|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण
प्रह्रादवधोद्यमः, स्तम्भात् नृसिंहवतारः, भगवान नृसिंहांचा अवतार, हिरण्यकशिपूचा वध आणि देवतांनी केलेली स्तुती - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
नारद उवाच -
(अनुष्टुप्) अथ दैत्यसुताः सर्वे श्रुत्वा तदनुवर्णितम् । जगृहुर्निरवद्यत्वात् नैव गुर्वनुशिक्षितम् ॥ १ ॥
श्रीनारद सांगतात - (अनुष्टुप्) असे दैत्य सुते सर्वे मानिला बोध सर्व तो । दूषीत गुरूच्या बोला तयांनी ध्यान ना दिले ॥१॥
अथ - नंतर - सर्वे - सगळे - दैत्यसुताः - दैत्यपुत्र - तदनुवर्णितं - प्रल्हादाने सांगितलेले - श्रुत्वा - श्रवण करून - निरवद्यत्वात् - निर्दोष असल्यामुळे - जगृहुः - ग्रहण करिते झाले - गुर्वनुशिक्षितं - गुरूने शिकविलेले - न एव (जगृहुः) - ग्रहण करिते झाले नाहीच ॥ १ ॥
नारद म्हणतात – प्रल्हादाचे प्रवचन ऐकून दैत्यबालकांनी ते निर्दोष असल्यामुळे स्वीकारले आणि गुरुजींच्या शिक्षणाकडे दुर्लक्ष केले. (१)
अथाचार्यसुतस्तेषां बुद्धिमेकान्तसंस्थिताम् ।
आलक्ष्य भीतस्त्वरितो राज्ञ आवेदयद् यथा ॥ २ ॥
गुरूंनी पाहिले सर्व विद्दार्थी एकमात्र त्या । हरीचे चिंतनी झाले तेंव्हा घाबरूनी पुढे । दैत्याच्यापासि येवोनी सर्व ते सांगु लागले ॥२॥
अथ - नंतर - आचार्यसुतः - गुरूपुत्र - तेषां - त्या बालकांच्या - एकांतसंस्थितां - एकनिष्ठेने परमेश्वराकडे लागलेल्या - बुद्धिं - बुद्धिला - आलक्ष्य - पाहून - भीतः - भ्यालेला - त्वरितः - लागलाच - यथा (वत्) - इत्थंभूत - राज्ञे - राजाला - आवेदयत् - कळविता झाला ॥ २ ॥
सर्व विद्यार्थ्यांची बुद्धी एकमात्र भगवंतांमध्येच स्थिर होत आहे असे पाहून गुरुजी भयभीत झाले आणि ताबडतोब हिरण्यकशिपूकडे जाऊन त्यांनी त्यांना हे निवेदन केले. (२)
श्रुत्वा तदप्रियं दैत्यो दुःसहं तनयानयम् ।
कोपावेशचलद्‍गात्रः पुत्रं हन्तुं मनो दधे ॥ ३ ॥
पुत्राची अनिती ऐसी ऐकता दैत्य कोपला । मारण्या आपुल्या हाते तयाने ठरवियले ॥३॥
दैत्यः - हिरण्यकशिपु - तत् - तो - अप्रियं - न आवडणारा - दुःसहं - दुःसह - तनयानयं - मुलाचा अपराध - श्रुत्वा - ऐकून - कोपावेशचलद्‍गात्रः - कोपाच्या आवेशाने ज्याचे शरीर कापत आहे असा - पुत्रं - मुलाला - हंतुं - मारण्याबद्दल - मनः - संकल्प - दधे - करिता झाला ॥ ३ ॥
पुत्र प्रल्हादाची ही असह्य आणि अप्रिय अनीति ऐकून क्रोधाने त्याचे शरीर थरथर कापू लागले. त्याने प्रल्हादाला आता मारायचे ठरवले. (३)
क्षिप्त्वा परुषया वाचा प्रह्रादमतदर्हणम् ।
आहेक्षमाणः पापेन तिरश्चीनेन चक्षुषा ॥ ४ ॥ प्रश्रयावनतं दान्तं बद्धाञ्जलिमवस्थितम् । सर्पः पदाहत इव श्वसन् प्रकृतिदारुणः ॥ ५ ॥
इंद्रिया जिंकुनी बाळ हात जोडोनि ठाकला । परी क्रूर स्वभावाचा हिरण्यकशिपू जसा ॥४॥ सापासी लागता पाय तसा क्रोधेचि पेटला । पापाची दृष्टि टाकोनी बोलला तो दटावुनी ॥५॥
प्रश्रयावनतं - विनयाने नम्र अशा - दांतं - इंद्रियनिग्रह केलेल्या - बद्धांजलिं - हात जोडिलेल्या - अवस्थितं - उभा राहिलेल्या - अतदर्हणं - त्या कठोर भाषणाला अयोग्य अशा - प्रह्लादं - प्रल्हादाला - परुषया वाचा - कठोर भाषणाने - क्षिप्त्वा - धमकी देऊन - पापेन - पापयुक्त - तिरश्चीनेन - वाकडया - चक्षुषा - दृष्टीने - ईक्षमाणः - पहाणारा - प्रकृतिदारुणः - स्वाभाविकपणे उग्र असा तो हिरण्यकशिपु - पदा - पायाने - हतः - ताडण केलेल्या - सर्पः इव - सर्प जणू काय असा - श्वसन् - फूत्कार टाकीत - आह - म्हणाला ॥ ४-५ ॥
मन आणि इंद्रियांना ताब्यात ठेवणारा प्रल्हाद मोठ्या नम्रतेने हात जोडून हिरण्यकशिपूच्या समोर उभा होता आणि खरे तर त्याचा तिरस्कार करणेही अयोग्य होते. परंतु हिरण्यकशिपू स्वभावत:च क्रूर असल्यामुळे लाथ मारल्यावर साप फुसकारतो, तसा तो फूत्कारू लागला. त्याने त्याच्याकडे द्वेषयुक्त तिरप्या नजरेने पाहिले आणि संतापून कठोर शब्दांत म्हटले, (४-५)
हिरण्यकशिपुरुवाच -
हे दुर्विनीत मन्दात्मन् कुलभेदकराधम । स्तब्धं मच्छासनोद्धूत्तं नेष्ये त्वाद्य यमक्षयम् ॥ ६ ॥
मूर्खा उदंड झाला तू मुलांना बिघडीतसे । धैर्याने मोडिसी आज्ञा यमाचा पाहुणाच हो ॥६॥
हे दुर्विनीत - अरे दांडग्या - मंदात्मन् - अल्पबुद्धे - कुलभेदकर - कुलघातक्या - अधम - नीचा - स्तब्धं - हट्टी अशा - मच्छासनोद्धूतं - माझ्या शासनाचे उल्लंघन करणार्‍या - त्वा - तुला - अद्य - आज - यमक्षयं - यमलोकाला - नेष्ये - पोचवीन ॥ ६ ॥
मूर्खा, तू तर अतिशय उद्दाम झाला आहेस. स्वत: तर नीच आहेसच, परंतु आता आपल्या कुळात फूट पाडू पाहतोस. तू उद्धटपणे माझी आज्ञा मोडली आहेस. आजच तुला यमसदनाला पाठवतो. (६)
क्रुद्धस्य यस्य कम्पन्ते त्रयो लोकाः सहेश्वराः ।
तस्य मेऽभीतवन्मूढ शासनं किं बलोऽत्यगाः ॥ ७ ॥
थोडाही कोपलो मी तो त्रिलोक्य कांपुनी उठे । कोणाचे बळ घोवोनी आज्ञा तू मोडिसी मम ॥७॥
मूढ - हे मूर्खा - यस्य क्रुद्धस्य - जो रागवला असता - सहेश्वराः - अधीपतींसह - त्रयः तिन्ही - लोकाः - लोक - कंपन्ते - कापतात - तस्य मे - त्या माझी - शासनं - आज्ञा - अभीतवत् - थट्टेसारखी - किंबल - कोणाच्या बळावर विसंबून - (त्वं) अत्यगाः - तू उल्लंघन करिता झालास ॥ ७ ॥
मी रागावलो की, तिन्ही लोक आणि त्यांचे लोकपाल यांचा थरकाप होतो. तर मग मूर्खा, तू कोणाच्या भरवशावर भीती नसल्याप्रमाणे माझी आज्ञा मोडतोस ? (७)
प्रह्राद उवाच -
न केवलं मे भवतश्च राजन् स वै बलं बलिनां चापरेषाम् । परेऽवरेऽमी स्थिरजङ्‌गमा ये ब्रह्मादयो येन वशं प्रणीताः ॥ ८ ॥
प्रल्हाद म्हणाला - (इंद्रवज्रा) राजा नसे एकची अंकितो त्या ब्रह्मादि सारे हरिसीच वश्य । तुम्हा मला केवळ शक्ति त्याची सार्‍या जगाचे बळ तोचि आहे ॥८॥
ये - जे - अमी - हे - परे - उच्च - च - आणि - अवरे - नीच - स्थिरजंगमाः - स्थावरजंगम असे - ब्रह्मादयः (सन्ति) - ब्रह्मदेवादि सर्व प्राणी आहेत - येन - ते ज्याने - वशं - आपल्या आधीन - प्रणीताः - ठेविले आहेत - सः - तो - वै - खरोखर - केवलं - केवळ - मे (एव) - माझेच - बलं - बळ - अस्ति इति न - आहे असे नव्हे - राजन् - हे राजा - भवतः - तुझे - च - आणि - अपरेषां बलिनां (अपि बलं अस्ति) - दुसर्‍या बलवानांचेही बळ होय ॥ ८ ॥
प्रल्हाद म्हणाला – महाराज, ब्रह्मदेवापासून गवताच्या काडीपर्यंत सर्व लहान-मोठे चराचर जीव ज्यांच्या ताब्यात आहेत, तेच मी आणि आपणच नव्हे, तर विश्वातील सर्व बलवंतांचेसुद्धा बळ आहेत. (८)
स ईश्वरः काल उरुक्रमोऽसौ
ओजः सहः सत्त्वबलेन्द्रियात्मा । स एव विश्वं परमः स्वशक्तिभिः सृजत्यवत्यत्ति गुणत्रयेशः ॥ ९ ॥
पराक्रमी तो प्रभू काळ रूप समस्त प्राण्या बल इंद्रियांचा । तो शक्तिने निर्मि नि मारतो ही स्वामी असे तो तिन्हिही गुणांचा ॥९॥
सः - तो - असौ - हा - उरुक्रमः - महापराक्रमी - कालः - काळरूपी - ओजःसहःसत्वबलेंद्रियात्मा - इंद्रियबल, उत्साह, धैर्य, बुद्धि व शरीर हे आहे रूप ज्याचे असा - परमः - श्रेष्ठ - गुणत्रयेशः (ईश्वरः अस्ति) - त्रिगुणाधिपति ईश्वर होय - सः एव - तोच - स्वशक्तिभिः - आपल्या शक्तींनी - विश्वं - जगाला - सृजति - उत्पन्न करितो - अवति - पाळितो - अत्ति - खातो. ॥ ९ ॥
तेच महापराक्रमी सर्वशक्तिमान प्रभू काळ आहेत. तसेच सर्व प्राण्यांचे इंद्रियबल, मनोबल, देहबल, धैर्य आणि इंद्रियेसुद्धा तेच आहेत. तेच परमेश्वर आपल्या शक्तींच्या द्वारा या विश्वाची निर्मिती, रक्षण आणि संहार करतात. तेच तिन्ही गुणांचे स्वामी आहेत. (९)
जह्यासुरं भावमिमं त्वमात्मनः
समं मनो धत्स्व न सन्ति विद्विषः । ऋतेऽजितादात्मन उत्पथस्थितात् तद्धि ह्यनन्तस्य महत्समर्हणम् ॥ १० ॥
असूरभावा कृपया त्यजावे भवास मोही मन तेच शत्रू । समान ठेवा मन सर्व प्राण्या ती श्रेष्ठ आहे हरिचीच पूजा ॥१०॥
त्वं - तू - आत्मनः - स्वतःच्या - इमं - ह्या - आसुरं भावं - आसुरी स्वभावाला - जहि - सोड - अजितात् - न जिंकिलेल्या - उत्पथस्तितात् - कुमार्गात असणार्‍या - आत्मनः - मनाच्या - ऋते - शिवाय - अन्ये - दुसरे - विद्विषः - शत्रु - न संति - नाहीत - हि - ह्याकरिता - मनः - मनाला - समं - शत्रुमित्रभावरहित असे - धत्स्व - राख - तत् हि - तेच - अनंतस्य - परमेश्वराचे - महत् - मोठे - समर्हणं (अस्ति) - पूजन होय. ॥ १० ॥
आपण आपला हा असुर स्वभाव सोडून द्या. आपल्या अंकित न राहणार्‍या व कुमार्गाकडे नेणार्‍या या मनाव्यतिरिक्त दुसरा कोणीही या संसारात आपला शत्रू नाही. सर्वांच्याबद्दल मनात समान भाव ठेवा. हीच भगवंताची सर्वश्रेष्ठ पूजा होय. (१०)
दस्यून्पुरा षण्णण्न विजित्य लुम्पतो
मन्यन्त एके स्वजिता दिशो दश । जितात्मनो ज्ञस्य समस्य देहिनां साधोः स्वमोहप्रभवाः कुतः परे ॥ ११ ॥
षट् शत्रुला त्या नच जिंकिता जो सम्राट मानी मग तोच मूर्ख । जितेंद्रियाला समता मिळे ती न शत्रु त्याला जगतात राही ॥११॥
एके - कित्येक - पुरा - प्रथम - लुम्पन्तः - लुटणार्‍या - षट् - सहा इंद्रियरूप - दस्यून् - शत्रूंना - न विजित्य - न जिंकता - दश - दाही - दिशः - दिशा - स्वजिताः - आपल्याकडून जिंकिल्या गेल्या असे - मन्यंन्त - मानितात - जितात्मनः - मन जिंकिलेल्या - ज्ञस्य - ज्ञानी अशा - देहीनां समस्य - प्राण्यांवर समदृष्टी ठेवणार्‍या - साधोः - सत्पुरुषाला - स्वमोहप्रभवाः - आत्म्याच्या अज्ञानामुळे कल्पिलेले - परे - शत्रू - कुतः (भवन्ति) - कोठून उद्‌भवणार ॥ ११ ॥
आपले सर्वस्व लुटणार्‍या या सहा इंद्रियरूपी डाकूंवर आधी विजय प्राप्त करून घेत नाहीत आणि आम्ही दहाही दिशा जिंकल्या आहेत, असे काहीजण मानतात. मात्र ज्या ज्ञानी आणि जितेंद्रिय महात्म्याने सर्व प्राण्यांविषयी समभाव बाळगला, त्याला त्याच्या अज्ञानातून प्रगट होणारे कामक्रोधादी शत्रूसुद्धा असत नाहीत; तर मग बाहेरचे शत्रू कोठून असतील ? (११)
हिरण्यकशिपुरुवाच -
(अनुष्टुप्) व्यक्तं त्वं मर्तुकामोऽसि योऽतिमात्रं विकत्थसे । मुमूर्षूणां हि मन्दात्मन् ननु स्युर्विक्लवा गिरः ॥ १२ ॥
हिरण्यकश्यपू म्हणाला - (अनुष्टुप्) मंदबुद्ध्या तुझी झाली सीमा ही बकवास की । इच्छिले मरणा तू तो तेणेचि बोलसी असा ॥१२॥
मंदात्मन् - हे मंदमते - यः (त्वं) - जो तू - अतिमात्रं - फार - विकत्थसे - बडबड करीत आहेस - (सः) त्वं - तो तू - व्यक्तं - उघड रीतीने - मर्तुकामः - मरण्याची इच्छा करणारा - असि - आहेस - हि - कारण - मुमूर्षूणां - मरणोन्मुख प्राण्यांची - गिरः - भाषणे - ननु - खरोखर - विप्लवाः - असंबद्ध - स्युः - असतात. ॥ १२ ॥
हिरण्यकशिपू म्हणाला – अरे मंदबुद्धी, तुझ्या बरळण्याची तर हद्द झाली. तू खात्रीने मरू इच्छितोस. कारण जो मरणाच्या दारी असतो, तोच अशा तर्‍हेची बडबड करतो. (१२)
यस्त्वया मन्दभाग्योक्तो मदन्यो जगदीश्वरः ।
क्वासौ यदि स सर्वत्र कस्मात् स्तम्भे न दृश्यते ॥ १३ ॥
अभाग्या कोण तो स्वामी विश्वी माझ्याहुनी दुजा । सर्वत्र दिसतो तेंव्हा या खांबी का न तो दिसे ॥१३॥
मंदभाग्य - हे हतभाग्या - त्वया - तू - यः - जो - मदन्यः - माझ्याहून निराळा - जगदीश्वरः - जगाचा स्वामी - उक्तः - सांगितलास - असौ - तो हा - क्व - कोठे आहे - यदि - जर - सः - तो - सर्वत्र (अस्ति तर्हि) - सर्व ठिकाणी आहे तर - कस्मात् - काय म्हणून - स्तंभे - खांबात - न दृश्यते - दिसत नाही. ॥ १३ ॥
अरे अभाग्या, माझ्याखेरीज जो कोणी अन्य जगाचा स्वामी आहे असे तू सांगितलेस, तो जगदीश्वर आहे कोठे ? तो सर्वत्र असेल तर मग या खांबात का नाही दिसत ? (१३)
सोऽहं विकत्थमानस्य शिरः कायात् हरामि ते ।
गोपायेत हरिस्त्वाद्य यस्ते शरणमीप्सितम् ॥ १४ ॥
दिसतो जर या स्तंभी टाहो का मग फोडिसी । कापितो तव हे डोके बघू रक्षी कसा हरी ॥१४॥
सः अहं - यास्तव मी - विकत्थमानस्य ते - बडबड करणार्‍या तुझ्या - कायात् - देहापासून - शिरः - मस्तक - हरामि - वेगळे करितो - हरिः - हरि - अद्य - आता - त्वा - तुला - गोपायेत - राखो - यः - जो - ते - तुझे - ईप्सितः - इष्ट असा - शरणं (अस्ति) - आश्रयस्थान आहे. ॥ १४ ॥
वायफळ बडबडणार्‍या तुझे डोके हा मी उडवतो. ज्याच्यावर तुझा एवढा भरवसा आहे, तो तुझा हरी तुझे रक्षण करू दे. (१४)
एवं दुरुक्तैर्मुहुरर्दयन् रुषा
सुतं महाभागवतं महासुरः । खड्गं प्रगृह्योत्पतितो वरासनात् स्तम्भं तताडातिबलः स्वमुष्टिना ॥ १५ ॥
(इंद्रवज्रा) महाबळी दैत्य दुरूक्त वाक्ये टाकोनि बोले तयि बाळासंता । सिंहासनीचा उठताचि क्रोधे खड्गासि खांबा मधि भोकसीले ॥१५॥
एवं - याप्रमाणे - रुषा - क्रोधाने - दुरुक्तैः - अपशब्दांनी - मुहुः - वारंवार - महाभागवतं - मोठा भगवद्‌भक्त अशा - सुतं - प्रल्हादाला - अर्दयन् - पीडा देणारा असा - अतिबलः - अत्यंत बलवान - महासुरः - महादैत्य हिरण्यकशिपु - खङगं - तलवार - प्रगृह्य - घेऊन - वरासनात् - सिंहासनावरूनच - उत्पपात - उडी टाकिता झाला - स्वमुष्टिना - आपल्या मुठीने - स्तंभं - खांबाला - तताड - ताडिता झाला. ॥ १५ ॥
तो अत्यंत बलवान महादैत्य अशा प्रकारे भगवंतांच्या परम भक्त असणार्‍या मुलाला – प्रल्हादाला रागाने वारंवार वेडेवाकडे बोलून त्रास देऊ लागला. नंतर हातात खड्‍ग घेऊन त्याने सिंहासनावरून खाली उडी मारली आणि अतिशय जोराने तेथील एका खांबावर एक ठोसा मारला. (१५)
तदैव तस्मिन् निनदोऽतिभीषणो
बभूव येनाण्डकटाहमस्फुटत् । यं वै स्वधिष्ण्योपगतं त्वजादयः श्रुत्वा स्वधामात्ययमङ्‌ग मेनिरे ॥ १६ ॥
खांबातुनी शब्द भयान आले ब्रह्मांड वाटे जणु फाटले हे । त्या लोकपाले ध्वनि ऐकिता हा आला गमे तो प्रलयोचि त्यांना ॥१६॥
अंग - हे धर्मराजा - तदा एव - त्याच वेळेस - तस्मिन् (स्तंभे) - त्या खांबात - अतिभीषणः - अत्यंत भयंकर - निनदः - शब्द - बभूव - झाला - येन - ज्यामुळे - अंडकटाहं - ब्रह्मांडकटाह - अस्फुटत् - फुटून गेले - स्वधिष्ण्योपगतं - आपल्या स्थानी येऊन पोचलेल्या अशा - यं - ज्या शब्दाला - श्रुत्वा - श्रवण करून - अजादयः - ब्रह्मादिक देव - तु - तर - स्वघामाप्ययं - आपल्या लोकाचा नाश होत आहे असे - मेनिरे - मानिते झाले. ॥ १६ ॥
हे राजा, त्याच वेळी त्या खांबातून एक महाभयंकर आवाज ऐकू आला. त्या आवाजाने ब्रह्मांडच फाटले की काय, असे वाटू लागले. सत्यलोकापर्यंत जेव्हा तो आवाज पोहोचला, तेव्हा तो ऐकून ब्रह्मदेवादिकांना वाटले की जणू आपल्या लोकात प्रलय होऊ लागला आहे. (१६)
स विक्रमन् पुत्रवधेप्सुरोजसा
निशम्य निर्ह्रादमपूर्वमद्‍भुतम् । अन्तःसभायां न ददर्श तत्पदं वितत्रसुर्येन सुरारियूथपाः ॥ १७ ॥
पुत्रा बघाया जरि धावला तो अद्‌भूत ऐसा ध्वनि ऐकिला नी । मनात गेला मग घाबरोनी सभेतले अन्य पळोनि गेले ॥१७॥
ओजसा - मोठया वीरश्रीने - विक्रमन् - फिरणारा - पुत्रवधेप्सुः - पुत्राच्या नाशाची इच्छा करणारा - सः - तो हिरण्यकशिपु - अपूर्वं - अपूर्व - अद्‌भुतं - विलक्षण असा - निर्ल्हादं - शब्द - निशम्य - श्रवण करून - अंतःसभायां - सभेमध्ये - तत्पदं - त्या शब्दाचे उगमस्थान - न ददर्श - पाहता झाला नाही - येन - ज्या शब्दाने - सुरारियूथपाः - दैत्यसेनापति - वितत्रसुः - भिऊन गेले. ॥ १७ ॥
प्रल्हादाला मारण्यासाठी हिरण्यकशिपूने जेव्हा जोरात उडी मारली, तेव्हा दैत्यसेनापतींचा सुद्धा भयाने थरकाप उडवून देणारा तो अद्भुत आणि अपूर्व आवाज त्याने ऐकला. पण हा आवाज करणारा कोणी त्या सभेत त्याला दिसला नाही. (१७)
सत्यं विधातुं निजभृत्यभाषितं
व्याप्तिं च भूतेष्वखिलेषु चात्मनः । अदृश्यतात्यद्‍भुत रूपमुद्वह स्तम्भे सभायां न मृगं न मानुषम् ॥ १८ ॥
स्वभक्त प्रल्हाद नि ब्रह्मयाची करावया सत्यचि वाणि तैसे । दावावया व्यापकता स्वताची नृसिंह देहा धरिले प्रभूने ॥१८॥
निजभृत्यभाषितं - आपल्या भक्ताचे भाषण - सत्यं - खरे - विधातुं - करण्याकरिता - च - आणि - अखिलेषु भूतेषु - सर्व पदार्थमात्रामध्ये - आत्मनः - स्वतःची - व्याप्तिं (सत्यां कर्तुं) - व्याप्ति खरी करण्याकरिता - सभायां - सभेतील - स्तंभे - खांबामध्ये - न मृगं - पशु नव्हे - च - आणि - म मानुषं - मनुष्य नव्हे असे - अत्यद्‌भुतरूपं - अत्यंत विलक्षण असे रूप - उद्वहन् - धारण करणारा असा - अदृश्यत - प्रगट झाला. ॥ १८ ॥
आपले सेवक प्रल्हाद आणि ब्रह्मदेव यांची वाणी सत्य करण्यासाठी आणि सर्व पदार्थांमध्ये आपली व्यापकता दाखविण्यासाठी त्याच वेळी सभेमध्ये त्या खांबातून अतिशय आश्चर्यकारक रूप धारण करून भगवंत प्रगट झाले. ते रूप ना सिंहाचे होते ना मनुष्याचे. (१८)
स सत्त्वमेनं परितोऽपि पश्यन्
स्तम्भस्य मध्यादनु निर्जिहानम् । नायं मृगो नापि नरो विचित्रं अहो किमेतत् नृमृगेन्द्ररूपम् ॥ १९ ॥
तो दैत्य धुंडी सभिं अन्य लोका अद्‌भूत प्राणी दिसला तदा हा । खांबातुनी हा प्रगटोनि आला ना ओळखी तो नव प्राणि कोण ॥१९॥
सः - तो हिरण्यकशिपु - परितः - सभोवार - पश्यन् अपि - पाहत असताहि - स्तंभस्य - खांबाच्या - मध्यात् - मधून - अनुनिर्जिहानं - निघणार्‍या - नृमृगेंद्ररूपं - नृसिंहस्वरूप - एनं - ह्या - सत्त्वं - प्राण्याला - दृष्ट्‌वा - पाहून - अहो - अहो - अयं - हा - मृगः - पशु - न - नव्हे - नरः अपि - मनुष्यहि - न - नव्हे - एतत् - हे - विचित्रं - विचित्र - किं (अस्ति) - काय आहे. ॥ १९ ॥
हिरण्यकशिपू ज्यावेळी आवाज काढणार्‍याचा शोध घेत होता, त्याचवेळी खांबातून निघणार्‍या त्या अद्भुत प्राण्याला त्याने पाहिले. तो विचार करू लागला, "हा तर मनुष्य नाही की पशूही नाही; तर मग हा नृसिंह रूपातील अलौकिक प्राणी कोण आहे ? (१९)
मीमांसमानस्य समुत्थितोऽग्रतो
नृसिंहरूपस्तदलं भयानकम् । प्रतप्तचामीकरचण्डलोचनं स्फुरत्सटाकेशरजृम्भिताननम् ॥ २० ॥
विचार चित्ती करि दैत्य तेंव्हा समोर त्याच्या रूपडे उभे हे । सुवर्ण तप्तो तयि नेत्र तप्त आयाळ हाले बहु जांभईने ॥२०॥
(एवं) मीमांसमानस्य (तस्य) - असे विचार करणार्‍या हिरण्यकशिपुच्या - अग्रतः - पुढे - नृसिंहरूपः - नृसिंहरूपी ईश्वर - समुत्थितः - उभा राहिला - तत् - ते रूप - अलं - सर्वप्रकारे - भयानकं - भयंकर - प्रतप्तचामीकरचंडलोचनं - तापलेल्या सुवर्णाप्रमाणे आरक्त नेत्रांचे - स्फुरत्सटाकेसरजृंभिताननं (आसीत्) - चमकणार्‍या आयाळाच्या केसांमुळे मोठया मुखाचे होते. ॥ २० ॥
तो असा विचार करीत होता, तोच त्याच्या अगदी समोर नृसिंहभगवान उभे राहिले. त्यांचे ते रूप अतिशय भयानक होते. तापलेल्या सोन्याप्रमाणे पिवळे धमक भयानक डोळे होते. जांभई दिल्यामुळे आयाळ इकडे तिकडे फडफडत होती. (२०)
करालदंष्ट्रं करवालचञ्चल
क्षुरान्तजिह्वं भ्रुकुटीमुखोल्बणम् । स्तब्धोर्ध्वकर्णं गिरिकन्दराद्‍भुत व्यात्तास्यनासं हनुभेदभीषणम् ॥ २१ ॥
विक्राळ दाढा जणु खड्‍ग जिव्हा दारूण रूपा भुवयाहि वक्र । फुत्कार नाकीं अन कान स्थीर गूहेपरी त्या मुख भीतिदायी ॥२१॥
करालदंष्ट्रं - भयंकर दाढांचे - करवालचंचलक्षुरान्तजिह्वं - तलवारीप्रमाणे लवलवीत व वस्तर्‍याच्या धारेसारख्या जिभेचे - भ्रुकुटीमुखोल्बणं - भुंवया चढविल्यामुळे ज्याचे मुख भयंकर दिसत आहे असे - स्तब्धोर्ध्वकर्णं - ज्याचे कान ताठ व उभे आहेत असा - गिरिकन्दराद्‌भुतव्यात्तास्यनासं - पर्वताच्या गुहेप्रमाणे चमत्कारिक रीतीने ज्याच्या नाकपुडया व मुख पसरलेले आहे असे - हनुभेदभीषणं - ओठ फाटलेले असल्यामुळे भयंकर स्वरूपाचा. ॥ २१ ॥
दाढा अतिशय विक्राळ होत्या. तलवारीप्रमाणे चमकणारी, सुरीप्रमाणे धारदार तीक्ष्ण जीभ होती. भुवया उंचावल्याने त्यांचे मुख अधिकच दारुण दिसत होते. कान वरच्या बाजूला ताठ दिसत होते. फुगविलेले नाक आणि उघडलेले तोंड पहाडातील गुहेप्रमाणे अद्भुत वाटत होते. फाकलेल्या जबड्यामुळे त्याची भयानकता फारच वाढली होती. (२१)
दिविस्पृशत्कायमदीर्घपीवर
ग्रीवोरुवक्षःस्थलमल्पमध्यमम् । चन्द्रांशुगौरैश्छुरितं तनूरुहैः विष्वग्भुजानीकशतं नखायुधम् ॥ २२ ॥
स्वर्गासि टेके बहु थोर देह नी मान मोठी अतिरूंद छाती । परी नितंबी बहुसान ऐसा चंद्रप्रकाशापरि रोम अंगी । कितेक बाहू नख थोर त्यांना शस्त्रापरी जे अतिही कठीण ॥२२॥
दिविस्पृशत्कायं - ज्याचे शरीर आकाशाला स्पर्श करणारे असे - अदीर्घपीवरग्रीवोरुवक्षःस्थलं - मान आखूड व पुष्ट व छातीचा भाग विशाल आहे ज्याचा असा - अल्पमध्यमं - बारीक कमरेचे - चंद्रांशुगौरैः तनूरुहैः छुरितं - चंद्रकिरणाप्रमाणे शुभ्र अशा अंगावरील केशांनी व्यापिलेले - विष्वग्भुजानीकशतं - ज्याचे शेकडो हात चोहोकडे पसरले आहेत असा - नखायुधं - नखे हीच शस्त्रे आहेत ज्याची असा. ॥ २२ ॥
विशाल शरीर स्वर्गाला स्पर्श करीत होते. मान थोडीशी बुटकी आणि मोठी होती. छाती रुंद आणि कंबर बारीक होती. चंद्रकिरणाप्रमाणे असणारे शुभ्र रोम सर्व शरीरावर चमकत होते. चारी बाजूंना शेकडो हात पसरलेले होते. त्यांची नखे हीच आयुधे होती. (२२)
दुरासदं सर्वनिजेतरायुध
प्रवेकविद्रावितदैत्यदानवम् । प्रायेण मेऽयं हरिणोरुमायिना वधः स्मृतोऽनेन समुद्यतेन किम् ॥ २३ ॥
न कोणि जाण्या धजला समीप चक्रादि अस्त्रा बघता पळाले । दैत्यादि सारे भिउनी दिशांना मनात शोधी मग दैत्य ऐसे । हे सोंग सारे रचि विष्णु ऐसे परी अशाने नच वाकडे हो ॥२३॥
दुरासदं - ज्याला धरणे अगदीच अशक्य असे - सर्वनिजेतरायुधप्रवेकविद्रावितदैत्यदानवं - आपल्या व इंद्रादि देवांच्या वज्रादि सर्व आयुधांनी देव व दैत्य यांना पळवून लाविले आहे ज्याने असे - प्रायेण - बहुतकरून - उरुमायिना - महामायावी अशा - हरिणा - हरीने - मे - माझा - वधः - वधाचा उपाय - अयं - हा - स्मृतः (स्यात्) - योजिला असावा - (किन्तु) अनेन समुद्यतेन - परंतु असे रूप सिद्ध झाल्याने - (मम) किं भवेत् - माझे काय होणार आहे. ॥ २३ ॥
त्यांच्या जवळपास फिरकणेसुद्धा अशक्य होते. आपल्या चक्रादी आणि इतरांच्या वज्रादी श्रेष्ठ शस्त्रांनी त्यांनी सर्व दैत्य-दानवांना पळवून लावले. हिरण्यकशिपूला वाटले, बहुदा महामायावी विष्णूनेच मला मारण्यासाठी हे सोंग घेतले आहे. परंतु त्याच्या या चालीने माझे काय वाकडे होणार आहे ? (२३)
एवं ब्रुवन् त्वभ्यपतद्‍गदायुधो
नदन् नृसिंहं प्रति दैत्यकुञ्जरः । अलक्षितोऽग्नौ पतितः पतङ्‌गमो यथा नृसिंहौजसि सोऽसुरस्तदा ॥ २४ ॥
दैत्ये करी घेतली ती गदा नी मारावयासी मग धावला त्या । पतंग अग्नीत मिळोनि जातो तेजीं तसा दैत्यहि लुप्त झाला ॥२४॥
एवं - याप्रमाणे - तु - तर - ब्रुवन् - बोलणारा - गदायुधः - गदा धारण केलेला - दैत्यकुञ्जरः - दैत्येंद्र - नदन् - गर्जना करित - नृसिंहं प्रति - नृसिंहावर - अभ्यपतत् - धावता झाला - यथा - ज्याप्रमाणे - अग्नौ - अग्नीत - पतितः - पडलेला - पतंगमः - पतंग - तथा - त्याप्रमाणे - तदा - त्यावेळेस - सः - तो - असुरः - असुर - नृसिंहौजसि - नृसिंहाच्या तेजात - अलक्षितः - लोपून गेला. ॥ २४ ॥
असे म्हणत आणि गर्जना करीत तो दैत्यरूप हत्ती हिरण्यकशिपू हातात गदा घेऊन नृसिंहावर तुटून पडला. परंतु जसा पतंग आगीत पडल्यावर अदृश्य होतो, तसाच तो दैत्य भगवंतांच्या तेजामध्ये दिसेनासा झाला. (२४)
न तद्विचित्रं खलु सत्त्वधामनि
स्वतेजसा यो नु पुरापिबत् तमः । ततोऽभिपद्याभ्यहनन्महासुरो रुषा नृसिंहं गदयोरुवेगया ॥ २५ ॥
समस्त शक्ती अन तेज स्त्रोता नाही मुळी त्या नवलाव कांही । प्रलयांधकारा गिळले ययाने प्रहार दैत्ये भगवंति केला ॥२५॥
सत्त्वधामनि - सत्त्वाचे केवळ घर अशा परमेश्वराच्या ठिकाणी - तत् - ते - विचित्रं - चमत्कारिक - खलु - खरोखर - न (अस्ति) - नव्हे - यः - जो - पुरा - सृष्टीच्या प्रारंभी - नु - निश्चयेकरून - स्वतेजसा - आपल्या तेजाने - तमः - प्रलयकालीन अंधःकाराला - अपिबत् - पिऊन टाकिता झाला - ततः - नंतर - महासुरः - हिरण्यकशिपु - रुषा - क्रोधाने - नृसिंहं - नृसिंहाप्रत - अभिपद्य - चाल करून - उरुवेगया - विपुल वेगाच्या - गदया - गदेने - अभ्यहनत् - मारता झाला. ॥ २५ ॥
सर्व शक्ती आणि तेजाचा आश्रय असणार्‍या भगवंतांच्या बाबतीत हे काही आश्चर्यकारक नाही. कारण सृष्टीच्या प्रारंभी त्यांनी आपल्या तेजाने तमोगुणरूपी घोर अंधकारसुद्धा नाहीसा केला होता. त्यानंतर त्या दैत्याने अतिशय क्रोधाने हल्ला करून आपली गदा जोराने फिरवून तिने नृसिंहावर प्रहार केला. (२५)
तं विक्रमन्तं सगदं गदाधरो
महोरगं तार्क्ष्यसुतो यथाग्रहीत् । स तस्य हस्तोत्कलितस्तदासुरो विक्रीडतो यद्वदहिर्गरुत्मतः ॥ २६ ॥
क्षणात सर्पा पकडी गरूड तसा नृसिंहे धरिलाचि दैत्य । तो सर्प जैसा क्रिडता गरूड सुटे तसाची सुटलाहि दैत्य ॥२६॥
यथा - ज्याप्रमाणे - तार्क्ष्यसुतः - गरुड - महोरगं (तथा) - मोठया सापाला त्याप्रमाणे - गदाधरः - गदाधर परमेश्वर - तं - त्या - विक्रमंतं - पराक्रम करणार्‍या - सगदं - गदाधारी दैत्याला - अग्रहीत् - धरिता झाला - तदा - त्यावेळी - यद्वत् - ज्याप्रमाणे - विक्रीडतः - बागडणार्‍या - गरुत्मतः - गरुडाच्या हातांतून - अहिः (उत्कलते) - साप सुटतो त्याप्रमाणे - सः - तो - असुरः - दैत्य - तस्य - त्या नृसिंहाच्या - हस्तोत्कलितः - हातांतून निसटला. ॥ २६ ॥
जसा गरुड सापाला पकडतो, तसे प्रहार करतेवेळीच भगवंतांनी गदेसहित त्या दैत्याला पकडले. ते जेव्हा त्याच्याशी खेळू लागले, तेव्हा जसा खेळ करताना गरुडाच्या पकडीतून साप सुटतो तसा तो दैत्य त्यांच्या हातून निसटला. (२६)
असाध्वमन्यन्त हृतौकसोऽमरा
घनच्छदा भारत सर्वधिष्ण्यपाः । तं मन्यमानो निजवीर्यशङ्‌कितं यद्धस्तमुक्तो नृहरिं महासुरः । पुनस्तमासज्जत खड्गचर्मणी प्रगृह्य वेगेन गतश्रमो मृधे ॥ २७ ॥
तदा ढगामाजि लपोनि देव युद्धासि पाह्या जमले विमानीं । दैत्यास भीती मनि देवता तै दैत्यासि वाटे मज शत्रु भीतो । ताजा पुन्हा तो मग होउनीया खड्गासि घेता मग धाव घेई ॥२७॥
भारत - हे धर्मराजा - घनच्छदाः - मेघ ज्याचे आच्छादन आहे असे - हृतौकसः - ज्यांची स्थाने हरली गेली आहेत असे - सर्वाधिष्ण्यपाः - सर्व लोकपाल - अमराः - देव - असाधु - वाईट - अमन्यंत - मानिते झाले - यत् - की - मृधे - युद्धात - जितश्रमः - जिंकिले आहेत श्रम ज्याने असा - महासुरः - दैत्यराज - हस्तमुक्तः - हातांतून सुटलेला असा - तं - त्या - नृहरिं - नृसिंहाला - निजवीर्यशंकितं - आपल्या पराक्रमाला भ्यालेला असा - मन्यमानः - मानीत - पुनः - पुनः - खड्गचर्मणी - ढाल व तलवार - प्रगृह्य - घेऊन - वेगेन - आवेशाने - तं - त्यावर - आसज्जत - चाल करून गेला. ॥ २७ ॥
युधिष्ठिरा, स्थाने हिरावून घेतलेले लोकपाल त्यावेळी ढगांत लपून हे युद्ध पाहात होते. तो भगवंतांच्या हातातून निसटल्याचे पाहाताच ते घाबरले. हिरण्यकशिपूलाही असेच वाटले की, आपल्या शौर्याला घाबरून नृसिंहाने आपल्याला हातातून सोडून दिले. या विचाराने उत्साहित होऊन ढाल-तलवार घेऊन तो युद्धासाठी पुन्हा त्यांना जाऊन भिडला. (२७)
तं श्येनवेगं शतचन्द्रवर्त्मभिः
चरन्तमच्छिद्रमुपर्यधो हरिः । कृत्वाट्टहासं खरमुत्स्वनोल्बणं निमीलिताक्षं जगृहे महाजवः ॥ २८ ॥ विष्वक् स्फुरन्तं ग्रहणातुरं हरिः व्यालो यथाऽऽखुं कुलिशाक्षतत्वचम् । द्वार्यूर आपात्य ददार लीलया नखैर्यथाहिं गरुडो महाविषम् ॥ २९ ॥
पक्ष्यावरी झेप घेई ससाना सशस्त्र घेई तयि झेप दैत्य । सर्पे जसा मूषक तो धरावा तसेचि दैत्या धरिले नृसिंहे ॥२८॥ ज्याच्या त्वचेला नच ओरखाडा आता पळाया करि दैत्य यत्‍न । परी हरीने पकडोनि नेला द्वारी नि अंकी निज घेतले त्या । महाविषारी जरि सर्प झाला गरूड त्याला जयि फाडतो तै । दैत्यासि देवो खुपसी नखें नी फाडीयले त्या लिलया तसेची ॥२९॥
महाजवः - मोठा वेगवान - हरिः - नृसिंह - खरं - तीव्र - उत्स्वनोल्बणं - मोठया ध्वनीमुळे भयंकर अशा - अट्टहासं - हसण्याचा ध्वनी - कृत्वा - करून - तं - त्या - श्येनवेगं - ससाण्यासारख्या वेगाच्या - शतचंद्रवर्त्मभिः - ढाल-तलवारीच्या हातांनी - उपर्यधः - वर खाली - अच्छिद्रं - छिद्र न राहील अशा रीतीने - चरंतं - फिरणार्‍या - निमीलिताक्षं - ज्याने डोळे मिटले आहेत अशा दैत्याला - जगृहे - पकडता झाला. ॥ २८ ॥ हरिः - नृसिंह - यथा - जसा - व्यालः - सर्प - आखुं (गह्वाति तथा) - उंदराला पकडतो त्याप्रमाणे - कुलिशाक्षतत्त्वचम् - ज्याची कातडी वज्रानेही फाटली नव्हती अशा - विष्वक् - जिकडून तिकडून - स्फुरंतं - चळवळणार्‍या - ग्रहणातुरं - पकडल्यामुळे घाबरलेल्या दैत्याला - द्वारि - दरवाज्यात - ऊरे- मांडीवर - आपात्य - पाडून - यथा - जसा - गरुडः - गरुड - महाविषं - मोठया विषवाल्या - अहिं (दारयति तथा) - सर्पाला फाडितो त्याप्रमाणे - नखैः - नखांनी - लीलया - सहज - ददार - फाडिता झाला. ॥ २९ ॥
त्यावेळी तो ससाण्याप्रमाणे मोठ्या वेगाने खाली-वर उड्या मारीत ढाल-तलवारीचे असे काही पवित्रे बदलू लागला की, ज्यामुळे त्याच्यावर आक्रमण करण्याची संधीच मिळू नये. तेव्हा भगवान अत्यंत उच्च स्वराने प्रचंड आवाजात असे हसले की त्यामुळे हिरण्यकशिपूने डोळे मिटले. नंतर साप जसा उंदराला पकडतो, त्याप्रमाणे भगवंतांनी अत्यंत वेगाने झडप घालून त्याला पकडले. ज्याच्या अंगावर वज्राच्या आघातानेही खरचटले नव्हते, तोच आता त्यांच्या हातून सुटण्यासाठी अतिशय धडपड करू लागला. भगवंत त्याला दरवाजात घेऊन गेले आणि त्यांनी आपल्या मांडीवर घेऊन सहजपणे आपल्या नखांनी त्याला असे फाडले की गरुडाने अत्यंत विषारी सापाला फाडावे. (२८-२९)
संरम्भदुष्प्रेक्ष्यकराललोचनो
व्यात्ताननान्तं विलिहन्स्वजिह्वया । असृग्लवाक्तारुणकेसराननो यथान्त्रमाली द्विपहत्यया हरिः ॥ ३० ॥
विक्राळ नेत्रा नच पाहवे की लपापती जीभ मिश्यास चाटी । आयाळ रक्ते तयि लाल झाले गळ्यात आंत्राचिहि माळ शोभे ॥३०॥
संरंभदुष्प्रेक्ष्यकराललोचनः - त्वेषामुळे पाहण्यास कठीण व उग्र आहेत नेत्र ज्याचे असा - स्वजिह्वया - आपल्या जिभेने - व्यात्ताननांतं - पसरलेल्या मुखाच्या बाजूंना - विलिहन् - चाटणारा - यथा - जसा - द्विपहत्यया - हत्तीच्या वधाने - हरिः (तथा) - सिंह त्याप्रमाणे - असृग्लवाक्तारुणकेसराननः - ज्याची आयाळ व मुख ही रक्तबिंदूंनी भिजल्यामुळे लाल झाली आहेत असा - अन्त्रमाली - आंतडयांची माळ अडकविलेला. ॥ ३० ॥
त्यावेळी त्यांच्या क्रोधयुक्त भीषण डोळ्यांकडे पाहावत नव्हते. ते आपल्या जिभेने पसरलेल्या तोंडाच्या दोन्ही कडा चाटीत होते. रक्ताच्या चिळकांड्यांनी त्यांचे तोंड आणि आयाळ लाल झाली होती. हत्तीला मारून त्याच्या आतड्यांची माळ गळ्यात घातलेल्या सिंहाप्रमाणे ते दिसत होते. (३०)
नखाङ्‌कुरोत्पाटितहृत्सरोरुहं
विसृज्य तस्यानुचरानुदायुधान् । अहन् समस्तान् नखशस्त्रपाणिभिः दोर्दण्डयूथोऽनुपथान् सहस्रशः ॥ ३१ ॥
दैत्याचिये काळिज फाडुनीया भूमीसि त्याला मग आपटीले । युद्धास आले असुरो हजारो परी नृसिंहे वधिले कराने ॥३१॥
दोर्दंडयूथः - भुजदंडाचे समूह आहेत ज्याला असा नृसिंह - नखांकुरोत्पाटितहृत्सरोरुहं - नखांकुरांनी ज्याचे हृदयकमळ उपटले आहे अशा दैत्याला - विसृज्य - फेकून देऊन - तस्य - त्याच्या - उदायुधान् - आयुधे धारण केलेल्या - अनुचरान् - सेवकांना - सहस्त्रशः - हजारो - अनुपथान् - दैत्यपक्षीय लोकांना - समंतात् - चोहोंकडून - नखशस्त्रपार्ष्णिभिः - नखांनी, शस्त्रांनी व पायाच्या टाचांनी - अहन् - मारिता झाला. ॥ ३१ ॥
त्यांनी आपल्या तीक्ष्ण नखांनी हिरण्यकशिपूचे पोट फाडून त्याला जमिनीवर आपटले. हजारो दैत्य-दानव त्यावेळी हातात शस्त्रे घेऊन भगवंतांवर प्रहार करण्यासाठी आले; परंतु भगवंतांनी चारी बाजूंनी आलेल्या त्यांना आपल्या भुजारूपी सेनेने, लाथांनी आणि नखरूपी शस्त्रांनी मारले. (३१)
सटावधूता जलदाः परापतन्
ग्रहाश्च तद्‌दृष्टिविमुष्टरोचिषः । अम्भोधयः श्वासहता विचुक्षुभुः निर्ह्रादभीता दिगिभा विचुक्रुशुः ॥ ३२ ॥
पिंजार केसे ढग पांगले नी त्या नेत्रज्वाळे ग्रह सूर्य मंद । झाले नि श्वासे भरती समुद्रा चित्कार केला तयि दिग्गजांनी ॥३२॥
सटावधूताः - मानेवरील केसांनी कंपित झालेले - जलदाः - मेघ - परापतन् - पडले - च - आणि - ग्रहाः - ग्रह - तद्‌द्वष्टिविमुष्टरोचिषः (अभवन्) - त्याच्या दृष्टीने ज्यांचे तेज फिक्के पडले आहे असे झाले - श्वासहताः - श्वासाचे आघात झालेले - अंभोधयः - समुद्र - विचुक्षुभुः - खवळून गेले - निर्ह्लादभीताः - गर्जनेने भ्यालेले - दिगिभाः - दिग्गज - विचुक्रुशुः - ओरडले. ॥ ३२ ॥
भगवान नृसिंहांच्या आयाळीच्या फटकार्‍याने ढग इतस्तत: विखुरले. त्यांच्या नेत्रांतील तेजाने सूर्यादी ग्रहांचे तेज फिके पडले. त्यांच्या श्वासांच्या जोराने समुद्र खवळले आणि सिंहनादाने भयभीत होऊन हत्ती चीत्कार करू लागले. (३२)
द्यौस्तत्सटोत्क्षिप्तविमानसङ्‌कुला
प्रोत्सर्पत क्ष्मा च पदाभिपीडिता । शैलाः समुत्पेतुरमुष्य रंहसा तत्तेजसा खं ककुभो न रेजिरे ॥ ३३ ॥
झट्‍कारता केश तदा विमाने देवादिकांची पडली भुमिसी । डळाळला स्वर्ग तसे भुकंपे ठिक्‌र्‍याचि झाले तयि पर्वतोही । ती धूळ दाटे जधि चौ दिशांना दिसे न कांही मग काय कोठे ॥३३॥
द्यौः - आकाश - तत्सटोत्क्षिप्तविमानसंकुला - त्याच्या मानेवरील केसांनी वर उडवून दिलेल्या देवांच्या विमानांनी व्याप्त झालेले - प्रोत्सर्पत - स्थानभ्रष्ट झाले - च - आणि - क्ष्मा - पृथ्वी - पदा - पायाने - अतिपीडिता (अभवत्) - अत्यंत दबून गेली - अमुष्य - ह्याच्या - रंहसा - वेगाने - शैलाः - पर्वत - समुत्पेतुः - उडू लागले - तत्तेजसा - त्याच्या तेजापुढे - खं - आकाश - ककुभः - दिशा - न रेजिरे - प्रकाशत नाहीशा झाल्या. ॥ ३३ ॥
त्यांच्या आयाळीला थडकून देवतांची विमाने अस्ताव्यस्त झाली. स्वर्ग डळमळू लागला. आपटलेल्या पायांच्या धक्क्याने भूकंप होऊ लागले आणि वेगाने पर्वत उडू लागले. तसेच तेजामुळे आकाश आणि दिशा दिसेनाशा झाल्या. (३३)
ततः सभायामुपविष्टमुत्तमे
नृपासने सम्भृततेजसं विभुम् । अलक्षितद्वैरथमत्यमर्षणं प्रचण्डवक्त्रं न बभाज कश्चन ॥ ३४ ॥
न कोणि तेथे जरि तो लढाया वाढे तरी क्रोध तसा हरीचा । त्या दैत्यसिंहासनि बैसले तै सेवार्थ कोणी धजले नसेची ॥३४॥
ततः - नंतर - सभायां - सभेमध्ये - उत्तमे नृपासने - उत्तम सिंहासनावर - उपविष्टं - बसलेल्या - संभृततेजसं - पूर्ण तेजस्वी अशा - अलक्षितद्वैरथं - ज्याचा प्रतिस्पर्धी कोणीच दिसला नाही अशा - अत्यमर्षणं - अत्यंत रागावलेल्या - प्रचंडवक्त्रं - भयंकर मुखाच्या - विभुं - प्रभूला - कश्चन - कोणीही - न बभाज - सेवण्याला पुढे सरसावेना. ॥ ३४ ॥
यावेळी भगवंतांशी सामना करील, असा कोणी दिसत नव्हता. शिवाय त्यांचा क्रोधही वाढतच होता. राजसभेत ते उंच सिंहासनावर जाऊन विराजमान झाले. त्यावेळी त्यांच्या अत्यंत तेजस्वी आणि क्रुद्ध झालेल्या भयंकर चेहर्‍याकडे पाहून, त्यांच्याजवळ जाऊन त्यांची सेवा करण्याचे कोणालाही धाडस झाले नाही. (३४)
निशाम्य लोकत्रयमस्तकज्वरं
तमादिदैत्यं हरिणा हतं मृधे । प्रहर्षवेगोत्कलितानना मुहुः प्रसूनवर्षैर्ववृषुः सुरस्त्रियः ॥ ३५ ॥
डोकेदुखी जी जगतास सार्‍या तो दैत्य या श्रीहरिने वधीला । या वर्तमाने मग स्वर्गि देवे उल्हासुनी पुष्पवृष्टीहि केली ॥३५॥
लोकत्रयमस्तकज्वरं - सगळ्या त्रैलोक्याचा मस्तकशूळ अशा - तं आदिदैत्य - त्या आदिदैत्य हिरण्यकशिपुला - मृधे - युद्धात - हरिणा - हरीने - हृतं - मारिलेला - निशम्य - ऐकून - प्रहर्षवेगोत्कलिताननाः - आनंदाने ज्यांची मुखे प्रफुल्लित झाली आहेत अशा - सुरस्त्रियः - देवांच्या स्त्रिया - प्रसूनवर्षैः - पुष्पवृष्टींनी - मुहुः - वारंवार - ववृषुः - वर्षाव करित्या झाल्या. ॥ ३५ ॥
जेव्हा स्वर्गातील देवींना ही आनंदाची बातमी समजली की, तिन्ही लोकांची डोकेदुखी असलेला हिरण्यकशिपू युद्धामध्ये भगवंतांच्या हातून मारला गेला, तेव्हा आनंदाने त्यांचे चेहरे प्रफुल्लित झाले. त्या भगवंतांवर वारंवार पुष्पवर्षाव करू लागल्या. (३५)
तदा विमानावलिभिर्नभस्तलं
दिदृक्षतां सङ्‌कुलमास नाकिनाम् । सुरानका दुन्दुभयोऽथ जघ्निरे गन्धर्वमुख्या ननृतुर्जगुः स्त्रियः ॥ ३६ ॥
स्वर्गी विमाने तयि दाटली त्या नृसिंहरूपा बघण्या वरून । भेर्‍या नगारे बहु वाजले नी त्या अप्सरा नाचुनि गान झाले ॥३६॥
तदा - त्यावेळी - नभस्तलं - आकाश - दिदृक्षतां - दर्शनाची इच्छा करणार्‍या - नाकिनां - देवांच्या - विमानावलिभिः - विमानांच्या ओळींनी - संकुलं - व्याप्त - आस - झाले - अथ - नंतर - सुराः - देव - आनकाः - नगारे - ददुंभयः - नौबती - जघ्निरे - वाजविते झाले - स्त्रियः - देवस्त्रिया - ननृतुः - नाचू लागल्या - गन्धर्वमुख्याः - मोठमोठे गंधर्व - जगुः - गाऊ लागले. ॥ ३६ ॥
त्यावेळी विमानातून आलेल्या देवतांची भगवंतांच्या दर्शनासाठी आकाशात गर्दी झाली. देवांचे ढोल आणि नगारे वाजू लागले. गंधर्वराज गाऊ लागले, अप्सरा नृत्य करू लागल्या. (३६)
(अनुष्टुप्)
तत्रोपव्रज्य विबुधा ब्रह्मेन्द्रगिरिशादयः । ऋषयः पितरः सिद्धा विद्याधरमहोरगाः ॥ ३७ ॥ मनवः प्रजानां पतयो गन्धर्वाप्सरचारणाः । यक्षाः किम्पुरुषास्तात वेतालाः सहकिन्नराः ॥ ३८ ॥ ते विष्णुपार्षदाः सर्वे सुनन्दकुमुदादयः । मूर्ध्नि बद्धाञ्जलिपुटा आसीनं तीव्रतेजसम् । ईडिरे नरशार्दुलं नातिदूरचराः पृथक् ॥ ३९ ॥
(अनुष्टुप्) राजा या समयी तेंव्हा ब्रह्मा इंद्र नि शंकर । अन्यही देवता सर्व ऋषी सिद्ध मनू तसे ॥३७॥ सिद्ध विद्दाधरो पित्रे महानाग प्रजापती । गंधर्व अप्सरा आदी किंपुरूष नि चारण ॥३८॥ वेताळ किन्नरे तैसे सुनंद कुमुदादि ते । पार्षदे हरिची आली जोडुनी कर तेधवा । पृथक्‌सर्वांनि ती केली प्रार्थना स्तोत्र गावुनी ॥३९॥
तात - हे धर्मा - ब्रह्मेंद्रगिरिशादयः - ब्रह्मदेव, इंद्र, रुद्र आदिकरून - विबुधाः - देव - ऋषयः - ऋषि - पितरः - पितर - सिद्धाः - सिद्ध - विद्याधरमहोरगाः - विद्याधर व मोठमोठाले सर्प - मनवः - मनु - प्रजानां - प्रजांचे - पतयः - स्वामी - गंधर्वाप्सरचारणाः - गंधर्व, अप्सरा व चारण - यक्षाः - यक्ष - किंपुरुषाः - किंपुरुष - वेतालाः - वेताळ - सिद्धकिन्नराः - सिद्ध व किन्नर - सुनंदकुमुदादयः - सुनंद, कुमुद आदिकरून - ते - ते - सर्वे - सगळे - विष्णुपार्षदाः - विष्णुचे पार्षद - तत्र - तेथे - उपव्रज्य - जवळ येऊन - अतिदूरचराः - फारच दूर उभे न राहणारे - मूर्घ्नि - मस्तकावर - बद्धाञ्जलिपुटाः - हात जोडिले आहेत ज्यांनी असे - आसीनं - बसलेल्या - तीव्रतेजसं - प्रखर तेजाच्या - नरशार्दूलं - पुरुषोत्तमाला - पृथक् - निरनिराळ्या रीतीने - ईडिरे - स्तविते झाले. ॥ ३७-३९ ॥
राजा, त्याचवेळी ब्रह्मदेव, इंद्र, शंकर इत्यादी देव, ऋषी, पितर, सिद्ध, विद्याधर, महानाग, मनू, प्रजापती, गंधर्व, अप्सरा, चारण, यक्ष, किंपुरुष, वेताळ, सिद्ध, किन्नर आणि सुनंद, कुमुद वगैरे भगवंतांचे सर्व पार्षद त्यांच्याजवळ आले. सिंहासनावर विराजमान झालेल्या अत्यंत तेजस्वी भगवान नृसिंहांची ते मस्तकावर हात जोडून थोड्या अंतरावरून स्वतंत्रपणे स्तुती करू लागले. (३७-३९)
ब्रह्मोवाच -
नतोऽस्म्यनन्ताय दुरन्तशक्तये विचित्रवीर्याय पवित्रकर्मणे । विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान् गुणैः स्वलीलया सन्दधतेऽव्ययात्मने ॥ ४० ॥
श्री ब्रह्मदेव म्हणाले - (इंद्रवज्रा) प्रभो अनंता तव पार नाही विचित्र शक्ती नि पवित्र कार्य । लीला करीसी परि स्पर्शि ना तू तू निर्विकारो तुजला नमस्ते ॥४०॥
पवित्रकर्मणे - शुद्ध कर्मे करणार्‍या - स्वलीलया - स्वतःच्या लीलेने - गुणैः - गुणांनी - विश्वस्य सर्गस्थितिसंयमान् - जगाची उत्पत्ति, स्थिति व संहार - संदधते - करणार्‍या - अव्ययात्मने - अविनाशी अशा - विचित्रवीर्याय - ज्याचे पराक्रम अद्भुत आहेत अशा - दुरन्तशक्तये - अपार आहे शक्ती ज्याची अशा - अनंताय - अनंताला - नतःअस्मि - नमस्कार करितो. ॥ ४० ॥
ब्रह्मदेव म्हणाले – प्रभो, आपण अनंत आहात. आपल्या शक्तीचा कोणाला अंत लागत नाही. आपला पराक्रम अद्भुत आणि कर्म पवित्र आहे. जरी आपण गुणांच्याद्वारा आपल्या लीलेनेच, संपूर्ण विश्वाची उत्पत्ती, पालन आणि प्रलय करीत असला, तरी स्वत: निर्विकार असता. मी आपणांस नमस्कार करतो. (४०)
रुद्र उवाच -
(अनुष्टुप्) कोपकालो युगान्तस्ते हतोऽयमसुरोऽल्पकः । तत्सुतं पाह्युपसृतं भक्तं ते भक्तवत्सल ॥ ४१ ॥
श्रीरूद्र म्हणाले - (अनुष्टुप्) युगांती क्रोधता तुम्ही दैत्यार्थ कोपले तरी । दैत्याचा वध तो झाला शरणी पुत्र पातला । त्याची रक्षा करावी की भक्तवत्सल तू प्रभो ॥४१॥
ते - तुझा - कोपकालः - कोपाचा समय - युगान्तः (अस्ति) - युगाचा अंत होय - अयं - हा - अल्पकः - क्षुद्र - असुरः - राक्षस - हतः - मारिला गेला - भक्तवत्सल - हे भक्तवत्सला - उपसृतं - जवळ आलेल्या - तत्सुतं - त्या दैत्याचा पुत्र अशा - ते भक्तं - तुझ्या भक्ताला - पाहि - राख ॥ ४१ ॥
श्रीरुद्र म्हणाले – कल्पाचा शेवट करण्यासाठी आपण क्रोध धारण करता, पण ज्या तुच्छ दैत्याला मारण्यसाठी आपण आज क्रुद्ध झालात, तो मारला गेला आहे. हे भक्तवत्सल प्रभो, आपण आपल्या या भक्ताचे रक्षण करावे. (४१)
इन्द्र उवाच -
प्रत्यानीताः परम भवता त्रायता नः स्वभागा दैत्याक्रान्तं हृदयकमलं तद्‍गृहं प्रत्यबोधि । कालग्रस्तं कियदिदमहो नाथ शुश्रूषतां ते मुक्तिस्तेषां न हि बहुमता नारसिंहापरैः किम् ॥ ४२ ॥
इंद्र म्हणाला - (मंदाक्रांता) केली रक्षा अमुचि हरि तू आम्हि जे भाग देतो । तेही सारे तवचि असती दैत्य हे मीष झाले । नी तू केले मुदित हृदया हे तुझेची निवास । स्वर्गादी हे परत मिळले त्यांहि तो काळ ग्रासी । स्वामी जे जे करिति भजनो ते न इच्छा करीती । मोक्षाचीही मुळि न धरिती कामना ते मनात ॥४२॥
परम - हे परमेश्वरा - नः त्रायता - आमचे रक्षण करणार्‍या - भवता - तुझ्याकडून - स्वभागाः - स्वतःचेच हविर्भाग - प्रत्यानीताः - परत आणिले गेले - त्वद्‍गृहं - तुझे वसतिस्थान असे - दैत्याक्रान्तं - दैत्यांच्या भीतीने ग्रासिलेले - हृदयकमलं - आमचे हृदयकमळ - प्रत्यबोधि - प्रफ़ुल्लित झाले - अहो नाथ - अहो स्वामिन् - नारसिंह - हे नृसिंह - ते शुश्रुषतां - तुझी सेवा करणार्‍यांना - इदं - हे - कालग्रस्तं - काळाच्या तडाक्यात सापडलेले ऐश्वर्य - कियत् (अस्ति) - काय होय - हि - कारण - तेषां - त्यांना - मुक्तिः - मोक्षसुद्धा - बहुमता - बहुमत - न - नाही - अपरैः - इतरांशी - किं (कर्तव्यं) - काय करावयाचे आहे
इंद्र म्हणाले – हे परमात्मन नरसिंहा ! आपण आमचे रक्षण करून आमचे जे यज्ञभाग आम्हांला परत मिळवून दिले ते वास्तविक आपलेच आहेत. दैत्याच्या त्रासाने मिटलेले आमचे हृदयकमल आपण प्रफुल्लित केले, ते सुद्धा आपलेच निवासस्थान आहे. अहो नाथ, हे जे स्वर्गाचे राज्य त्याची आपल्या सेवकांना काय तमा ! कारण ते काळाचाच घास आहे. आपले भक्त आपल्या भक्तीशिवाय मुक्तीचासुद्धा आदर करीत नाहीत. तर मग इतर भोगांची काय कथा ! (४२)
ऋषय ऊचुः -
त्वं नस्तपः परममात्थ यदात्मतेजो येनेदमादिपुरुषात्मगतं ससर्ज । तद्विप्रलुप्तममुनाद्य शरण्यपाल रक्षागृहीतवपुषा पुनरन्वमंस्थाः ॥ ४३ ॥
ऋषि म्हणाले - (वसंततिलका) केले तपेचि जग तू पुरूषोत्तमारे आम्हासि तेज तप हे तुचि बोधियेले । दैत्ये तपेचि असला अतिरेक केला रक्षार्थ ते तप असा अवतारलासी ॥४३॥
आदिपुरुष - हे आदिपुरुषा - येन - ज्याच्या योगाने - आत्मगतं - आत्मस्वरुपी लीन असलेले - इदं - हे विश्व - ससर्ज - उत्पन्न करिता झालास - (तत्) आत्मतेजः - ते स्वतःचे प्रभावरुपी - परमं - श्रेष्ठ असे - यत् - जे - तपः - तप - त्वं - तू - नः - आम्हाला - आत्थ - सांगता झालास - तत् - ते - अमुना - ह्या दैत्याने - विप्रलुप्तं - नष्ट केलेले - पुनः - पुनः - अद्य - आता - शरण्यपाल - हे शरणगतरक्षका - रक्षागृहीतवपुषा - रक्षणासाठी घेतलेल्या या शरीराने - (त्वं) अन्वमंस्थाः - तू मान्य केलेस ॥ ४३ ॥
ऋषी म्हणाले – हे पुरुषोत्तमा, आपण तपश्चर्येच्या मार्गानेच आपल्यात लीन झालेल्या जगाची पुन्हा उत्पत्ती केली होती आणि त्याच आत्मतेज:स्वरूप श्रेष्ठ तपश्चर्येचा आम्हांला उपदेश केला होता. या दैत्याने त्या तपश्चर्येचा विध्वंस केला होता. हे शरणागतवत्सला, त्या तपश्चर्येचे रक्षण करण्यासाठी अवतार धारण करून त्याच उपदेशाला आपण अनुमोदन दिले आहे. (४३)
पितर ऊचुः -
श्राद्धानि नोऽधिबुभुजे प्रसभं तनूजैः दत्तानि तीर्थसमयेऽप्यपिबत् तिलाम्बु । तस्योदरान्नखविदीर्णवपाद् य आर्च्छत् । तस्मै नमो नृहरयेऽखिलधर्मगोप्त्रे ॥ ४४ ॥
पितरे म्हणाली - पिंडास देत सुत ते हिसकीच दैत्य तीलांजलीहि पियि तो शुभवेळ तीर्थी । फाडोनि पोट दिधली तुम्हि ती अम्हाला तू धर्मरक्षक असा तुजला नमस्ते ॥४४॥
नः - आमच्या - तनूजैः - मुलांनी - दत्तानी - दिलेली - श्राद्धानि - श्राद्धे - प्रसभं - बलात्काराने - अघिबुभुजे - भक्षण करिता झाला - तीर्थसमये - तीर्थस्नानाच्या वेळी - तिलांबु अपि - दिलेले तिलोदकहि - अपिबत् - पिता झाला - तस्य - त्याच्या - नखविदीर्णवपात् - नखांनी फाडली आहे त्वचा ज्याची अशा - उदरात् - उदरापासून - आर्च्छत् - बाहेर काढिले - तस्मै - त्या - अखिलधर्मगोप्त्रे - सर्व धर्माचे रक्षण करणार्‍या - नृहरये - नृसिंहाला - नमः - नमस्कार असो ॥ ४४ ॥
पितर म्हणाले – प्रभो, आमचे पुत्र आमच्यासाठी जे पिंडदान करीत ते हा बळजबरीने हिसकावून घेऊन खात असे. जेव्हा ते तीर्थामध्ये किंवा पर्वकाळी तिलतर्पण करीत ते सुद्धा हा पीत असे. आज आपण आपल्या नखांनी त्याचे पोट फाडून ते सर्व आम्हांला परत दिले आहे. सर्व धर्मांचे आपणच रक्षणकर्ते आहात. हे नृसिंहदेवा, आम्ही आपणास नमस्कार करीत आहोत. (४४)
सिद्धा ऊचुः -
यो नो गतिं योगसिद्धामसाधुः अहारषीद् योगतपोबलेन । नाना दर्पं तं नखैर्निददार तस्मै तुभ्यं प्रणताः स्मो नृसिंह ॥ ४५ ॥
सिद्ध म्हणाले - (इंद्रवज्रा) नृसिंह देवा ! तप योग तेणे सिद्धी अमूच्या हरिल्या तयाने । युद्धात तुम्ही पशुच्या परी तो दिला बळी हो नमितो अम्हीही ॥४५॥
नृसिंह - हे नरहरि - यः असाधुः - जो दुष्ट दैत्य - नः - आमच्या - योगसिद्धां - योगबलाने मिळविलेल्या - गतिं - अणिमादिक सिद्धिंना - योगतपोबलेन - योग व तप यांच्या सामर्थ्याने - अहारषीत् - हरण करिता झाला - तं - त्या - नानादर्पं - नानाप्रकारे गर्व वहाणार्‍या दैत्याला - नखैः - नखांनी - (भवान्) निर्ददार - तू फाडिता झालास - तस्मै - त्या - तुभ्यं - तुम्हाला - प्रणताः स्म - वंदन करितो ॥ ४५ ॥
सिद्ध म्हणाले – हे नृसिंहदेवा, या दुष्टाने आपल्या योग आणि तपश्चर्येच्या बळावर आमची योगसाधनेने सिद्ध केलेली गती हिसकावून घेतली होती. आपण आपल्या नखांनी त्या घमेंडखोराला फाडले आहे. विनम्र भावाने आम्ही आपल्या चरणांना नमस्कार करीत आहोत. (४५)
विद्याधरा ऊचुः -
विद्यां पृथग्धारणयानुराद्धां न्यषेधदज्ञो बलवीर्यदृप्तः । स येन सङ्‌ख्ये पशुवद्धतस्तं मायानृसिंहं प्रणताः स्म नित्यम् ॥ ४६ ॥
विद्दाधर म्हणाले - गर्वीष्ठ होता बहु मूर्ख दैत्य समस्त विद्दा तयि नष्ट केल्या । फाडोनि पोटा हरिला तयाचा तो गर्व तुम्ही नमितो अम्हीही ॥४६॥
अज्ञ - मूढ - बलवीर्यदृप्तः - बल व पराक्रम यांनी गर्विष्ठ असा तो दैत्य - पृथग्धारणया - स्वतंत्रपणे धारण करुन - अनुराद्धां विद्यां - संपादिलेल्या गुप्त होण्याच्या विद्येला - न्यषेधत् - हिरावून घेता झाला - सः - तो - येन - ज्याने - संख्ये - युद्धांत - पशुवत् - पशूप्रमाणे - हतः - मारिला - तं - त्या - मायानृसिंहं - मायेने नृसिंहस्वरुप घेतलेल्या तुला - नित्यं - नित्य - प्रणताः स्म - नमस्कार करितो
विद्याधर म्हणाले – हा मूर्ख आपले बळ आणि शौर्य यांनी घमेंडखोर झाला होता. आम्ही विविध धारणा करून जी विद्या प्राप्त केली होती, तीसुद्धा याने नाहीशी करून टाकली. युद्धामध्ये आपण याला यज्ञपशुप्रमाणे मारले. मायेने नृसिंह बनलेल्या आपणांस आम्ही नित्य नमस्कार करीत आहोत. (४६)
नागा ऊचुः -
(अनुष्टुप्) येन पापेन रत्नानि स्त्रीरत्‍नानि हृतानि नः । तद्वक्षःपाटनेनासां दत्तानन्द नमोऽस्तु ते ॥ ४७ ॥
नाग म्हणाले - (अनुष्टुप्) पाप्याने ते मणी आणि सुंदर्‍या पळवीयल्या । वधाने हर्षल्या पत्‍न्या तुजला प्रणिपात हा ॥४७॥
येन - ज्या - पापेन - पाप्याने - नः - आमची - रत्नानि - रत्ने - स्त्रीरत्नानी - उत्तम स्त्रिया - हृतानि - हरिल्या - तद्वक्षःपाटनेन - त्याचे वक्षःस्थळ विदारण करुन - आसां - या स्त्रियांना - दत्तानंद - ज्याने आनंद दिला आहे अशा हे नृसिंहा - ते - तुला - नमः अस्तु - नमस्कार असो
नाग म्हणाले – ज्या पाप्याने आमचे मणी आणि आमच्या श्रेष्ठ व सुंदर स्त्रियांना सुद्धा हिसकावून घेतले, त्याची छाती फाडून आपण आमच्या पत्‍न्यांना अतिशय आनंदित केले आहे. प्रभो, आम्ही आपणास नमस्कार करीत आहोत. (४७)
मनव ऊचुः -
मनवो वयं तव निदेशकारिणो दितिजेन देव परिभूतसेतवः । भवता खलः स उपसंहृतः प्रभो करवाम ते किं अनुशाधि किङ्‌करान् ॥ ४८ ॥
मनू म्हणाले - (उद्गता) मनु आम्हि तो तवचि अंकितो असो दिति पुत्रने त्याजियली सीमा विधी । वधुनि तयास बहुही उपकृतिले करणे कसेचि तव सेवनार्थ तो ॥४८॥
देव - हे परमेश्वरा - तव - तुझ्या - निदेशकारिणः - आज्ञेचे पालन करणारे - वयं - आम्ही - मनवः - मनु - दितिजेन परिभूतसेतव - हिरण्यकशिपूने ज्यांच्या धर्ममर्यादा मोडिल्या आहेत् असे - प्रभो - हे परमेश्वरा - भवता - तुझ्याकडून - सः - तो - खलः - दुष्ट - उपसंहृतः - मारिला गेला - ते - तुझे - किं - काय - (वयं) करवाम - आम्ही करावे - किंकरान् (नः) - सेवक अशा आम्हाला - अनुशाधि - आज्ञा कर
मनू म्हणाले – देवाधिदेवा, आम्ही आपले आज्ञाधारक मनू आहोत. ज्या दैत्याने आमची धर्ममर्यादा उल्लंघिली होती, त्या दुष्टाला आपण मारले. आम्ही आपले सेवक आहोत. आम्ही आपली काय सेवा करावी, याविषयी आज्ञा करा. (४८)
प्रजापतय ऊचुः -
प्रजेशा वयं ते परेशाभिसृष्टा न येन प्रजा वै सृजामो निषिद्धाः । स एष त्वया भिन्नवक्षा नु शेते जगन्मङ्‌गलं सत्त्वमूर्तेऽवतारः ॥ ४९ ॥
प्रजापती म्हणाले - (भुजंगप्रयात) प्रजेचे पती आसुनी या प्रजेला तयाच्याचि धाके न केली हि रक्षा । नी झोपल्याच्या परि हा वधीला जगाचेहि कल्याण तुझ्याऽवतारी ॥४९॥
परेश - हे परमेश्वरा - ते अभिसृष्टाः - तू उत्पन्न केलेले - वयं - आम्ही - प्रजेशाः - प्रजापिता - येन - ज्याने - निषिध्दाः (सन्तः) - प्रतिबंध केलेले - प्रजाः - प्रजा - वै - खरोखर - न सृजामः - उत्पना करु शकत नाही - सः - तो - एषः - हा दैत्य - त्वया - तुझ्याकडून - भिन्नवक्षाः - ज्याचे वक्षःस्थळ विदारिले गेले आहे असा - शेते - पडला आहे - सत्त्वमूर्ते - हे सत्वस्वरुपा - नु - निश्चये करुन - (अयं ते) अवतारः - हा तुझा अवतार - जगन्मङगलं (अस्ति) - जगाचे कल्याण करणारा होय
प्रजापती म्हणाले – परमेश्वरा, आपण आम्हांला प्रजापती बनविले होते. परंतु याने मनाई केल्याने आम्ही प्रजा उत्पन्न करू शकत नव्हतो. आपण याची छाती फाडली आणि हा जमिनीवर कायमचा झोपी गेला. सत्वमय मूर्ती धारण करणार्‍या हे प्रभो, आपला हा अवतार जगाच्या कल्याणासाठी आहे. (४९)
गन्धर्वा ऊचुः -
वयं विभो ते नटनाट्यगायका येनात्मसाद् वीर्यबलौजसा कृताः । स एष नीतो भवता दशामिमां किमुत्पथस्थः कुशलाय कल्पते ॥ ५० ॥
गंधर्व म्हणाले - (इंद्रवज्रा) गावोनि नाचोनि अभीनयाने सेवा तुझी आम्हि करोत भक्त । धाकेचि केले परि दास दैत्ये त्याची दशा ही बरि योग्य केली । चाले कुमार्गी मग त्यास कैसे कल्याण लाभे जगतात कोठे ॥५०॥
विभो - हे परमेश्वरा - ते - तुझी - नटनाटयगायकाः - नाचणे, गाणे इत्यादिकांनी सेवा करणारे - वयं - आम्ही - येन - ज्या दैत्याकडून - वीर्यबलोजसा - वीर्य, बल व शक्ति यांच्या योगे - आत्मसात् - स्वाधीन - कृताः - केले गेले - सः - तो - एषः - हा दैत्य - भवता - तुझ्याकडून - इमां दशां - ह्या अवस्थेला - नीतः - पोचविला गेला - उत्पथस्थः - अनीतीने चालणारा - कुशलाय - कल्याणाला - कल्पते किम् - प्राप्त होतो काय. ॥ ५० ॥
गंधर्व म्हणाले – प्रभो, आम्ही आपल्यासाठी नृत्य करणारे, अभिनय करणारे आणि संगीत ऐकविणारे सेवक आहोत. ज्या दैत्याने आपले बळ, शौर्य आणि पराक्रमाने आम्हांला त्याचे गुलाम करून ठेवले होते, त्याची आपण ही दशा केलीत. कुमार्गाने जाणार्‍याचे कधीच कल्याण होत नाही हेच खरे ! (५०)
चारणा ऊचुः -
(अनुष्टुप्) हरे तवाङ्‌घ्रिपङ्‌कजं भवापवर्गमाश्रिताः । यदेष साधुहृच्छयः त्वयासुरः समापितः ॥ ५१ ॥
चारण म्हणाले - (अनुष्टुप्) सज्जना पीडिले ऐशा दुष्टां तू ठार मारिले । तुझ्या या चरणी आलो लाभ तो मोक्ष ज्या मुळे ॥५१॥
हरे - हे प्रभो - तव - तुझ्या - भवापवर्गं - संसारभयापासून सोडविणार्‍या - अंघ्रिपंकजं - चरणकमळाला - (वयं) आश्रिताः - आम्ही अवलंबून राहिलो आहो - यत् - कारण - त्वया - तुझ्याकडून - एषः - हा - साधुहृच्छयाः - साधूंच्या हृदयात सलणारा - असुरः - दैत्य - समापितः - संहारिला गेला. ॥ ५१ ॥
चारण म्हणाले – प्रभो, सज्जनांच्या हृदयाला पीडा देणार्‍या या दुष्टाला आपण संपविले आहे. जे प्राप्त होताच जन्म-मृत्युरूप संसारचक्रातून सुटका होते, त्या आपल्या चरणकमलांना आम्ही शरण आलो आहोत. (५१)
यक्षा ऊचुः
वयमनुचरमुख्याः कर्मभिस्ते मनोज्ञैः ते इह दितिसुतेन प्रापिता वाहकत्वम् । स तु जनपरितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश ॥ ५२ ॥
यक्ष म्हणाले - (मालिनी) करितसु तव सेवा श्रेष्ठ ऐशाचि कर्मे परि बघ दिति सूते पालखीं जुपियेले । हरि तुचि असशी या सृष्टिलागी नियंता निजजनकनवाळू, मारिसी दैत्य कष्टे ॥५२॥
मनौज्ञैः - मनाजोग्या - कर्मभिः - कर्माच्या योगे - वयं - आम्ही - ते - तुझ्या - अनुचरमुख्याः (भूताः) - सेवकांमध्ये अग्रगण्य झालो - ते - ते आम्ही - इह - या ठिकाणी - दितिसुतेन - हिरण्यकशिपुकडून - वाहकत्वं - भोयांच्या दशेला - प्रापिताः - आणिले गेलो - पंचविंश - हे पंचविसाव्या - नरहरे - नृसिंहा - तत्कृतं - त्याने केलेल्या - जनपरितापं - लोकसंतापाला - जानता - जाणणार्‍या - ते - तुझ्याकडून - सः - तो दैत्य - तु - तर - पंचतां - मृत्युप्रत - उपनीतः - नेला गेला. ॥ ५२ ॥
यक्ष म्हणाले – हे नरहरे, आपल्या श्रेष्ठ कर्मांमुळे आम्ही आपल्या सेवकांमध्ये प्रधान म्हणून गणले जात होतो. परंतु हिरण्यकशिपूने आम्हांला आपली पालखी वाहाणारे भोई बनविले. हे प्रकृतीच्या नियामक परमात्म्या, याच्यामुळे लोकांना होणार्‍या कष्टाच्या जाणीवेनेच आपण त्याला मारले आहे. (५२)
किम्पुरुषा ऊचुः -
वयं किम्पुरुषास्त्वं तु महापुरुष ईश्वरः । अयं कुपुरुषो नष्टो धिक्कृतः साधुभिर्यदा ॥ ५३ ॥
किंपुरूष म्हणाले - (अनुष्टुप्) किंपुरूष परी आम्ही महापुरूष तू असा । दैत्ये धिक्कारिले संता म्हणोनि वधिलेस त्या ॥५३॥
वयं - आम्ही - किंपुरुषाः (स्म) - तुच्छ पुरुष आहो - त्वं - तू - तु - तर - महापुरुषः - महापुरुष असा - ईश्वरः (असि) - परमेश्वर आहेस - अयं - हा - कुपुरुषः - निंद्य पुरुष हिरण्यकशिपु - यदा - जेव्हा - साधुभिः - साधूंनी - धिक्कृतः - धिक्कारिला गेला - (तदा एव) नष्टः - तेव्हाच नष्ट झाला. ॥ ५३ ॥
किंपुरुष म्हणाले – आम्ही अत्यंत तुच्छ असे किंपुरुष आहोत आणि आपण सर्वशक्तिमान महापुरुष आहात. सत्पुरुषांनी याला धिक्करले, म्हणूनच हा कुपुरुष झाला. (५३)
वैतालिका ऊचुः -
सभासु सत्रेषु तवामलं यशो गीत्वा सपर्यां महतीं लभामहे । यस्तां व्यनैषीद् भृशमेष दुर्जनो द्विष्ट्या हतस्ते भगवन्यथामयः ॥ ५४ ॥
वेताळिया म्हणाल्या - (इंद्रवज्रा) मोठ्या सभे माजि नि ज्ञान यज्ञीं गाता तुला लाभलि ही प्रतिष्ठा । आजीविका तो हिसकावि दैत्य रोगापरी तू तयि नष्ट केला ॥५४॥
सभासु - सभांमध्ये - सत्त्रेषु - यज्ञांमध्ये - तव - तुझे - अमलं - निर्मळ असे - यशः - यश - गीत्वा - गाऊन - महती - मोठया - सपर्यां - मानाला - लभामहे - मिळवीत होतो - भगवन् - हे भगवंता - यः - जो दैत्य - तां - त्या आमच्या मनाला - भृशं - अगदी - व्यनैषीत् - दूर करिता झाला - एषः - तो हा - दुर्जनः - दुष्ट - यथा आमयः (तथा) - जसा रोग तसा - ते - तुझ्याकडून - द्विष्टया - सुदैवाने - हतः - मारिला गेला. ॥ ५४ ॥
वैतालिक म्हणाले – भगवन, मोठमोठ्या सभा आणि ज्ञानयज्ञांमध्ये आम्ही आपल्या निर्मल यशाचे गायन करून मोठी प्रतिष्ठा प्राप्त करून घेत होतो. या दुष्टाने आमचे ते उपजीविकेचे साधनच नष्ट केले होते. महारोगाप्रमाणे या दुष्टाला आपण मुळापासून उखडून टाकले, ही मोठी सौभाग्याची गोष्ट आहे. (५४)
किन्नरा ऊचुः -
वयमीश किन्नरगणास्तवानुगा दितिजेन विष्टिममुनानुकारिताः । भवता हरे स वृजिनोऽवसादितो नरसिंह नाथ विभवाय नो भव ॥ ५५ ॥
किन्नर म्हणाले - (उद्गता) भजको तुझेचि असुनी तरीहि दैत्ये करण्यासि काम बळ दाउनीच नेले । अजि तूं वधुनि तयि तू कृपाचि केली हरि रे ! अशीच करि तू अम्हा कृपा ॥५५॥
ईश - हे ईश्वरा - तव - तुझे - अनुगाः - अनुचर असे - वयं - आम्ही - किन्नरगणाः - किन्नरगण - अमुना - ह्या - दितिजेन - दैत्याकडून - विष्टिं - वेठीला - अनुकारिताः - लाविले गेलो होतो - हरे - हे नृसिंहा - भवता - तुझ्याकडून - सः - तो - वृजिनः - दुष्ट पापी - अवसादितः - मारिला गेला - नरसिंह - हे नरहरे - नाथ - हे स्वामिन - (त्वं) नः विभवाय - तू आमचे कल्याण करणारा - भव - हो. ॥ ५५ ॥
किन्नर म्हणाले – आम्ही किन्नरगण आपले सेवक आहोत. ह्या दैत्याने आम्हांला वेठबिगार केले होते. हे हरे, आज आपण या पाप्याला नष्ट केले. हे नरसिंह प्रभो, अशीच आपण आमची भरभराट करीत राहावे. (५५)
विष्णुपार्षदा ऊचुः -
अद्यैतद् हरिनररूपमद्‍भुतं ते दृष्टं नः शरणद सर्वलोकशर्म । सोऽयं ते विधिकर ईश विप्रशप्तः तस्येदं निधनमनुग्रहाय विद्मः ॥ ५६ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कंधे प्रह्रादानुचरिते दैत्यराजवधे नृसिंहस्तवो अष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥
(प्रहर्षिणी) नृसिंहा तव रूप हे जगासि शांती देणारे बघितलिये अजी तुझे रे । ते दैत्यो तव पदा सेवकोचि होते तारावया करूनि कृपा वधोनि नेले ॥५६॥ । इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर आठवा अध्याय हा ॥ ७ ॥ ८ ॥ ॥ हरिः ॐ तत्सत्‌ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
शरणद - हे आश्रयदात्या - अद्य - आज - एतत् - हे - ते - तुझे - सर्वलोकशर्म - सर्व लोकांचे कल्याण करणारे - अद्‌भुतं - चमत्कारिक - हरिनररूपं - नरसिंहरूप - (नः) दृष्टं - आम्हाकडून पाहिले गेले - ईश - हे परमेश्वरा - सः - तो - अयं - हा - ते - तुझा - विधिकरः (अस्ति) - सेवक होय - विप्रशस्तः - ब्राह्मणांनी शापिलेल्या - तस्य - त्याचे - इदं - हे - निधनं - मरण - अनुग्रहाय - अनुग्रहासाठी - विद्मः - आम्ही समजतो. ॥ ५६ ॥
भगवंतांचे पार्षद म्हणाले – शरणागतवत्सला, सर्व लोकांना शांती प्रदान करणारे आपले हे अलौकिक नृसिंहरूप आम्ही आजच पाहिले आहे. भगवन, ज्याला सनकादिकांनी शाप दिला होता तोच हा आपला आज्ञाधारक सेवक. आम्ही असे समजतो की, आपण कृपाळूपणे याचा उद्धार करण्यासाठीच याचा वध केला आहे. (५६)
स्कंध सातवा - अध्याय आठवा समाप्त |