|
॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ दशक सातवा – चौदा ब्रह्मांचा ॥ समास पहिला : मंगलाचरण श्राव्य फितीत केवळ ठळक फॉंट मधील श्लोक आहेत : ॥ श्रीराम ॥ विद्यावंतांचा पूर्वजू । गजानन एकद्विजू । कुबेरापासून अर्थ । वेदांपासून परमार्थ । नमूं ऐशिया गणेंद्रा । विद्याप्रकाशपूर्णचंद्रा । कीं ते अवडंबरी वल्ली । अनंत ब्रह्मांडें लगडली । वंदूं ऐशी वेदमाता । आदिपुरुषाची जे सत्ता । कीं तो आनंदाचा जनक । सायुज्यमुक्तीचा नायक । मुमुक्षचातकीं सुस्वर । करुणां पाहिजे अंबर । कीं तो परत्रींचा आधारू । कीं तो विश्रांतीचा थारू । ऐसा सद्गुरु पूर्णपणीं । तुटे भेदाची कडसणी । ज्ञानसूर्य मावळला । तेणें प्रकाश लोपला । देहबुद्धिअहंकारे । निजले घोरती घोरे । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ जयाचें चंचळ हृदय । तेणें ग्रंथ सोडूंचि नये । जयास नाहीं परमार्थ । तयास न कळे येथींचा अर्थ । एक म्हणती मराठें काये । हें तों भल्यानें ऐकों नये । तैशी भाषा प्राकृत । अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत । अहाच सांपडतां धन । त्याग करणें मूर्खपण । परिस देखिला अंगणीं । मार्गीं सांपडला चिंतामणी । तैसें प्राकृतीं अद्वैत । सुगम आणि सप्रचीत । जें व्युत्पत्तीनें न कळे । तें सत्समागमें कळे । भाषापालटें कांहीं । अर्थ वाया जात नाहीं । अर्थ सार भाषा पोंचट । अभिमानें करवी खटपट । मुकेपणाचें बोलणें । हें जयाचें तोचि जाणें । व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनंदन । व्यवसायी जो मळिण । त्यासि न कळे निरूपण । नाना रत्नें। नाना नाणीं । दुश्चितपणें घेतां हानी । तैसें निरूपणीं जाणा । आहाच पाहतां कळेना । माया दृश्य दृष्टीस दिसे । मायाभास मनास भासे । माया बहुरूप बहुरंग । माया ईश्वराचा संग । माया सृष्टीची रचना । माया आपली कल्पना । ऐशी माया निरूपिली । स्वल्प संकेतें बोलिली । हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्गुण निराकार । ब्रह्म निःसंग निराकार । ब्रह्म सर्वांस व्यापक । ब्रह्म अनेकीं एक । ब्रह्म दृश्यावेगळें । ब्रह्म शून्यत्वानिराळें । ब्रह्म सकळांहूनि थोर । ब्रह्मा ऐसें नाहीं सार । ब्रह्मास नामें अनंत । परी तें ब्रह्म नामातीत । ब्रह्मासारिखें दुसरें । पाहतां काय आहे खरें । आतां मनासि जें अप्राप्त । तें कैसेनि होईल प्राप्त । तेथें सुख असे वाड । नाहीं मनासी पवाड । तें परेहुनी पर । मनबुद्धिअगोचर । मी कोण ऐसें नेणिजे । तया नांव अज्ञान बोलिजे । सकळांस मिळोन ब्रह्म एक । तेथें नाहीं अनेक । स्वर्ग मृत्यु आणि पाताळ । तिहीं लोकींचे ज्ञाते सकळ । गुरुशिष्यां एकचि पद । तेथें नाहीं भेदाभेद । देहबुद्धीच्या अंतीं । सकळांसि एकचि प्राप्ती । साधु दिसती वेगळाले । परी ते स्वस्वरूपीं मिळाले । ब्रह्म नाहीं नवें जुनें । ब्रह्म नाहीं अधिक उणें । देहाचें जें थोरपण । तेंचि देहबुद्धीचें लक्षण । देह पावे जंवरी मरण । तंवरी धरी देहाभिमान । विवेक वस्तूकडे ओढी । देहबुद्धि तेथूनि पाडी । ब्रह्म नामरूपातीत । असोनि नामें बहुत । तेंचि कळावयाकारणें । चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास तिसरा : चतुर्दशब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों ब्रह्मज्ञान । रत्नें साधाया कारणें । मृत्तिका लागे एकवटणें । आधीं मिथ्या उभारावें । मग तें ओळखोन सांडावें । पहिलें तें शब्दब्रह्म । दुजें ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । अनुभवेंविण भ्रम । या नां शब्दब्रह्म । ब्रह्मप्रळय मांडेल जेथें । भूतान्वय कैंचा तेथें । आतां जयास चेतवावें । तेंचि मायिक स्वभावें । माया जैसें मृगजळ । ऐसें बोलती सकळ । ऐसें जें गुणरहित । तेथें नामाचा संकेत । अनिर्वाच्य ते निवृत्ती । तेचि उन्मनीची स्थिती । वस्तु जे कां निरुपाधी । तेचि सहज समाधी । आपुलेनि अनुभवें । कल्पनेसि मोडावें । निर्विकल्पास कल्पितां । कल्पनेचि नुरे वार्ता । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास चवथा : विमलब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म नभाहूनि निर्मळ । पाहतां तैसेंचि पोकळ । जळचरां जैसें जळ । बाह्य अभ्यंतरीं निखळ । ब्रह्म ब्रह्मांडीं कालवलें । पदार्थमात्रासि व्यापून ठेलें । ब्रह्मामध्यें सृष्टी भासे । सृष्टीमध्यें ब्रह्म असे । अंशमात्रें सृष्टीभीतरीं । बाहेरी मर्यादा कोण करी । अमृतीमध्यें आकाश । सगळें सांठवतां प्रयास । ब्रह्मास दृष्टांत न घडे । बुझावया देणें घडे । खंब्रह्म ऐशी श्रुती । गगनसदृशं हे स्मृती । म्हणोन ब्रह्म जैसें गगन । आणि माया जैसा पवन । पृथ्वीसि भेदूनि आहे । परी तें ब्रह्म कठिण नव्हे । पृथ्वीमध्यें व्यापूनि असे । पृथ्वी नासे तें न नासे । सन्मुखचि चहूंकडे । तयामध्यें पाहणें घडे । कांहीं नाहींसें वाटलें । तेथेंचि तें कोंदाटलें । जो जो पदार्थ दृष्टीस पडे । तें त्या पदार्था पैलीकडे । पोथी वाचूं जातां पाहे । मातृकामध्यें भरलें आहे । जें जवळीच असे । पांहों जातां न दिसे । ज्ञानदृष्टीचें देखणें । चर्मदृष्टी पाहों नेणे । जाणे ब्रह्म जाणे माया । जाणे अनुभवाच्या ठाया । ऐसें ब्रह्म शाश्वत । जेथें कल्पनेसी अंत । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास पांचवा : द्वैतकल्पनानिरसन श्रीराम ॥ केवळब्रह्म जें बोलिलें । तें अनुभवास आलें । जाणे ब्रह्म जाणे माया । ते येक जाणावी तुर्या । जयास द्वैत भासलें । तें मन उन्मन झालें । एवं द्वैत आणि अद्वैत । होये वृत्तीचा संकेत । द्वैत पाहतां ब्रह्म नसे । ब्रह्म पाहतां द्वैत नासे । कल्पना द्वैताची माता । कल्पनाचि ज्ञप्ति तत्त्वता । क्षण एकांत उमजे । क्षण एक निर्बुजे । असो ऐशी हे कल्पना । साधनें दे समाधाना । म्हणोनि सर्वांचें मूळ । ते हे कल्पनाचि केवळ । मिथ्या कल्पनेचें कोडें । कैसें राहे साचापुढें । कल्पनेनें कल्पना उडे । जैसा मृगें मृग सांपडे । सदा स्वरूपानुसंधान । करी द्वैताचें निरसन । अद्वैतकल्पना प्रकाशे । तेच क्षणीं द्वैत नासे । कल्पनेनें कल्पना सरे । ऐसें जाणावें चतुरें । जेचि क्षणीं निश्चय चळे । तेचि क्षणीं द्वैत उफाळे । हरिॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास सहावा : बद्धमुक्त निरूपण श्रीराम ॥ अद्वैतब्रह्म निरूपिलें । जें कल्पनेरहित संचलें । कल्पनारहित जें सुख । तेथें नाहीं संसारदुःख । उपदेशकाळीं तदाकार । होतां पडे हें शरीर । जो स्वयें ब्रह्मचि झाला । तो मागुता कैसा आला । ब्रह्मचि होऊन जावें । कां तें संसारीच असावें । घेतां ब्रह्मसुखाची गोडी । संसारिक मागें वोढी । ब्रह्मसुख नेलें संसारें । संसार गेला ज्ञानद्वारें । याकारणें माझें चित्त । चंचळ झालें दुश्चित । ऐसा श्रोता करी विनंती । आतां रहावें कोणे रीतीं । प्रर्हादनारदपराशरपुंडरीक- शुक वामदेव मुक्त झाले । येर हे अवघेच बुडाले । तरी वेद कैसा बोलिला । तो काय तुम्हीं मिथ्या केला । वेद बोलिला पूर्वपक्ष । मूर्ख तेथेंचि लावी लक्ष । तथापि हें जरी मानलें । तरी वेदसामर्थ्य बुडालें । वेदाअंगीं सामर्थ्य नसे । तरी या वेदासि कोण पुसे । वेदाक्षर घडे ज्यासी । तो बोलिजे पुण्यराशी । वेद शास्त्र पुराण । भाग्यें झालिया श्रवण । श्लोक अथवा श्लोकार्ध । नाहीं तरी श्लोकपाद । एकाक्षर होतां श्रवण । तात्काळचि होइजे पावन । वेद शास्त्रें पुराणें । कैशीं होती अप्रमाणें । म्हणसी काष्ठ होऊनि पडिला । तोचि एक मुक्त झाला । अचेतन ब्रह्माकार । असता शुक योगीश्वर । जो ब्रह्माकार झाला । तो काष्ठ होऊन पडिला । निरूपण हें सारासार । बोलिला पाहिजे विचार । क्षण एक ब्रह्मचि व्हावें । क्षण एक दृश्य धांडोळावें । येक मुक्त एक नित्यमुक्त । एक जाणावे जीवन्मुक्त । सचेतन ते जीवन्मुक्त । अचेतन ते विदेहमुक्त । येथें अनुभवासीच कारण । येर सर्व निष्कारण । कंठमर्याद जेविला । त्यास म्हणती भुकेला । देहबुद्धी धरून चिंतीं । मुक्त ब्रह्मादिक नव्हेती । मुक्तपणाची पोटीं शिळा । बांधतां जाइजे पाताळा । जयास बांधावें तें वाव । तेथें कैंचा मुक्तभाव । बद्ध मुक्त हा संदेह । धरी कल्पनेचा देह । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास सातवा : साधनप्रतिष्ठानिरूपण श्रीराम ॥ वस्तूसि जरी कल्पावें । तरी ते निर्विकल्प स्वभावें । कांहीं दृष्टीस न दिसे । मनास तेही न भासे । पाहों जातां निराकार । मनासि पडे शून्याकार । कल्पूं जातां वाटे काळें । परी ते काळें ना पिंवळें । जयास वर्णव्यक्ति नसे । भासाहूनि अनारिसें । जो निर्गुण गुणातीत । जो अदृश्य अव्यक्त । अचिंत्य तें चिंतावें । अव्यक्तास आठवावें । जें दृष्टीसचि न पडे । जें मनासही नातुडे । अचिंत्यासि चिंतूं जातां । निर्विकल्पासि कल्पितां । द्वैताच्या भेणें अंतरीं । वस्तु न पाहिजे तरी । सवे लावितां सवे पडे । सवे पडतां वस्तु आतुडे । वस्तु चिंतितां द्वैत उपजे । सोडी करितां कांहींच नुमजे । म्हणोनि विवेक धरावा । ज्ञानें प्रपंच सारावा । परब्रह्म तें अद्वैत । कल्पितांच उठे द्वैत । ऐसें ब्रह्म निरंजन । कदा नव्हे दृश्यमान । म्हणोनि मिथ्या म्हणतां नये । बहुत ज्ञानाचे उपाय । अद्वैतज्ञानाचा उपदेश । गुरुगीता तो महेश । अवधूत गीता केली । गोरक्षास निरूपिली । विष्णु होऊन राजहंस । विधीस केला उपदेश । ब्रह्मा नारदातें उपदेशित । चतुःश्लोकी भागवत । वासिष्ठसार वसिष्ठ ऋषी । सांगता झाला रघुनाथासी । म्हणोन मिथ्या आत्मज्ञान । म्हणतां पाविजे पतन । आपणास नुमजे बरवें । म्हणोनि मिथ्या कैसें करावें । मिथ्या तेंचि सत्य झालें । सत्य असोनि मिथ्या केलें । मनास कल्पायाची सवे । मनें कल्पिलें तें नव्हे । मीपणें मैत्री तुटे । मीपणें प्रीति आटे । मीपण कैसे । त्यागावें । ब्रह्म कैसें अनुभवावें । मी ब्रह्मचि झालों स्वतां । साधन करील कोण आतां । पदींहून चळों नये । करावे साधनउपाये । देह आपण ऐसें कल्पावें । तरीच साधन त्यागावें । साधनेंविण ब्रह्म होतां । लागों पाहे देहममता । निरूपणमिसें निंदा घडे । संवादमिसें विवाद पडे । साधन करितांच सिद्धपण । हातींचें जाईल निघोन । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास आठवा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ ऐक परमार्थाचें साधन । जेणें होय समाधान । श्रवणें निश्चयो घडे । श्रवणें ममता मोडे । श्रवणें आशंका फिटे । श्रवणें संशयो तुटे । श्रवणें मीपण जाय । श्रवणें धोका न ये । सत्संगावरी श्रवण । तेणें कळे निरूपण । श्रवणें प्रबोध वाढे । श्रवणें प्रज्ञा चढे । श्रवणें विचार कळे । श्रवणें ज्ञान हें प्रबळे । श्रवणें कुसंग तुटे । श्रवणें काम ओहटे । श्रवणा-ऐसें सार नाहीं । श्रवणें घडे सर्व कांहीं । श्रवण भजनाचा आरंभ । श्रवण सर्वीं सर्वारंभ । प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति । श्रवणेंविण न घडे प्राप्ती । ऐकिल्याविण कळेना । हें ठाउकें आहे जनां । बहुत साधनें पाहतां । श्रवणास न घडे साम्यता । न देखतां दिनकर । पडे अवघा अंधकार । नाना व्रतें नाना दानें । नाना तपें नाना साधनें । अठरा भार वनस्पती । एक्या जळें प्रबळती । नाना देश भाषा मतें । भूमंडळीं असंख्यातें । ठायींचे खळ चांडाळ । तेचि होती पुण्यशीळ । श्रवणाचा विचार कळे । तरीच भाग्यश्री प्रबळे । बोलिल्याचा अर्थ कळे । तरीच समाधान निवळे । जेथें नाहीं नित्य श्रवण । तें जाणावें विलक्षण । जेथें नाहीं श्रवणस्वार्थ । तेथें कैंचा हो परमार्थ । सेविलेंचि सेवावें अन्न । घेतलेंचि घ्यावें जीवन । आळसाचें संरक्षण । परमार्थाची बुडवण । आतां श्रवण कैसें करावें । कोण्या ग्रंथास पाहावें । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास नववा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ आतां श्रवण कैसें करावें । तेंही सांगिजेल स्वभावें । एक्या ग्रंथें निश्चयो केला । तो दुजयानें उडविला । जेथें संशय तुटती । होय आशंकानिवृत्ती । जेणें सांडिला इहलोक । जो परलोकींचा साधक । आवडीसारिखें मिळे । तेणें सुखचि उचंबळे । ज्याची उपासना जैसी । त्यासि प्रीति वाढे तैसी । जेथें कुळदेवी भगवती । तेथें पाहिजे सप्तशती । घेतां अनंताच्या व्रता । तेथें नलगे भगवद्गीता । नाना माहात्म्यें बोलिलीं । जेथील तेथें वंद्य झालीं । ऐसें सांगतां असे वाड । परी जेथील तेथेंचि गोड । आतां असो हें बोलणें । जयास स्वहित करणें । आत्मज्ञानी एकचित्त । तेणें पाहणें अद्वैत । जेणें परमार्थ वाढे । अंगीं अनुताप चढे । जेणें धारिष्ट चढे । जेणें परोपकार घडे । ग्रंथ बहुत असती । नाना विधानें फळश्रुती । श्रवणीं लोभ उपजेल जेथें । विवेक कैंचा असेल तेथें । नाना फळें पक्षी खाती । तेणेंचि तयां होय तृप्ती । परमार्थ्यास पाहिजे परमार्थ । स्वार्थ्यास पाहिजे स्वार्थ । योगियास पाहिजे योग । भोगियास पाहिजे भोग । कवीस पाहिजे प्रबंध । तार्किकास पाहिजे तर्कवाद । हरिदासांस आवडे कीर्तन । शुचिर्भूतांस संध्यास्नान । प्रेमळास पाहिजे करुणा । दक्षता पाहिजे विचक्षणा । भक्त पाहे मूर्तिध्यान । संगीत पाहे तालज्ञान । योगाभ्यासी पिंडज्ञान । तत्त्वज्ञानी तत्त्वज्ञान । टवाळासि आवडे विनोद । उन्मतास नाना छंद । मूर्ख होय नादलुब्धी । निंदक पाहे उणी संधी । ऐसें सांगावें तें किती । आवडीसारिखें ऐकती । गोडीविण गोडपण । नाकेंविण सुलक्षण । म्हणोनि नित्यानित्यविचार । जेथें बोलिला सारासार । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |
समास दहावा : देहान्तनिरूपण श्रीराम ॥ मिथ्या तेंचि झालें सत्य । सत्य तेंचि झालें असत्य । सत्य कळावयाकारणें । बोलिलीं नाना निरूपणें । असत्य अंतरीं बिंबलें । न सांगतां तें दृढ झालें । वेद शास्त्रें पुराणें सांगती । सत्याचा निश्चयो करिती । सत्य असोन आच्छादलें । मिथ्या असोन सत्य झालें । ऐसी मायेची करणी । कळों आली तत्क्षणीं । साधुदर्शनें पावन तीर्थ । पुरती त्यांचे मनोरथ । पुण्यनदीचें जें तीर । तेथें पडावें हें शरीर । जरी केलें ईश्वरभजन । तरी तो होइजे पावन । एवं न करितां भगवद्भजन । अंतीं न होइजे पावन । म्हणोन साअधूनें आपुलें । जीत असतांच सार्थक केलें । जे कां जीवन्मुक्त ज्ञानी । त्यांचें शरीर पडो रानीं । स्वरूपानुसंधानबळें । सगळीच माया नाडळे । सद्गुरूचा जो अंकित साधक । तेणें केलाच करावा विवेक । ऐसें संतांचें महिमान । संतसंगें होतें ज्ञान । परमार्थाचें जन्मस्थान । तेंचि सद्गुरूचें भजन । यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ॥ म्हणोनि सद्गुरूचें भजन । जयास घडे तोचि धन्य । सद्गुरुभजनापरतें कांहीं । मोक्षदायक दुसरें नाहीं । जो ये ग्रंथींचा विवेक । विवंचून पाहे साधक । ज्या ग्रंथीं बोलिलें अद्वैत । तो म्हणूं नये प्राकृत । प्राकृतें वेदांत कळे । सकळ शास्त्रीं पाहतां मिळे । आतां असो हें बोलणें । अधिकारपरत्वें घेणें । जेथें नेति नेति म्हणती श्रुती । तेथें न चले भाषाव्युत्पत्ती । हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे |