैर्विदध्याद्दन्तधावनम् ॥ ३९ ॥
रवेर्दिने यः कुरुते प्राणी दन्तस्य धावनम् ।
सविता भक्षितस्तेन स्वकुलं तेन घातितम् ॥ ४० ॥
प्रतिपद्दर्शषष्ठीषु नवम्येकादशीरवौ ।
दन्तानां काष्ठसंयोगाद्दहत्यासप्तमं कुलम् ॥ ४१ ॥
कृत्वालं पादशौचं ह्यमलमथ जलं
त्रिःपिबेद् द्विर्विमृज्य
तर्जन्याङ्गुष्ठवत्या सजलमभिमृशे-
न्नासिकारन्ध्रयुग्मम् ।
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां नयनयुगयुतं
कर्णयुग्मं कनिष्ठा-
ङ्गुष्ठाभ्यां नाभिदेशे हृदयमथ तले-
नाङ्गुलीभिः शिरांसि ॥ ४२ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
एकादशस्कन्धे शौचविधिवर्णनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
शौचासंबंधी आचार
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
श्रीनारायण म्हणाले, ''वेदांचे षडांगासहित अध्ययन केले तरी आचारहीन पुरुष पावन होत नाही. मृत्युकाली वेद त्याला सोडून जातात. ब्राह्ममुहूर्तावर उठल्यापासून सदाचार करावा. रात्रीच्या चवथ्या प्रहरी वेदाध्यायन करावे. नंतर इष्ट देवांचे चिंतन करावे. त्यामुळे जीव व ब्रह्मा यांचे ऐक्य होते व तत्काल जीवनमुक्ती मिळते.
रात्रीच्या पंचावन्न घटिकानंतर उषःकाल होतो. सत्तावन्न घटिकानंतर अरुणोदय होतो. अठावन्न घटिका झाल्या असता प्रातःकाल होतो. त्यानंतरचा काल सूर्योदयाचा होय.
द्विजाने प्रातःकाली उठून एका बाणाची भूमी ओलांडून पुढे जावे व विष्ठा व मूत्र विसर्जन करावे. निवीती करून यज्ञोपवीत पाठीवर सोडावे. ब्रह्मचार्यांनी कानावर ठेवावे. गवताने भूमी आच्छादित करावी. मस्तक वस्त्राने झाकावे. वाणीचे नियमन करावे. न थुंकता, श्वासोच्छवास न करता मलमूत्र टाकावे. नांगरलेल्या शेतात, जलात, स्मशानात, पर्वतावर, जीर्ण, जीव असलेल्या खळग्यात, वाटेमध्ये व उभ्याने मूत्रकर्म वगैरे करू नये. दोन्ही संध्यासमयी, जपकर्म काळी, भोजन काळी, दंतधावन करताना, पितृकर्माचे वेळी, देवकर्मामध्ये, मैथुनकाळी, गुरूसमीप असताना, यज्ञयाग, दान वगैरेचे वेळी द्विजाने मौन पाळावे.
देव ऋषी, पिशाच्च, नाग, राक्षस इत्यादि भूते येथून जावोत. मी येथे बहिर्दिशाकर्म करीत आहे. अशी प्रार्थना करावी. वायु, अग्नी, ब्राह्मण, आदित्य, उदक, गाईसमोर मलमूत्र त्याग करू नये. मलमूत्राचे वेळी दिवसा उत्तरेकडे व रात्री दक्षिणेकडे मुख करावे. विष्ठामूत्रावर माती टाकून पाने-गवत यांनी झाकावे. लिंग हातात धरून उठावे. हातात माती घ्यावी. मूत्राच्या दुप्पट शौचकाळी, मैथुनसमयी तिप्पट माती घ्यावी. हातास, लिंगास ती माती लावावी म्हणजे शुद्धी होते. उपस्थेंद्रियास दोन वेळ, अपान प्रदेशी पाच वेळा, दोन्ही हातांना सात वेळा, दोन्ही पायांना चार वेळा अशी मृत्तिका लावावी. गृहस्थाचे शौच असे सांगितले आहे. रात्रीच्या वेळी अर्ध्याप्रमाणाने शौच करावे. स्त्री, शुद्र, अशक्त मुले यांनी मल जाईपर्यंत शौच करावे. डाव्या हाताने शौच करावे. मलमूत्रकाली जलपान करून नये. देश, काल, स्थिती वगैरे सर्व पाहून शौच करावे. त्यासाठी आळस करू नये. नंतर उत्सर्ग केल्यावर बारा चुळा भराव्या. मूत्रोत्सर्गानंतर चार भराव्या. नंतर दंत धावन करावे.
काटे असलेली, चीक असलेल्या वृक्षाची बोटाएवढी जाडीची काडी घ्यावी. ती एका टोकास चावून कूचाप्रमाणे करावी. करंज, औदुंबर, आंबा, कळंब, लोघ्र, चाफा, बोर यांच्या काड्या उत्तम असतात. अन्न खाणारा, व्यूहाचा ध्वंस करणारा, सोमाचा राजा, यश व ऐश्वर्य यांनी माझे मुख प्रक्षालित करो. त्या देवाला नमस्कार असो. हे वनस्पते, तू आम्हाला दीर्घायुष्य, बल, यश, कीर्ती, द्रव्य, विद्या, धारणाशक्ती दे.
दंत काष्ठाविना दंतधावन वर्ज्य होय. त्यावेळी पाण्याच्या चुळा भराव्या. निषिद्ध दिवशी दंतधावन करणारा कुलक्षयी होय. प्रतिपदा, दर्श, षष्ठी, नवमी, एकादशी, रविवार या दिवशी दंतावर काष्ठस्पर्श करू नये. त्यावेळी शुद्ध जल तीन वेळा पोटात घ्यावे. ओठ पुसून जलयुक्त अंगुष्ठ व अनामिका यांनी नेत्रास स्पर्श करावा. अंगठा व कनिष्ठिका यांनी कर्णास, नाभिप्रदेश हृदयास तळहाताने व अंगुलीने मस्तकास स्पर्श करावेत.
