• मुखपृष्ठ
• षड्‍दर्शने
  • ब्रह्मसूत्रे
    • प्रस्तावना
    • मराठी अनुवाद
  • न्यायशास्त्र
  • वैशेषिक
  • सांख्यशास्त्र
  • योगशास्त्र
  • पूर्वमीमांसा
• आपले वेद
  • प्रस्तावना
  • ऋग्वेद
  • कृष्ण यजुर्वेद
  • शुक्ल यजुर्वेद
  • सामवेद
  • अथर्ववेद
• आपली उपनिषदे
  • प्रस्तावना
  • दशोपनिषदे
  • वैष्णव उपनिषदे
  • शैव उपनिषदे
  • शाक्त उपनिषदे
  • सामान्य उपनिषदे
  • संन्यास उपनिषदे
  • योगोपनिषदे
• आपली पुराणे
  • श्रीमद्‌भागवतपुराण
  • श्रीगर्गसंहिता
  • विष्णुपुराण
  • देविपुराण
  • अग्निपुराण
  • ब्रह्मवैवर्तपुराण
  • शिवमहापुराण
  • हरिवंशपुराण
• रामायण
• आपले संत
  • श्रीज्ञानेश्वर
    • श्रीज्ञानेश्वरी
    • अमृतानुभव
    • चांगदेवपासष्टी
    • सार्थ हरिपाठ
    • श्रीज्ञानेश्वर चरित्र
  • श्रीरामदासस्वामी
    • श्रीदासबोध
    • भीमरूपी स्तोत्रे
    • करुणा स्तोत्रे
    • बारा ओव्याशते
    • आत्माराम
    • आत्माराम-विवरण
    • मनाचे श्लोक
    • मनाचे श्लोक - विवरण
    • अभंग मनोबोध
  • श्रीमुकुंद महाराज
  • श्रीएकनाथ महाराज
    चतु:श्र्लोकी भागवत

    • श्रीएकनाथी भागवत
    • भावार्थ रामायण
    • एकनाथ गाथा
    • चतु:श्लोकी भागवत
    • शुष्काष्टक
    • आनंद लहरी
    • हस्तमालक
    • स्वात्मसुख
    • हरिपाठ
  • नामदेव महाराज
  • श्रीतुकाराम महाराज
  • श्रीहंसराजस्वामी
    • आगमसार
    • लघुवाक्यवृत्ति
    • सदाचार
    • वेदेश्वरी
  • श्रीधरस्वामी(नाझरे)
    • पांडवप्रताप
    • रामविजय
    • हरिविजय
    • शिवलीलामृत
  • कृष्णदयार्णव
  • श्रीमत् शंकराचार्य
    • अद्वैतानुभुति
    • दशश्लोकी
      
      
    • योगतारावली
    • सौंदर्यलहरी
    • वाक्यसुधा
    • विवेकचूडामणि
• श्रीब्रह्मचैतन्य
• स्तोत्राणि
  • प्रस्तावना
  • श्रीविष्णुसहस्रनाम
  • श्रीगणेश
  • श्रीराम
  • श्रीकृष्ण
  • श्रीशिव
  • श्रीगायत्री
  • श्रीललितात्रिपुरसुंदरी
  • श्रीलक्ष्मी
  • श्रीसरस्वती
  • श्रीदुर्गा
• सूक्तानि
  • प्रस्तावना
  • पुरुषसूक्तम्
  • श्रीसूक्तम्
  • नारायणसूक्तम्
  • विष्णुसूक्तम्
  • अग्निसूक्तम्
  • नासदीयसूक्तम्
  • नवग्रहसूक्तम्
  • नक्षत्रसूक्तम्
  • हिरण्यगर्भसूक्तम्
  • देवीसूक्तम्
  • दुर्गासूक्तम्
  • सरस्वतीसूक्तम्
  • मेधासूक्तम्
  • भूसूक्तम्
• संकीर्ण ग्रंथ
  • विविधा गीता
    • प्रस्तावना
    • भगवद्‍गीता गीता
    • आदिमाया गीता
    • अवधूत गीता
    • अष्टावक्र गीता
    • ईश्वर गीता
    • उद्धव गीता
    • गणेश गीता
    • देविगीता
    • रामगीता
    • शिवगीता
  • रुद्रार्थ
  • सनत्सुजातीय
  • पंचदशी
    • प्रस्तावना
    • १-तत्त्वविवेकः
    • २-भूतविवेकः
    • ३-पञ्चकोषविवेकः
    • ४-द्वैतविवेकः
    • ५-महावाक्यविवेकः
    • ६-चित्रदीपः
    • ७-तृप्तिदीपः
    • ८-कूटस्थ दीपः
    • ९-ध्यानदीपः
    • १०-नाटक दीपः
    • ११-ब्रह्मानन्दे योगानन्दः
    • १२-ब्रह्मानन्दे आत्मानन्दः
    • १३-ब्रह्मानन्दे अद्वैतानन्दः
    • १४-ब्रह्मानन्दे विद्यानन्दः
    • १५-ब्रह्मानन्दे विषयानन्दः
  • नारद भक्तिसूत्रे
  • शांडिल्य भक्तिसूत्रे
  • विवेकचूडामणि
• शब्दशोध
• संपर्क

श्रीमद् भागवत पुराण
दशमः स्कन्धः
सप्तत्रिंशोऽध्यायः

केशिवधः; नारदकृतं भगवतस्तवनं
निलायन क्रीडायां व्योमासुरवधश्च -

केशी आणि व्योमासुर यांचा उद्धार आणि नारदांकडून भगवंतांची स्तुती -

विवरण :- वृषभासुरानंतर कंसाने पाठविलेल्या महाभयानक अशा घोडयाच्या रूपातील 'केशी' नावाच्या दैत्यास कृष्णाने ठार केले. त्यानंतर महर्षी नारद कृष्णाकडे येऊन त्याच्या या कृत्याची स्तुती करू लागले. त्यावेळी महर्षींनी वापरलेली संबोधने महत्त्वाची आणि अर्थपूर्ण आहेत. या भूमीला दैत्यांचा भार झाला. तू त्यांचे, त्यांनी केलेल्या पापांचे निर्दालन करून सर्व विश्वाचे पालन करतोस. म्हणून तू 'जगदीश्वर' आहेस. तुझे सामर्थ्य कल्पनातीत; म्हणून तू 'अप्रमेय', योगसामर्थ्याने परिपूर्ण, म्हणजेच 'योगेश'. सर्व विश्वास तू व्यापून रहिल्यामुळे 'अखिलावास', विश्वाचा नियन्ता, विकाररहित असा तू आता (या अवतारात) 'सात्त्वत' कुलाचा भूषण आहेस. नारदमहर्षी पुढे म्हणतात, तू विश्वाचा पालक असून तुझ्यापासूनच सर्व जगाची निर्मिती झाली आहे. तू अभिन्न आणि एकरूपात आहेस. सर्व प्राणिमात्रांमध्ये आत्म्याच्या रूपाने स्थित आहेस, परंतु सामान्यांना तुझे आकलन होत नाही. कारण चर्मचक्षूंना तू दृश्य नाहीस. ज्याप्रमाणे लाकडातील अग्नी डोळ्यांना दिसत नाही, परंतु आत त्याचे अस्तित्व असतेच. त्याप्रमाणे तू गूढ आहेस. लाकडे एकमेकांवर घासल्यानंतरच त्यातील अग्नी प्रकट होतो; तसा योगी लोकांनी विचारमंथन केल्यानंतरच तुझ्या प्राप्तीची शक्यता. सामान्यांच्या हृदयरूपी गुहेत तुझे वास्तव्य, त्यामुळे भिन्न असूनहि तू अभिन्न, एकरूपाने तू विश्वाला व्यापून राहिला आहेस. तू स्वतःचा स्वतःच आश्रय आहेस. तू मायेने त्रिगुणांची निर्मिती केलीस, गुणयुक्त विश्वाची निर्मिती केलीस. तसेच विश्वाचे पालन आणि संहारहि तूच करतोस. (११-१३)

विवरण :- ज्या केशीला कृष्णाने लीलया मारले तो किती भयानक होता, हे 'त्यजन्त्यनिमिषा दिवम्' (ज्याच्या खिंकाळण्याने देवही घाबरून स्वर्गलोक सोडून पळून जात.) यावरून दिसते आणि कृष्णाचा पराक्रमही दिसून येतो. (१५)

विवरण :- तू पुढे कोणते पराक्रम करणार आहेस, या गोष्टींची एक यादीच महर्षी कृष्णाला देतात. त्यापैकी 'राजकन्यांशी विवाह' हा एक. त्यांची प्राप्ती, पराक्रमाचे शुल्क देऊन. म्हणजेच त्यांना पराक्रम करून जिंकून, तू प्राप्त करशील. (भीष्मकादि वीरांची कन्या रुक्मिणी हिच्याशी विवाह.) (१८)

विवरण :- कृष्णाला अनेक प्रकारची संबोधने, विशेषणे वापरून महर्षी स्तुति करताना पुन्हा शेवटी म्हणतात, 'तू स्वाश्रय आहेस, म्हणजेच कोणाचाहि आधार न घेणारा, अनन्याधार (स्वे महिम्नि प्रतिष्ठितः) आहेस. तू 'विशुद्धविज्ञानघन' म्हणजे प्रत्यक्ष ज्ञानाची मूर्तिच आहेस. 'समाप्तसर्वार्थकाम' म्हणजे स्वसामर्थ्याने सर्व पुरुषार्थांची प्राप्ती करून घेणारा. (पण निष्काम बुद्धीने) असा आहेस. 'निवृत्तमायागुणप्रवाह' आपल्या शक्तीने सर्व प्रकृतिगुण (निसर्गधर्म) निवृत्त करणारा, त्यांना दूर ठेवणारा; निर्मोही, मायेपासून मुक्त असा तू मायेने क्रीडा करण्यासाठी जगाची निर्मिती केलीस. स्वतः मनुष्यरूपही क्रीडा करण्यास आणि दुष्टांचा नाश करण्यास धारण केलेस. (२३)

विवरण :- 'चोर-पालक, (चोर-शिपाई) खेळ खेळणार्‍या अनेक गोपांना त्यांच्यातीलच एक बनून व्योमासुराने गुहेत लपवून ठेवले. कृष्णाने त्याचे खरे रूप ओळखले आणि 'पशुमारममारयत्' म्हणजेच यज्ञात बळी देणार्‍या यज्ञीय पशूला ज्याप्रमाणे बुक्क्यांनी बुकलून ठार मारतात, त्याप्रमाणे मारले. (यज्ञात 'अज' बोकडास बळी देतात, इथेही त्याने अजाचे (मेंढयाचे) रूप घेतले होते. त्यामुळे पशुमारम् अशी उपमा दिली असावी.) तसेच त्याला जमिनीवर आपटले, असाही उल्लेख 'शेवटी सर्व देह हे मातीचेच आणि मातीतच मिळायचे' (माती असशी मातीत मिळसी) याही भावनेचे ते प्रतीक असावे. (नारद महर्षींनी व्योमासुराचा वध पाहिला नाही. तो पूर्वी म्हणजे शंखचूडाच्या वधापूर्वी केला असावा, असे काही विद्वान मानतात, तर काही केशीवधानंतर केला असे मानतात.) (३३)

अध्याय सदतिसावा समाप्त

GO TOP